ilahiyat FAKÜLTESi. DERGiSi

' ONDOKUZ MAYIS ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi. DERGiSi..;. '. SAYI: 8.. :..... ~. '... -=. Sams.in 1996 :......

~.,,. : ALMANYA'DA TÜRKLERE AİT r:_l..;.,! : r KURULUŞLA-R fi'_;. DİNİ Yrd.Doç.Dr.Erkan PERŞEMBE * 1 :.', Türkiye,ağrlkl olarak Avrupa ülkelerine göç veren bir ülke,,.olmann sonucu, 1 yurtdşndaki vatandaşlarnn çeşitli kültürel.: ve sosyal. sorunlar ile karş karşya olan bir ülkedir. Bu SQrunlar,yurtdşndaki.vatandaşlarmzn başta dil olmak üzere farkl. kültürel özellikleri nedeniyle yabanc olduklar bir toplumda yaşadklar yalnzlk ve yabanc4k duygulanyla eşdeğer oranda gelişmiştir. Herşeyden önce göç olgusu,işçilerin aile yaşantlarndaki yapsal değişikliklerden,aile bireylerinin statülerine kadar yoğun etkiler yapmş,bu hareketlilikte,ailenin toplumsal çevresinin değişmesiyle önemli uyum sorunlar ortaya çkmştr. Cemaat tipinin şartlandrdğ bu 4'sanlar,göç ettikleri -yeni toplumsal çevrede ayn scaklk,iç tenlik,ilgi ve yard m görememişler,ancak birbirleriyle kurduklar ilişkilerde bu psikolojik. basy.y silmeye çalşrnşlardr. 2 Göçmenlerin genellikle ayn bölgelerde iskan edilrneleri,ortak mekanlar kullanmalar, bulunduklar toplurnun dşnda, içine kapal birimler oluşturma l arna neden olmaktadr. Bir * Ondokuzmays Üniversitesi İl hiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Anabilim Dal. 1 Türkiye'den yurtdşna düzenli işçi göçü Ekim 1~61'de Türkiye ile Federal Almanya Cumhuriyeti arasnda yaplan bir anlaşma ile başlad. Almanya 1960'1 yllara kadar işgücü ihtiyacn,italya, Yunanistan ve İspanya'dan karşlarnşt. Altmşl yllara gelindiğiilde bu ülkeler işgüeli talebini karşlayarnadklan için Almanya yeni kaynaklar aramak zorunda kalmştr. Öncelikle T ürkiye başta olmak zere Kuzey Afrika!Ilkelerinden işçi daveti yaplmştr. (Klaus J.Bade;Auslander,Aussiedler,Asyl in der Bundesr epublik Deutschland,Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 1994,s.l8.) Bat Avrupa'ya Türk işçi göçünün en yüksek sayda gerçekleştiği dönem 961-973 yllan arasndadr. İkinci aşama olarak kabul edilebilecek 70'1i yllarn ortalannda Avrupa!llkelerine,Türkiye'den göçün ~ğrlğnn işçilerden işçi ailelerine kaydğ gözlenmiştir. (DPT;Yurtd ş Türk Işgücü Piyasas,Ait Komisyon Raporu,Eyl!ll 1994,s.5). 2 Orhan Türkdoğan ; Bat Almanya'd a Türk İşç il eri nin Sosyo-Ekonomik Yaps,Decle Korkut Y.,İst.977,s.99. 157

medeniyete dahil olmann veya bir medeniyet değiştirmenin anlam ortak olmayan tarihsel,kültürel ve dinsel değerler dünyasnda,bu dünyaya yabanc insai larn bir kimlik bunalm geçirebileceği gerçeğidir. t 1.! 1 j 1 Almanya'da yaş ayan' yabanclar içinde toplumsal uyum sürecinde,kültürel bağlamda en çok zorlanan ve en çok direniş gösteren. grubu Müslüman Türkler oluşturmaktadr. 3 Bunun nedenleri arasnda belki de en önemli say labi lecek varsaym,almanya 'ya göçeden işç{ ailelerinin ağrlkl olarak Türkiye'nin krsa l yörelerinden seçilmiş olmalar saylabilir.'4 Türk göçmenler anavatandan taşdklar kültürle geldikleri Bat ülkelerinde bir alt kültür oluşturmalarnn yansra,genellikle krsal kültürden kent kültürüne geç işin tedirginliklerini de yaşam aktadrlar. Kendi toplumsa l - dünyasndan köklü bir uzaklaşma veyahut düzensizlik durumu (anomi) birey için oldukça güçlü bir-tehdit oluşturur.birey bu gibi durumlarda yalnzca duygusal tatmin bağlarn kaybetmekle kalmaz,hareket halindeki yön~nü bile yitirir. 5 Türk işç_ilerinin eğ itim düzeylerinin yetersizliği de, kent kü.ltürüne. geç işte, zorlarn1alarnda etkili olmuştur. Bunun yannda Almanlar, kendilerini, ekonomik üstünlüklerine bağl olarak ~ültürel yönden de üstün gördükleri için, müslümanlar ve özellikle de Türklerin kültürlerini aşağ görmekte ve onlara karş hoşgörüsüz davranşlar sergilemektedirler. 6 Türklerin çok güç koşullarda en kötü işlerde çalştrlnalar ve son yllarda yabanc dü şmanlğ temelinde hedef kitle olarak seçilmeleri de Müslüman Türkler üzerinde mfuev! bir basky beraberinde getirmektedir. Her iki tarafn yeterli anlayş ve hoşgörü. göstermedikleri bu. 3 Hans Thoma Venske ;İslam und lntegration,hamburg 198,s.73.., 4 ~ermin Abadan-Unat ;"Dş Göç Ak.mnn Türk Kadnnn Özgürleşme ve Sözde Ozgürleşme Sürecine Etkisi", Amme Idaresi Dergisi,C: IO,S:,Mart 1 977,s. 108-109. A yrca Bkz.Nermin Abadan-Unat,N.Kemiksiz,Türk D ş Göçü, l960-1984,yorum u Bibliyoğrafya ;AÜ.SBF.Y.,A nkara 1986.; Hei.n~ Klautke; "Fe~er.l Almanya ve Bat Berlin'de Müslüman Türkler",Ankara Vniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi,C:XX XT,Ank. 989,s.484.... 5 Peter L. Berger;Dinin Sosyal G e rçe kliğ i, Ç:Aii Coşkn.insan Y.,lsanbul 1993,s.51. 6 Almanya'da iki ayr mezhep temelinde şekillenen kilisenin homojen bir topluluk oluşturmadğ,tam aksine liberal görüşlerden tutucu görüşlere kadar birçok görüşün izlerini taşyan bir topluluğ u kapsadğ vurgulanmaktadr. Bu tutum kendisini, İsiama karş bir taraftan karşlkl diya log, diğer taraftan da olumsuzluk biçiminde göstermektedir. (Kiautke;a.g.m.,s.477. 158

