Vergileme ve ekonomik sosyalleşme: Eğitimin gerekliliği üzerine

Vergileme ve ekonomik sosyalleşme: Eğitimin gerekliliği üzerine 1. Giriş Vergilemede en önemli sorunlardan biri yükümlülerin vergiye yaklaşımlarının olumsuz olmasıdır. Yükümlülerin vergiye bakışını etkileyen birçok faktör vardır. Vergilemede istenilen başarının elde edilememesi durumunda bu faktörler üzerinde yoğunlaşılmaktadır. Ancak burada önemli bir konu da yükümlülerin vergilemeye ilişkin temel bilgi altyapısına sahip olup olmadığıdır. Yükümlüler vergilerin gerekçeleri, sonuçları ve önemi konusunda bilgi sahibi değilse, en azından vergi kamu hizmeti ilişkisini bilmiyorsa, diğer faktörlerle birlikte, belki de diğerlerinden de önce bu konuya eğilmek gerekir. Bireylerin çocukluk yaşlarından itibaren ekonomik ve mali konuların genel hatlarını bilmesi ve bu bağlamda sadece yükümlü oldukları yirmi yaş civarında vergiyle ve vergiye ilişkin hususlarla karşılaşmaması için çocukluğundan itibaren bu konulardaki bilgileri edinmesi gerekir. Bu da eğitim süreciyle mümkün olabilmektedir. Burada sözünü ettiğimiz eğitimin üniversite düzeyinde ekonomik ve mali konulara ilişkin verilen bir eğitim olmadığını, tüm toplumu kapsayan örgün ve yaygın eğitim olduğunu vurgulamak gerekir. Konuya vergisel açıdan baktığımızda ekonomik sosyalleşme diyebileceğimiz bu süreç, vergi bilinci ve vergi uyumunun oluşmasına da katkıda bulunmak suretiyle vergilemede istenilen sonuçlara ulaşılmasına katkıda bulunacaktır. Bu çalışmada ekonomik sosyalleşmenin ve bu süreçte eğitimin vergileme açısından önemi değerlendirilmeye çalışılacaktır. Bu bağlamda ilk olarak ekonomik sosyalleşme kavramına değinilecek, daha sonra ekonomik sosyalleşmede eğitim konusu ve vergileme açısından ekonomik sosyalleşmenin önemi ele alınacaktır. 2. Ekonomik Sosyalleşme Sosyalleşme genel olarak, insanın toplumun bir üyesi haline gelme süreci olarak tanımlanabilir. Bu süreçte birey, etrafındakilerle etkileşim halinde bir toplumun parçası olduğunu öğrenmektedir (Kağıtçıbaşı, 1988). Aynı zamanda bu süreç, bireylerin, bir topluma ve gruba üyeleri olarak katılmalarına olanak sağlayan bilgi, yetenek ve davranışları elde ettikleri bir süreçtir. (Perrucci ve Knudsen, 1983. Aktaran: User, 1992, Gutter vd., 2009). Sosyalleşme çocuklukta başlamakta ve hayat boyu devam etmektedir. Bu süreçte bireye belli bir kaynaktan (sosyalleşme faktörleri) tutum, güdü ve davranış yeteneği aktarılmaktadır (Hira, 1997). 1

Sosyalleşme sürecinde birey biyolojik bir varlıktan sosyolojik bir varlığa dönüşmektedir. Doğumla başlayan bu süreç, okul, arkadaşlık ve iş yaşamı boyunca devam eder. Birey toplum içerisinde gelişmesi dolayısıyla toplumsal yapıya ilişkin birçok kuralı, normu, iyi ve kötüyü öğrenecektir. Bu öğrenme süreci çok farklı konuları kapsamaktadır. Ekonomik ve mali konular da bu kapsamda değerlendirilmelidir. Sosyalleşme karmaşık bir süreçtir. İnsan, içinde bulunduğu sosyo ekonomik ve kültürel koşulların, kanunların, fiziki çevrenin ve daha birçok faktörün etkisindedir. Bu faktörlerin karmaşık etkileşimi sonunda insan bir kişi olarak belirir (Kağıtçıbaşı, 1988). Aslında bu süreç bir nevi kültür oluşumu ve kültür aktarımı sürecidir. Yani sosyalleşme toplumsal boyutuyla ele alındığında kültürün kuşaktan kuşağa aktarımını da içermektedir. Bu durum bireylerin toplumsal yaşamın gereklerini öğrenmesini gerektirir. Aksi halde toplum beklentilerine uymayan davranışların sergilenmesi kaçınılmaz olacaktır (User, 1992). O halde ekonomik sosyalleşmenin gerçekleşmediği durumda bireylerin (ya da yükümlülerin) ekonomik ve mali konulara ilişkin kuralları, bu kuralların varlığını gerektiren nedenleri bilmeleri beklenemez. Ekonomik sosyalleşme, bireylerin ekonomik bilgi, bakış açısı ve anlayışların gelişimine yardımcı olan değerleri, tutumları, normları, bilgileri, davranışları edindiği ve geliştirdiği bir süreçtir. Zihinsel yapının gelişimi ekonomik tutum ve düşünceler üzerinde etkilidir. Bireyin çocukluğundan ileri yaş düzeylerine kadar ekonomik konulara bakışında aşamalı bir değişim oluşmaktadır. Başka bir deyişle genel sosyalleşme süreci içerisinde bireyin belirli aşamalarda ekonomik olguları kavrayış düzeyi de değişir. Roland Levy nin bir araştırmasına göre sekiz yaş civarındaki çocukların çok kaba bir para kavramına ve yaşamak için paranın gerekli olduğu duygusuna sahip oldukları, insanların para kazanmak için çalıştıkları ve yoksul varlıklı ayırımı bildikleri görülmektedir. Onbir yaş civarındakilerde, iktisadi sistem konusunda muğlak da olsa bir fikir oluşmaktadır. Ondört yaş civarındakiler ise toplumsal ve iktisadi sistemlerin varlıklı veya yoksul olmakla bir bağlantısı bulunduğunun farkına varmaktadırlar. Bunların ekonomik konularda bir yetişkine yakın görüşleri de olabilmektedir (User, 1992). Konuya vergileme açısından bakıldığında vergilerin varlığı, nedenleri, tekniği yasal dayanakları konusunda bilgi sahibi olmayan bir toplumda vergilemede başarının sağlanma olasılığı düşecektir. Çünkü yükümlülerin vergiye karşı tutumları ve bu tutumlar tarafından şekillendirilen davranışların arkasında bir bilgi birikiminin varlığından ya da eksikliğinden söz edilebilir. Eğer yükümlüler vergilere olumlu yaklaşıyorsa ya da bir olumsuz tutum içindeyse bunun bir nedeni vardır. Olumlu bir yaklaşımın nedeninin bilinmemesi en azından kısa vadede bir sorun yaratmazken, olumsuz bir yaklaşımın nedeninin bilinmesi son derece önemlidir. 3. Eğitimin Gerekliliği Eğitim çok yönlü bir yapıya sahip olup, bireylerin dünya görüşü biçiminde ifade edilebilecek her türlü inanç ve davranışları etkilemeyi amaçlayan çabaların bütünü olarak tanımlanabilir. Verilecek eğitim ile bireylerin ekonomik ve mali konularda tutum ve davranışlarını yönlendirmek mümkündür (Şenyüz, 1995: 34). Ekonomik sosyalleşme ekonomik davranış ve tutumlarla ilgilenir ve bunları bireylerin (çocukların) kendi kültürel çevrelerinde karşılaştıkları ekonomik bilgilerle ilişkilendirir. Çocuk parkında oynayan çocukların bile ekonomi gerçeği vardır ve bu gerçekler içinde bulundukları 2

toplumun politik, sosyal ve kültürel değerlerini yansıtan bir sosyal yapıdır. Bu nedenle çocuklar bireysel, örgütsel ve kurumsal faktörlerin etkisi altında yaşadıkları toplumun genel bilgilerini öğrenmektedirler (Cram ve Hung Ng, 1999: 300, Jeylan vd., 1994). Örneğin çocukların bir tüketici olarak sosyalleşmesinde önemli rol oynayan öncelikli sosyalleşme faktörleri; aile, arkadaşlar, okul ve kitle iletişim araçlarıdır. Bunlar içinde özellikle okul ve kitle iletişim araçlarının kullanımı yoluyla verilecek eğitim, davranışsal gelişimi etkileyerek daha bilinçli tüketicilerin oluşumuna yol açmasının yanında, ekonomik ve mali bilgilerin de genel kaynağını oluşturmaktadır. Özellikle çocuk yaşlarda oluşturulacak bir bilinç yapısı ve bunun ömür boyu devam ettirilebilmesi ekonomik sosyalleşme (daha özelde vergileme) açısından son derece önemlidir. Eğitim alan bireylerin vergilerin mali, ekonomik ve sosyal fonksiyonları konusunda daha bilinçli olmaları vergiye karşı yaklaşımlarını daha olumlu hale getirecektir. Burada sözünü ettiğimiz eğitimin üniversite düzeyinde ekonomik ve mali konularda verilen derslerle