;;::::!!!!!~, -------------~ -- :- ":".. -. - durum,müslüman Türkler' in, kültürel benliklerini korumaya daha çok önem vermeleri sonucunu doğurmuştur.7 Böylece Türk vatandaşlar, içinde bulunduklar çaresizlik ortamnda birleştirici unsur olarak dint değerlere daha çok sahip çkrnşlardr. Bugün Almanya'da müslümanlar, uçuncü büyük din topluluğu olarak sayca önemli bir orana ulaşmş lardr. 8 1987 ylndaki nüfus saym rakamlarna göre 1.650.952 Müslüman Almanya'da yaşamaktad r. İslam, 1950'lerdeki Almanya'n n dini demografyasnn, bugünküyle karşlaştrlmasnda belirli bir değişim oranyla büyüyen tek klasik din grubudur.9 1973-74 yllarna kadar Almanya'da birbirleriyle rekabet içinde ciddiye alnabilecek ideolojik bir faaliyet İslami organizasyonlarda görülmemektedir. lo 1973-74 yllarnda Avrupa'da yaşanan ikinci büyük ekonomik toplumsal kriz döneminde, İslfuri ülkeleri ve dünya ölçeğindeki müslüman topluluklar da bu durumdan etkilendiler. Bu süreçte ishimi organizasyonlar çevresinde heterojen islami topluluklar ortaya çkmaya başlad. Bu islami gruplar, sistemle dayanşma ve işbirliğini reddetmekte,sosyal ve kültürel yaplarnda Bat toplumu ve kültürüyle 1 Cemal Tosun;Din ve Kimlik,Diyanet Vakf Y.,Ankara 1993,s. ll. 8 Almanya'daki din mensuplarnn yaklaşk 35 milyonu Evangelist,30 milyonu Katalik ve 2,5 milyonu MUslümandr. Faruk Şen ;Türkische Muslime in Nordrhein Westfalen,Ministerium für Arbeit,Gesundheit und Soziales des Landes NRW,Pulheim!995,s.l. 9 Claus Leggewie; Der Islam im Westen,Rowohlt Taschenbuch Verlag,Hamburg 1993,s.52. Tarihte Alman-İsiilm ilişkileri M.S.777 ylna kadar göturulmektedir. (Bkz.Muhammed Salim Abdullah,Geschichte des lslams in Deutschland,Verlag Styna Graz, Wien Köln 1981.s.l3.) Ancak Almanya'da yaklaşk 250 yldan bu yana müslümanlarn yaşadğ bilinmektedir. (Bkz. Abdullah;Was will der Islam in Deutschland,Gütersloher Taschenbücher Verlag,Gütersloh I 993,s.9.) Kurlan d Dükü'nün 1731 ylndaprusya Kral I.Friedrich Wilhelm'e 20 Müslüman Türkü hediye etmesi sonucu savaş esiri olarak Almanya'ya getirilmiş olan bu Türkler için garnizon kilisesi yaknlarnda bir mescid açlmştr. Kraln emri ile açlan bu mescid Almanya'da müslümantann ilk ibadet yeri olarak tarihe geçmiştir. (Bkz.Abdullah; Geschichte...,s. l 3.) Almanya'da son yüzyl içinde, çeşitli dönemlerdeki göçler nedeniyle de, müsluman nüfusun yerleştiği bilinmektedir. 10 Reinhard Schule ; "Zum Hintergrund İslamiseher Politischer Bewegungen", İslamische Gruppen und der Fundamentalismus in der BRD In Namen Allahs,(Hrsg.Bahman Nirumand) Dreisam Verlag,Köln 1990,s.l6. 11 Schul e.; a.g.m.,s.l7. 159

1 1 \ ilgili olmak istemiyorlard. İslami organizasyonlarda siyasal islam olarak da şekillenen bu arayş, müslü man larn kendilerine özgü topluluk dünyasnda anlamn bulmaya başlamştr.13 Bat düny~snda kimlik arayşnn bir sonucu,çeşitli gruplarda ideoloji ve alternatif değerler sistemi olarak alglanan bir islami anlayşn bu konurnda karşmza çkşnn seb!?pleri nelerdir? Çalşmamzda esasen bu tepelde, Almanya'da anlamn bulan Müslüman Türk organizasyonlar,bizzat kuruluş yetkilileriyle kurulan ilişkiler1 4 ve kendi yaynlar kapsamnda değerlendirilmiştir. İslam, gün~müzün at~mize olmuş kitle ~oplum larmda herşeyden önce cemaat hayatn yenipen canlandrc bir işieve sahiptir.15 Buna bağl olarak,ishimn hem inanca hem ahlaki ilkelere dayanan özelliği, onun gündelik hayatn içine giren bir davranş kal~b veya toplumsal ilişki modeli içermesine yol açmaktadr.16 Kitle toplumunda bireyin içinde kimlik kazanp güven bulabiieceği topluluklar aradğ ileri sürülür. Tarikat ya da diğer dini topluluklar bu türden avuntu bulunabilecek bir t.oplumsal örgüt tipi oluştururlar. Bu topluluklar üyelerini, toplumu alternatif bir biçimde görme yeteneği ve onlar ile donatrlar. 17 kaçnlmaz olarak siyaset alanna sokan çağdaş toplum eleştirileri İslami gruplar, üyelerine bulunduklar toplumlardaki entegrasyon problemlerine kendi dünyasndan bir karşlk vermektedirler. Bu bağlamda geleneksel olarak yabanc bir toplumda duyulan yalnzlk ve yabanclaşma problemleri karşsnda, üyelerinin onurlarn dini kimlikleriyle 12 Schulze ;a.g.m.,s.l5. 13 Schulze;a.g.m.,s.24. 14 Bu kapsamda Almanya'daki çeşitli Müslüman Türk Kuruluşlar yetkililerine 12 soruluk "Bilgi Formu" verilerek, bizzat kendilerinin verdikleri bilgiler öncelikle dikkate alnmştr. Bilgi Formumuza, srarl girişimierimize rağmen İsla.m Cemiyetleri Birliği(Hilafe Devleti) ve Avrupa Demokratik Ülkücü Dernekleri Federasyonu tarafndan cevap alnamamşr. 15 Ernest Geliner ;Postmodernizm İslam ve Us,(Ç:Bülent Peker),Ümit Y.,Ankara L994,s.20. 16 Ali Yaşar Sarbay ;Postmodernite,Sivil Toplum v~ İslam,İi eişim Y.,İstanbul 994,s.187. 7 İ lter Turan, "Türkiye'de Din ve Siyasal Kültür",Çağdaş T ürkiye'de İslam,Ed:Richard Tapper,(Ç:Özden Ankan) Sarmal Y.,İstanbul 1993,s.55. 160

!!!!!!!o:==--------------~~ '" ------~----~-=,;.:.:;..., koruyabilecekleri bir alan yaratlmak istenilmektedir.18 İslami ideoloji olarak formüle edilen kimlik, modem Bat toplumundaki bu insanlara yeni değerler sağlayabilmektedir. Bireyler, insani kirnliği!ll bulma yannda ülkesinden ayr bir toplumda eksik kalan dini bilgilenmesini de giderebilecek bir yaşama ve dayanşma alan bulabilmektedir. 19 Yaşanlan toplumdaki modernleşme sürecinin her yönden bireyi saran kaçnlmaz toplumsal ilişkiler alannda, geleneksel roller, statüler, değerler ve kavramlar hzla anlamn yitirmekte, altüst olmaktadr. Türk vatandaşlar, bir taraftan uyum sağlamaya çalştiğ yabanc toplumun. kendi geleneksel yaşantsna uymayan yönlerini yadrgarken diğer yönden eğitimini ve yetişmesini bu toplum içinde tamamlamaya çalşan çocuklar adna da endişeler duymakçad_r. Türk ailelerin geleneksel tesir sahas, çocuklarn yaşadklar bu yabanc çevrede koruyabilecekleri bir eğitim seviyesinde değildir.20 Almanya'da Türk vatandaşlar, ilk olarak camiler temelinde 1973 ylnda gerçek anlamda örgütlenmeye başlarn~lardr. Almanya'da camiler Türkiye'deki işlevlerinden çok farkl olarak, Modem Bat cemiyeti içinde kendisine kendi dünyasndan bir sğnak arayan Türk vatandaşlar için çok yönlü bir işieve sahip olmuştur. Genellikle bahçeli kapal yerleşimler, eski fabrika ve küçük işletmeler gibi yapsal birimlerde kurulan carniler, i badetierin yapldğ yerler olmalarnn yansra,. her türlü kurs _larn düzenlendiği; çeşitli kültürel ve sosyal faaliyetlerin yapldğ kültür merkezleri konumundadr. Türk vatandaşlar iş saatleri dşnda da, dayanşma çevresi olarak camiierin lokallerinde bir araya gelebilmektedirler. Bu mekanlarda her türlü sorun tartşlabilmekte, Alman resmi makamlaryla olan ilişkiler, daha iyi dil bilen vatandaşl.ar tarafndan yardmaşlarak halledilmektedir. Türk Konsolosluklarnn, herhangi bir konuda duyuru için tercih ettikleri mekanl.ar da camilerdir. Namaz vakitlerinden önce ve sonra, tatil günlerinde biraraya gelen vatandaş lar ta:nşma, sohbet etme imkann camiler çev~esinde 18 Claus Leggewie;"Der Islam im Westen,Zwischen Neo-Fundamenta!ismus und Euro Islam",Kölner Zeitschr ift für Soziologie und Sozialpsychologie,Religiôn und Kultur,Sonderheft 33/1993,0pladen,s.281. 19 Schulze ;a.g.m.,s. 16. 20 Peter Anes;D er Islam als Politischer Faktor,Hannover 1980,s.l5. 161