sağlanan bilgi olmadığını, ilk ve orta düzey okullarda verilen eğitim olduğunu ve bunun yanında yaygın eğitimin de kullanılması gerektiğini daha önce de belirtmiştik. Bilindiği gibi örgün eğitim, okullarda devletin saptadığı müfredat ve kurallar çerçevesinde gerçekleştirilen ve belli aşamalarda kişiye diplomalar sağlayan eğitim sürecidir. Yaygın eğitim ise belirli bir eğitim kuruluşuna kayıtlı olmayan kitleleri, çeşitli iletişim kanallarıyla belirli konularda bilgilendirmeye çalışır. Örgün eğitim belirli becerilerin ve sosyal rollerin kazanılmasını birinci planda, toplumsal değer aktarımını ikinci planda tutar. Yaygın eğitim de bazen belirli becerileri kazandırmayı (televizyon kanalıyla yetişkinlere okuma yazma öğretmek gibi), çoğu zaman da toplumsal değer ve kuralların aktarımını (televizyon kanalıyla KDV ödemelerinin teşvik edilmesi gibi) hedefler (User, 1992:167). Okullar ve öğretmenler; örgütsel, sosyal ve öğretimsel süreçler doğrultusunda gençlerin sosyal, ekonomik ve davranışsal gelişimini etkilemektedir. Araştırmalar kitle iletişim araçlarının da (özellikle çocuk ve gençlerin) sosyalleşme sürecinde önemli bir güç olduğu sonucunu vermektedirler. O Guinn ve Shrum (1997) a göre de özellikle televizyon; aile ve okul gibi bir çok geleneksel sosyalleşme faktörüne rakip olmaktadır (Eccles, 2004. Aktaran, Gutter vd. 2009). Bu bağlamda eğitim sürecinde kitle iletişim araçlarından da önemli ölçüde yararlanılabilir. Söz konusu yararlanma propaganda faaliyetleri şeklinde sürdürülürken özellikle durumlar üzerinde olumlu destekleyici modelleri gözlemenin etkileri dikkate alınmalıdır. Geniş kitleleri etkileyebilecek tanınmış kişiler medya aracılığıyla yurttaşlığın ve vergi ödemenin faziletlerini anlatırlarsa, bu tür olumlu rol modelleri vergi ödemede uyumlu davranış sergilemek isteyecek yükümlüler tarafından izlenecektir (Wetworth ve Rickel, 1985). O halde eğitim süreci içinde ekonomik bilgi ve tutumların oluşması konusunda bilinçli, programlı ve yaş gruplarının kavrayış kapasitesine uyarlanmış bir yaklaşımın verimli olacağı söylenebilir (User, 1992). 4. Vergileme Açısından Ekonomik Sosyalleşme ve Eğitim Farklı ülkelerde çocukların ekonomik bilgi ve kavrama yapısı farklılık göstermekle beraber, yaşın ilerlemesiyle beraber, ekonomik konulardaki bilgi ve kavrayışların artma yönünde olduğu görülmektedir. Dolayısıyla yetişkin kişilerin vergileme konusundaki davranışlarını belirleyecek vergi bilincinin temelleri sosyalleşme sürecinde atılmaktadır (User, 1992). 3

Vergi idaresinin vergilemede istenilen başarıyı yakalaması için birçok hususu göz önünde bulundurması gerekir. Bunlardan biri de yükümlülerin vergiye bakışının olumlu hale getirilmesidir. Yükümlülerin vergiye bakışı açısından ise önemli olan hususlardan biri yükümlülerin mali konulardaki bilgi düzeyidir. Yükümlüler mali konularda yeterli bilgi düzeyine sahip değillerse vergileme açısından önemli bir sorun var demektir. Vergileme açısından vergi cehaleti olarak adlandırılabilecek bu durumun giderilmesi, ekonomik anlamda faal yaşa gelmiş her yurttaşın potansiyel yükümlü olduğundan hareketle, resmi örgün eğitimde mutlaka vergi ödevinin anlamı, kapsamı ve biçimsel özellikleri hakkında bilgi verilmesini gerektirir. Okullarda verilen bu temel bilgi, yaygın eğitim ve propaganda faaliyetleriyle okul çağında olmayan yurttaşlar için de sürdürülmelidir (User, 1992). Eğitim ile vergi uyumu arasında bir etkileşim vardır. Eğitimin önemli bir amacı sorumluluk duygusu taşıyan bilinçli bir toplum yaratmaktır. Ekonomik ve mali alanda yaratılacak bu bilinç düzeyi