\ bulmaktadr. Her cami bünyesinde mutlaka, ağrlkl olarak gda maddeleri satş yapan marketler de bulunmaktadr. Bu marketler üyelere ucuz alşveri.ş hizmeti sunarken cami derneği için gelir de sağlanmaktadr. Camiler bünyesinde oluşturulan kütüphaneler, bilgilenmek isteyen üyelere hizmet vermektedir.genelde bilgisiz' olan vatandaşlarm zn kendi gayretleri ile bir okuma faaliyetine yönelmeleri gözlenememektedir. Camilerde ve diğer ortamlarda tanştğmz Türk vatandaşlar arasnda, uzun yllar çok güç koşullarda en zor işleri yaptktan sonra,işsiz kalan veya mallll duruma düşmüş üyeler çoğunluğu oluşturmaktalar. İşsizlik ücreti dşnda emeklilik güvencesi de bulunmayan bu vatandaşlarmz genelde kararsz bir kişilik durumu yanstmaktalar. 2 Çalşan vatandaşlarmz ise genelde,asl işlerine ek iş ler yaparak gelecek için yatrm yapmaya gayret etmektedir.; Bütün bu yoğun faaliyet ortamnda, aile yaplarnda da önemli sorunlar, tedirginlikler yaşanmaktadr. İkinci hatta üçüncü kuşaklarn eğitimlerinin ve yetişmelerinin aile büyüklerini genelde rahatsz etmesi boşuna değildir. Herşey~en önce vatandaşlarmzn kendileri b\j konuda yeterli desteği sağ,layabilecek durumda.değildirler. Kendi kimlikleri yönünde bile ciddi bunalmlar geçirmişlerdir. Kendi İslami ve milll kimliğine sahip olarak bu sorunlar aşmaya çalşan, Türk vatandaşlarnn dine ve qilliyetlerine olan bu bağllk duygusu, birbirinden farkl yönelişler. içindeki ideolojik gruplar tarafndan istismar edilmiştir. İslamn ideolojik yorumu, metodik olarak farkl varyantarda farkl iddialarla birbirinden farkl islami gruplar temelinde an lamn bulmuştur :22 İslam temelinde şekillenen hareketler çeşitlilik içermekte ve çok geniş bir yelpaze oluşturmaktadr. Bu yelpazenin bir ucunda mevcut siyasal ~e ekonomik yapya entegre olmuş ve. onu dönüştürmeyi hedefierneyen islamc hareketler, diğer ucunda ise mevcut. : 21 Malül olan,emeklilik hakkn da elde edemeyen,işsizlik ücretiyle güçlükle yaşantsn Almanya'da devam ettirmekte kararl. birçok Türk va.andaş,"niçin ülkenize dönmüyorsunui?" şeklindeki sorumuza, sağlklaryla ilgili problemleri birinci neden olarak göstererek cevap vermişlerdir. Türkiye'de Almanya'da bulabildikleri sağlk hizmeti ve sosyal güvenceyi bulamadklarndan yaknan vatandaşlanmz,almanya'da yetişen ve yaşantsn burada devam ettiren birinci derecede yaknlarndan da, ayrlarak Anavatana dönmenin güçlüğünü yaşamaktadrlar. 22 Schulze ;a.g.m.,s.21. 162

siyasal ve ekonomik yaplan radikal bir biçimde dönüştürmeyi hedefleyen islamc hareketler vardr.23 Bat dünyasnda çoğu defa İs lami fundamentalizm olarak adlandrlan bu süreç, global Bat değerlerp-te karş, isianun oyunun kurallarn ve normlarn kendi hükümrarlğyla alternatif olarak sunduğu bir alandr. 24 B u karşlaş trma açsndan. islami fundamentalizm, modernizmin bir antitezi ol~rak görülebilir. 25 "Fundamentalist" olarak tanmlanan bu İslami harek~tlerin içeriği, farkl düzeylerde incelendiğinde bu tanmlamann pek de doğru olmadğ açktr. "Fundamentalist" olarak tanmlanan İslamc hareketler, içinde bulunduklar toplumlardaki temel tartşma alanlar ve sorunlar etrafnda mevcut durumu değerlendirmekte ve İslamn. özünü (kendilerinin tanmladklar bir içerikle) bugünün sorunlarna cevap verecek bir tarzda yeniden yorumlamaktadrlar. Bu noktada belirli bir öze dönmekten çok yeni bir yorumdan söz etmek daha doğrudur. 26 Almanya'daki müslüman gruplar arasndaki uç gruplaşmalar bir tarafa braklrsa, diğer grupsal ilişkiler son derece küçük ve anlamsz baz tavr alşlarda farkl laşarak kendini gösteriyor.27 İslam, Almanya'da 1989'lardan itibaren daha sistematik bir hareketlilik kazanrken, organizasyonlar karş karşya gelmekten çok Qir arada hareket etmek için gayret gösteriyorlar. Artk Alman makamlar karşsnda müslümanlar temsil etmek için bir araya gelme zorunluluğu iyice hissediliyor.28 Almanya'daki müslüman topluluğunun daha dinamik temellenmesi bu 23 Fu\ya Atacan ;Kutsal Göç,Radikal İslamc Bir Grubun Anatomisi,Bağlam Y.,İstanbul 993,s.26. 24 Bassarn Tibi ;Die Fundamentalistische Herausforderung,Der Islam und die wetpolitik,verlag C.H.Beck, München 1992,s.67. Nüfusunun büyük çoğunluğu müslüman olan ülkelerde, varolan siyasal yaplar ishim temelinde dönüştürmeyi amaçlayan pek çok hareket için kullanlan tanmlama "fundamentalist ishimdr". Fundamentalizm hem bilimsel düzeyde belirli islami hareketlerin analizinde hem de gündelik yaşam içinde,özellikle medyada en çok kullanlan kavramlardan biridir.(atacan;a.g.e.s.24.) 25 Leggewie; a.g. ~. s.286. Ayn yazann,ishimn kendi kültür kod\arnn,batdaki sekülerleşmiş modem bir toplumsal düzenle bağdaşamayacağ,ishimn kendisinin kapal ve ayr bir sistemi olduğu konular hakknda söz konusu makalede iddialan bulunmaktadr. 26 Atacan;a.g.e.s.25. 27 Abdullah,Was will...,s.23. 28 Abdullah ;Was will,s.23. - - - - - ---- ---------- 163.

k organizasyonlar aras kurulacak diyaloglara bağl görünüyor. 2 9 Almanya'daki müslüman Türk kuruluşlarnn örgütlenme ve faaliyet düzeylerinde cevap aradğmz temel sorun, onlarn vatandaşiarmza gerçek anlamda hizmet verip vermediğinin incelenmesi olmuştur. Verilen dini hizmetin ye terliliği ve niteliği bu kurulu ş larn kendi islami bakş l ar çerçevesinde değerlendirilecektir. Bu bağlamda kuruluşlar arasnda ortaya çkan farkllaşmalar ve bunlarn sebeplerine de yer verilineye Çalşilac.aktit.-. j 1 : ~ o -DİY ANET İŞLERi. TÜRK İSLAM BİRLİGİ (DITIB).. Diyanet işleri Türk -İs:lam Birliği, Alm~ya'da yaşayan bütün müslümanlarn dini, sosyal ve küitürel hizmetlerini görmek üzere Türk işçileri t'arafndan oluşturulan, Türkiye D.iyan~~ İşleri BaŞkanlğna bağ l bir kurul~ş olarak faaliyet göste rm~ktedir.. DITIB, genel merifezi Köln'dedir. Türkiye c\mhuriyeti hü~metinin Almanya'da din hizmetleri için atadğ bir mü şavir başkanlğnda Almanya'nn çeşitli kentlerinde görevli _ataşelikler nezdinde resmi gör~vji personelle hizmet vermektedir. _:............ D.ITIB,öncelikle, 1982'çie Ber,lin'de kaytl 15 c_ami derneğinin bir çat altna alnmasyla kuruldu. Asl resmi örgütlenmesini 1984 ylnda gerçekleş tirdi.30 Bu durum Türk devletinin Almanya'daki diğer dini radikal gruplarn devletin resmi politikasna karş tutumlarna tepki olarak oluşt u.3 1 Aslnda Almanya'daki diğer dini organizasyonla-r ve işçiler~iziri kendi, çabaiaryla ofü ş~urmaya ç;uştklar din. hizqetler i, aç~ndan. bakldğnd~ bu tarih çok geç kalmş bir faaliyet olarak göze 2 9 Al~an;a'daki M-üslüman Türk ku~uluşl~rnn etkinlikleri ve fonksiyonlan üzerinde Al_manya'da k_ald ğmz _alt aylk süre içi!lde, baz kuruluşlar arasndaki diyaloglarn. artmaya başla~ğ büyük bir ümitle müşahade ettiğimizi belirtmek _gerekir... 30 Karl Binswanger;"Islamscher Fundamentalismus in der Bundesrepublik Entwicklung Bestandaufnahme-Ausblck" Is la mische Gruppen und der F_undamentalismus in der BRD In Namen Allahs,Dreisam Verlag,Köln 1990,s.43. 31 Şen,a.g.e.,s.88... 164

f. çarpyor. 32. Birlik bugün en kuvvetli islami organizasyon olarak tanny6r. DITIB'e bağ l olarak Almanya'da toplam 740 demekte 110.000 civarnda üye olduğu tahmin ediliyor.33 DITIB için Türkiye Cumhuriyeti devletinin resmi islami tutumunu temsil ettiğini ve Almanya'da Türk resmi devlet politakasna uygun bir yaplannay içerdiğini söyleyebiliriz.34 Birlik, Federal Almanya makamlar nezdinde de Türk devletinin resmi temsilcisi statüsünü muhafaza etmektedir. Bu kuruluşun amaçlar arasnda Almanya'daki İslfuni hizmetlerin ve İslami eğitimin koordinasyonu da bulunmaküdf.35 DITIB, her türlü ayrmclğa, militanlğa ve şiddete karş olduğu gibi; herhangi bir ideolojik örgütlenme temeline de dayanmyor. İslam dinini siyasi ve ticari amaçl ar için kullanari her türlü çabalara karş sağlkl din eğitimi ve öğretimini temel al~ bir anlayş hakim klmaya çalş yor. Hukuk normlarna dikkat ediyor, çalşmalarn açklk içinde yürütüyor, müslüman olmayanlarta ilişkilere ve müslüman Türk' vatandaşlarnn entegrasyon problemlerine çareler aryor.36 DITİB etrafnda toplanan Türk vatandaşlaruu, genelde vataniarna bağl, milli ve al).laki değerlerine önem veren, bulundukhr ortamda çocuklar için birşeyler yapabilme zamretine inanmş, ideolojik islami gruplara kaplmadan yaşamak isteyen bireyler olarak görebiliriz. DITIB'in devletin resmi din politikasna uygun sünrii geleneğinde bir islami anlayş temsil ettiğini belirtmeliyiz. Zaten bütün görevliler Türkiye'deki Diyanet İşleri Başkanlğ'nn bir eleman 32 Diyanet İşleri Başkanlğnn yurtdşna geçici statüdedin görevlisi göndenn.esi 1971 ylndan itibaren Ramazan ve Kurban Bayramlan vesilesiyle başlamştr. Sonraki yllarda ücretleri vatandaşlarmzca kurulan dernekler tarafndan 'karşlanmak kaydyla altşar aylk sürelerle azami 4 yla kadar görev süreleri uzatlmak kaydyla Diyanet İşleri Başkanlğnca yurtdşna din görevlisi gönd~r!jmiştir. Bu uyguj~a 1985 ylna kadar devam etmiştir... Diyanet İşleri Başkanlğ Yurtdş Teşkilat ilk defa 9.1 O. 1984 tarih ve 84/8610 sayl Bakanlar Kurulu kararyla. kurulmuş,çok say da dş temsilcilikte din hizmetleri aaşelikleri öiu t.rilmuştur.. 3 3 Şen,a.g.e.,s.88. _ 3 4 Şen,a.g.e..,s.89. 35 Abdullah, Was will...,s.58. 36 Abdullah,Was will...,s.59. 165 j_ -.