yükümlülerin verginin gereğini ve önemini kavramasını sağlayacak, özellikle küçük yaşlarda başlayan bu bilinçlendirme ileriki yaşlarda aktif vergi mükellefi olan bireylerin vergi uyumuna olumlu etki yapacaktır. Yapılan çalışmalarda da ekonomik konular hakkındaki bilgilerin, değer ve tutumların; çocukluk çağındaki eğitime ve zihinsel gelişmeye paralel bir gelişim gösterdiği araştırmalarla ortaya konmuştur (User, 1992). Bu haliyle etkin bir eğitim faaliyeti ekonomik sosyalleşmeye önemli katkı sağlayacaktır. Bu aşamada, vergisel açıdan bakıldığında vergi toplamak isteyen devletin önünde mevcut alternatifler vardır. Burada önemli olan konu vergilerin, yükümlülerde gönüllü bir uyum sağlanarak mı yoksa zorlamayla mı alınacağıdır. Vergilerin zora dayalı olarak alınması denetim, ceza, otokontrol yöntemleri vb. konuları kapsar ve maliyetlidir. Ayrıca zorunlu olarak vergi uyumu sağlanmasının ampirik açıdan vergi kaçırmayı etkilemek açısından yetersiz olduğu da ileri sürülmektedir. (Andreoni vd., 1998). Ayrıca yapılan bazı çalışmalar da yükümlülerin kendi rızalarıyla ödedikleri vergilere uyumunun daha kolay olduğunu göstermektedir (Frey, 1997). Yükümlülerin vergileri kendi rızalarıyla (yani gönüllü olarak) ödemeleri için de en azından belirli bir sosyo kültürel altyapıya sahip olmaları gerekir. Bu açıdan ekonomik sosyalleşme süreci önemlidir. Ekonomik sosyalleşme sürecinde bireylere, uygulanacak vergi kurallarının gerekliliğinin ve bu kuralların onların durumlarına etkisinin anlatılması, insanların rızasının ve vergiye uyma kararının toplumun geneli için ne kadar önemli olduğunun gösterilmesi gerekmektedir. Bu tarzda eğitilmiş vergi yükümlüsü, verginin genel prensiplerinin kesinlikle belli bir gruba çıkar ya da yük getirmek için değil, verginin toplumun geneli üzerinde oluşacak etkilerinin genel kabulü ya da reddi kavramı üzerine dayalı bir gerçek olduğunu anlayacaktır (Vihanto, 2003). Vergilemede yaşanan sorunlar sadece vergi kanununun yeniden gözden geçirilmesi yoluyla değil, aynı zamanda vergi idaresiyle vergi yükümlüleri arasındaki karşılıklı etkileşiminde geliştirilmesini gerektirmektedir. Böylelikle işbirliği ve gönüllü uyum desteklenmiş olur ve arttırılır. Bu yolla vergi ödeme davranışının anlaşılmasını odak noktası yaparak toplumsal ortaklık anlayışı yerleştirilebilir. Devlet ile yükümlü arasındaki vergileme ilişkisinde yükümlülerin vergi disiplinlerine ilişkin olarak, devletin kendi yurttaşlarının hafızalarında neyi temsil ettiği önemlidir. Yani yükümlülerin vergiye yaklaşımları ile devlet algısı arasındaki ilişki, vergi mükelleflerinin davranışlarını şekillendirebilmektedir (Kirchler vd., 2006). O halde yükümlülerin zihninde devlet vergi ilişkisinin yerleştirilmesi, yükümlülerin vergi toplayan devlete bakışı açısından önemlidir. Ekonomik sosyalleşme sürecini başarıyla tamamlayan toplumlarda bu bakış, vergi uyum düzeyinin artışı şeklinde kendini gösterecektir. 4

Ekonomik sosyalleşme sürecinde yükümlülerin devlete ve vergilere karşı oluşturulacak güvenleri ve yurttaşlık bilinçleri ile vergi uyum düzeyi artacak ve bu da daha yüksek seviyede devlet faaliyetinin sunumuna olanak sağlayarak refaha katkıda bulunacaktır. Bu yüzden, ekonomik sosyalleşme ile vergiler ve refah arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğu söylenebilir. Burada üçlü bir karşılaştırma da yapılabilir. Şöyle ki; refah yüksek vergilere, yüksek vergiler de refaha katkıda bulunur. Ancak bunun da ötesinde yurttaşlık görevi bilincinde olan toplumlar hem refah hem de yüksek vergilerin gerçekleşmesini sağlayabilirler (Slemrod, 1998). Son olarak ayrıca vergilere ilişkin gerek teorik gerekse teknik bir bilgi altyapısına sahip olunmaması durumunda vergi uyum maliyetlerinin artacağı da söylenebilir. Elbette burada beklenen vergilemeyle ilgili ayrıntılı ve teknik bilgilere hakim olunması değildir. Ancak genel bilgilere bile sahip olmayan yükümlülerin vergileme sürecinde özellikle psikolojik uyum maliyetlerinin de artacağı söylenebilir. 