olarak,türkiye'dekinden farkl olmayar bir görev anlayşna sahipler.37 Vatandaşlarmzn dini konularda cevap aradklar sorular, öncelikle cami görevlileri tarafndan, gerekirse daha üst düzeydeki görevliier tarafndan cevaplardrlmaktadr. Bu konuda Almarya'da, gerçekten çok önemli sorunlar yaşanmaktadr. Kble yönünün doğruluğundan, namaz vakitlerine,oruca başlama zamanna kadar birçok konuda Almanya'daki Türk Dini kuruluşlar arasnda yaşarar anlaşmazlklar vatardaşlarmz arasnda tereddütler oluşturmaktadr. DITIB'nin göz leyebildiğirniz kadaryla en başarl hizmetleri arasnda sayab ileceğimiz Hac organizasyonu38, kurban bayramnda oluşturulan "vekllletle kurban kesme fonu"39 ve Avrupa Cenaze Fonu~O çok iyi organize olmuş durumdadr. DITIB'nin çats altnda dini görevlerini yerine getirmeye çalşan Türk vatandaşlarnda, ideolojik veya diğer amaçlarla dini hizmetleri birlikte organize etmek isteyen gruplara karş duyulan güvensizlik duygularnn etkili olduğunu görmemek mümkün değildir. DITIB'nin çat s altnda yer alar Türk vatandaşlannn diğer gruplarla olar ilişkilerinde en yakn olduklar gruplar Avrupa Türk İslam Birliği, Avrupa Demokratik Ülkücü Türk Dernekleri Federasyonu, baz Nurcu gruplar ve İslam Kültür Merkezleri B irliği görülüyor. DITIB çats altnda sunu lar çeşitli eğitici kurslar ücretsiz olarak herhangi bir ideolojik şartlanmann olmadğ güven verici bir atmosferde 37 Yalnz bu konuda,diyanet İşleri Başkanlğ içinde kendine özgü siyas goruş ve kadrolaşma zihniyetinin yurtdş teşkilatlannn oluşturulmasnda çok daha büyük bir rekabet içinde olmasn n hizmetlerin organizasyonunda da baz aksaklklara yol açtğ bir gerçektir.. 38 1995 ylnda DITIB merkezinde 5.000'den fazla vatandaşmza bu kapsamda hizmet verildiği tarafmzdan tesbit edilmişti r. 39 Kurban kesme konusunda Avrupa'da yaşayan müslümanlar gerekli izne sahip değildirler.bunun sonucunda vekfilelle kurban kesme konusunda çeşitli kuruluşlann faaliyetleri yoğunluk kazanm ştr. 40 DITIB, Avrupa'da yaşayan vatandaşlarmz arasnda bir dayanşma birliği oluşturarak,cenazesi olan Uyelere cenazelerini anavatana kadar herhangi bir külfet çekmeksizin ulaştran hizmet organizasyonu oluşturmuştur. Farkl dini organizasyona Uye olduğu halde DITIB'nin bu hizmetine Uye olan birçok Türk vatandaş da bu organizasyonun başansn kabul etmektedirler. Her Uye girişte 100 Alman Mark ödedikten sonra, her yl yaplan masraflardan payna düşen 50-70 Alman Mark civarnda bir ödemeyi de yapmaktadr. Cenaze Fonu, gerçekten Türk vatandaşlarna en zor anlarnda bir dayanşma ve güven duygusu vermektedir. 166

T r i i. 1 cereyan ediyor. 4. Bütün bunlara rağmen DITIB'nin Türk vatandaşlarna sunduğu çeşi tli hizmetlerde ortaya çkan aksaklklar, vatandaşlarmzn bilgisizlikleri yannda, baz DITIB personelinin kişiliklerinden kaynaklanan zaaflara bağlamak mümkündür. Özellikle vatandaşla daha yakn ilişkiler içinde olmas gereken cami görevlilerinin, bu konuda çok dikkatli olmalar - gerekmektedir.42... Almanya'da görev yapan imamlarn, henüz bu ülkedeki hizmetleri yürütebilecek düzeyde eği timli olmadklar; Alman makamlar ve kilise cemaatleri ile ilişki kurabilecek düzeyde yabanc dil bilmedikleri bir gerç.ektir.43 Diyanet İşleri Türk İsHim Birliği'nin, Almanya'd_aki vatandaşlarmza yönelik olarak yürüttüğü faaliyetlerin başarl hizmetler verdiğini, ancak yeni yaplanan bir kuru1uş olmas nedeniyle arzulanan düzeye henüz u iaşmadğm söyleyebiliriz. İkinci ve üçüncü kuşak TOrk vatandaşlarnn. AVRUPA M İLLİ (.JÖRÜŞ TEŞKiLATLARI (AMGT) AMGT, bugün devlete bağl olmayan müslüman organizasyonlar arasnda radikal eğilimleriyle dikkati Çekiyor.44 Merkezi Köln'dedir. Almanya ve Avrupa'da en büyük İslami organizasyondur. 4 5 Birlik Türkiye'deki Refah Partisi hareketiniri bir organ olarak Avrupa'daki siyasi hizitetleri organize ediyor46 Almanya'da toplam 262 demek çats altnda 4 Başta Türkçe ve Almanca dil kurslar olmak üz_ere Kur'an öğretimi, dikiş, çeşitli el becerileri, vb. gibi kurslar yoğun ilgi görm.ekedir.. 42 Almanya'da DITIB'nin orga.niie etiiği dini hizmetlerin başar durumu konusunda ciddi Qir araştrma olarak Bkz.: Cemal Tpsun ; Din ve K i m ik,diyanet Vakf Y., Ankar. 1993. 43 Klautke,a.g.m. ~.484. 44.Abdullah,Was w.i1ls.24. 45 Abdullah,Was will... s.38. Birlik yetkililerind~n alnan bilgilere göre 1.8.1995 tarihi itibariyle Almanya'da 15 bölge,diğer- Avrupa ülkelerinde 18,Asya,Amerika ve Avusturalya'da 5 olmak üzere toplam 40 bölge eşkila,79 1 cemiyelle 11.1.705 üye. says beyan edilmiştir. 46 Abdullah;Was will...,s.39. 167! 1.t

18.762 üyeye sahiptirler.47 Amaçlarn, islam dininin Kur'an ve sünnetle. belirlenmiş dünya ve ahin~t nizamma kavuşmak, bunun içinde insanlarn islama teslim olmalan gerçeğinden hare~et ettikleri, şeklinde açklyorlar. Bu kapsamda Avrupa'daki genç kuşaklar için kimlik sorununa yönelik olarak çok çeşitli alanlarda faal kurslar düzenleniyor.böylece dini ve milli kült~n genç kuşaklarn eğitimindeki önemi vurgulanyor. Özellikle Türk vatandaşlarnn krsal kesimden geldikleri gerçeğinden hareketle gerçek islam ile, halk islfuu arasndaki farkllaşma!~ giderilmeye çalşlyor. Bu insanlarn da grup içinde eğitimleri amaçlanyor. Ancak kazandrlan islam imaj daha çok siyasal boyutuyla ön plana çkyor. Siyasi anlamlayüklü bir islami kimlik, üyeler üzerinde kurduğu motivasyonla, Türkiye'de faaliyet gösteren Refah Partisi'ne kapsaml bir destek sağlayabilmektedir. Bütün bu hizmetler için AMGT'nn güçlü merkezi organlar oluşturduğu dikkati çekiyor. Üniversitelerde öğrenim gören gençlerle ilgili birimden, Fetva komisyonuna, hac organizasyonuna kadar sistematik bir organizasyon çalşmalarn büyük bir başaryla sürdürüyor. Teşkilata ait cami derneklerinde ve dini hizmetlerde ayn otorite ve disiplin anlayşn göremedik. Baz camiler müstesna, çoğu camide yeterli tertip ve düzenin, ternizliğin olmadğ bir gerçek. Camiden sorumlu cemaat genelde bilgisiz olduğundan, kendilerine hizmet. iç~ gönderilen imamlarn dini yönden bilgilendirme yapmalarn pek dikkate almamakta, siyasi söyleme önem veren imamlar rağbet bulmaktadr48 Bu durumda caminin etrafnn veya içinin temizliği, düzeni pek.önem taş~amaktadr. Cemaatin bilgisizliği ve yeterli islami bilgi düzeyinde olm~d}.~ teş~atn tarafmza verdiği cevapta da kabul ediliyor. Krsal kesimden gelen, genelde eğitim seviyeleri düşük vatandaşlarn, bu şekilde kendilerine bir dayanşma çerçevesi oluşturmalan doğal saylabilir. Teşkilatn İsiama bakş açsn gelenekçi sünni anlayş olarak 47 Şen;a.g.e.,s.9. 48 AMGT'nda gör~vlendirilen imamlar arasnda Türkiye'deki resmi görevinden. emekli olduktan sonra Avrupa'ya gelebilen Türk vatandaşlar ağrlğ oluşturuyor. Bu imamlann, genelde Türkiye Cumhuriyeti Devletiiii hedef alan siyasi vaazlar yaptklan bilinen bir husustur. Özellikle Msr ve diğer - Arap ülkelerde eğitimlerini tamamlamş görevliler a rasnda bu eleştirilerin dozu daha radikal boyutta gerçekleşmektedir. 168