5. Sonuç Görüldüğü gibi bireyler çocukluktan yetişkinliğe kadar hayatlarının tüm aşamalarında sosyalleşme sürecinin içindedir. Bu süreçte bireyler normal sosyalleşme sürecini yaşadıkları gibi, ekonomik sosyalleşme sürecini de yaşamaktadırlar. Bu süreç iyi işlediğinde veya iyi organize edildiğinde vergileme alanına da olumlu yansımaları olmaktadır. Bu sürecin iyi işlemesine birçok faktör etki edebilir. Çalışmamızda eğitim faktörünü vurgulamaya çalıştık. Buna göre ekonomik sosyalleşme sürecinde belirleyici bir etken olan eğitim, gerek örgün gerekse yaygın eğitim yoluyla kitle iletişim araçları da kullanılarak yükümlülerin veya potansiyel yükümlülerin vergiye bakışlarını olumlu yönde etkileyebilir. Bireylerdeki devlet algısı ve vergi toplayan devlete bakışları, sorumluluk duygusu ve yükümlülerin vergilerin gerekliliğini ve kamu hizmetinin bir karşılığı olduğunu kavraması yoluyla yurttaşlık bilincinin yerleştirilmesi gibi konular sosyalleşme sürecindeki eğitim faaliyetleriyle önemli ölçüde etkilenebilecek ve bu durum vergileme alanına yükümlülerin vergi uyumlarının artması şeklinde yansıyacaktır. Kaynakça ANDREONI James; ERARD Brian; FEINSTEIN Jonathan(1998), Tax Compliance, Journal of Economic Literature, Vol.36, pp.818 860 CRAM Fiona, NG Hung S.(1999), Consumer Socialization, Applied Psychology: An International Review, Vol.48, No.3, pp. 297 312. FREY Bruno S.(1997), A Constitution for Knaves Crowds Out Civic Virtues, The Economic Journal, Vol.107, No.443, pp.1043 1053. GUTTER Michael, ÇOPUR Zeynep, GARRISON Selena, (2009), Which Students Are More Likely to Experience Financial Socialization Opportunities? Exploring the Relationship between Financial Behaviors and Financial Well Being of College Students, SSRN Working Paper, 2009 WP 07. HIRA, T. K.,(1997). Financial Attitudes, Beliefs and Behaviors: Differences by Age. Journal of Consumer Studies and Home Economics, Vol.21, pp.271 290. JEYLAN T.Martimer, DENNEHY Katherine, LEE Chaimun, FINCH Michael D., (1994), Economic Socialization in The American Family: The Prevalence, Distribution and Consequences of 5

Allowance Arrongements, Family Relations, Vol. 43, No. 1, pp.23 29, Published by: National Counsil on Family Relations. KAĞITÇIBAŞI Çiğdem(1988), İnsan ve İnsanlar, Gözden Geçirilmiş 7.bs, Evrim Basım Yayım, İstanbul. KİRCHLER Erich; NİEMİROWSKİ Apolonia; WEARİNG Alexander (2006), Shared Subjective Views, Intent To Cooperate And Tax Compliance: Similarities Between Australian Taxpayers And Tax Officers, Journal of Economic Psychology, Vol. 27 pp. 502 517. SLEMROD Joel, On Voluntary Compliance, Voluntary Taxes and Social Capital, National Tax Journal, Vol.51, No.3, September,1998, pp.485 491. ŞENYÜZ Doğan(1995), Vergilendirmede Yükümlü Psikolojisi, Bursa. USER, İnci(1992), Vergilemenin Sosyal ve Psikolojik Sınırı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. VIHANTO Martti(2003), Tax evasion and the psychology of the social contract, Journal of Socio Economics, Vol.32, pp.111 123. WENTWORTH D. Keyser, A.Urso RİCKEL, Determinants of Tax Evasion and Compliance, Behavioral Sciences & the Law, Vol.3, No.4,1985, pp.455 466. 6