r. değerlendirebiliriz. İslam fkhndaki en küçük aynntlara bile büyük önem verilmekte, Fetva komisyonu tarafndan çeşitli sorulara gerekli olan uygun fetvalar verilmektedir. Bilgi formuna verdikleri cevapta, İslam dünyaşnda son yllarda beliren yeni çözüm arayşlarna karş tepkileri şu şekilde belirtiliyor. Bu tür gelişmeler tarih boyunca olagelmiştir. Ancak bunlarn hepsi zamanla etkinliklerini kaybetmişlerdir. Bizim için aslolan Kur'an ve sünnetin çizdiği yoldur. Çağdaş yorumlarn faydal yönlerini alrz. islama zarar vermemek kaydyla her zaman yeni yorumlar yaplabilir. Ancak bunu gerçek İslam alimleri yapmaldr. Birlik mensuplan bu cevaplarna rağmen, İslam dünyasnda kanayan bir yara durumunda olan Ramazan hilali konusunda oldukça muhafazakardrlar. Kendi cevaplanndan ve uygulamalarndan da anlaşlacağ gibi, bu konuda fkh kitaplannda mevcut hükümleri kullandklarn. rasathanelerin yaptğ hesaplamalara itibar etmediklerini belirtmişlerdir. İftar, imsak ve namaz vakitleri konusunda da Diyanet İşleri Başkanlğ'nn tesbit.lerinden ayn davranmaktadrlar.. Kl.k kyafet konusunda zorlayc olmadklarn beyan ediyorlar. Üyeler arasnda sünnet olarak kabul gören davranşlar, yaygn olmakla birlikte, Teşkilatn genel merkezindeki birçok görevlinin kravatl ve takm elbiseli olduğu gözlenmiştir. T~şkilat ileri gelenleri ile üyeler arasnda ayn durum, İslamn anlaşlmas ve takip edilecek metodlar konusunda da yer yer görülmektedir. Diğer dini grup ve birliklerle olan ilişkiler me.deni ölçüler içinde tutulmaya çalşlmaktadr. Ancak yönetim kademesinde ve eğitimli kesimlerde olan bu anlayş, alt kademelerde bulunmamaktadr. Kendilerire kimlik sağladklan bu şems iye altnda baz müslüman Türk vatandaşlar, kendileri gibi düşünmeyeniere karş akla gelmiyecek hoşgörüsüzlük örnekleri sergileyebilmektedirler. AMGT, ticaret hayatndaki atlrnlaryla da önemli bir ekonomik güç elde etmiştir. Ticaret faaliyetleri, özellikle Almanya'da yaşayan müslümanlarn helal gda (özellikle isl~mi kesim usullerine uygun et ve et mamulleri) için arayşlar sonucu önem kazanmştr.. Milli Görüşün en büyük ticari firmas Selam Ticaret adyla faaliyet 169 -. _ J

1\ 1 1 J 1 göstermektedir. Önemli çapta üretim, gda maddeleri sektöründe yaplmakta ve müslümanlar bu konuda eskiden yaşadklar tedirginlilderi yaşamamaktadrlar 4 9 Kuruluşun hemen hemen külli.ye benzeri olarak oluşturulan her cami içinde şubeleri araclğyla bir organizasyonu bulunmaktadr50 AMGT dükkanlan daha ucuz alş veriş imkanlar sağlamaktadr. Çünkü kendi içinde kapal bir ekonomik ve sosyal sistem olarak bu dükkanlar bir takm resmi kayt ve denetimden uzak. çalşabilmektedir. Bu dükkaniarda üyelere gda maddeleri yannda teyp ve video kasetleri, kitap gibi grubun ideolojisini yaymaya yönelik sa tşlru da yaplmaktadr.51 İS LAM KÜLTÜR M ERKEZL ERİ BİRLİGİ (IKZ) İslam Kültür Merkezleri Birliği, Almanya'da sistematik olarak ilk organize olmuş dini kuruluştur. 1973 ylna kadar Almanya 'nn çeşitli kentlerinde "Türk Birliği" adyla faaliyet gösteren dernekler, 1973 ylnda İslam Kültür Merkezleri adyl a yeniden örgütlenmişler, 1980 ylndan itibaren de İslam Kültür Merkezleri Birliği çats altnda toplanmşlardr 52 Birlik, Türkiye'de Süleyman1lar olarak tannan Süleyman Hilmi Tunahan'n izinde faaliyet gösteren Kur'an kurslan örgütünün Avrupa şubesi olarak tanm lanabilir. Kendilerine has islami anlayş ve uygulamalar çerçevesinde diğer gruplardan ayrlan özelliklerine rağmen, Almanya'da diyaloğa açk bir yaplanma içinde görünüyorlar. Bilgi forrnumuza verdikleri cevap dikkate alndğnda,almanya'da 275 şubede yaklaşk 15.000-16.000 civarnda üyeyle faaliyet gösterdikleri ortaya çkmaktadr53 Birliğin Köln'de bulunan merkezlerinde, disiplinli, 49 Karl Binswangcr, "Ökonomische Basis der Fundamcntalisten",İslami sche Gruppen und der Fundamenta lismusin der BRD In Namen Allahs,Dreisam Verlag Köln 1990,s.85. 50 Binswanger,a.g.m.s.85. 51 Binswanger;a.g.m.s.86. 52 Şen ;Türksche Muslime...,s.97. 53 Focus Dergisi,Nr:28,1 O Temmuz 1995 tarihli sayda Almanya'daki dernek saylar, 269 olarak anlyor.s.73. Üye saylar konusunda ise,çeşitli rakamlar veriliyor. Ancak bu rakamlar genelde 2-3 yl öncesinin kaynaklarna ait. 170

,. lüks, özel koruma sistemli kendi içinde kapal bir organizasyon yaps dikkati çekiyor. Birliğe ait diğer cami kuruluşlarnda da genelde, hiçbir lüksten ka çnlmadan oluşturulmuş dikkat çekici bir yaplanma ve tezyinat göze çarpmakta. Çevreden gelen kendilerinden olmayan müslümanlara karş, oldukça dikkatli bir politika izleyerek, onlardan yeri geldikçe yardm talep etmekteler. Birliğin topladğ paralarla, camilere bu kadar önem vermesi diğer dini gruplar tarafndan zaman zaman eleşti riliyor. Bu eleştiriler Bosna'da ve diğer İslam ülkelerindeki müslümanlara yardm etmenin önemi çerçevesinde yaplyor. Devlete karş o lm adklar imajn göstermek için, hutbe ve vaazlarda, toparlayc, milli birliğe önem veren konular dikkate alnyor54 Camilerinde görevli imamlarn dini konularda bilgili olduklar, ancak uydurma rivayetlere çok büyük ağrlk verdikleri gözlenmiştir Dini eğitim olarak kendi içlerl:de yaptklar özel eğitim çalşmalarnn Türkiye'deki faaliyetlerden pek fark l yan görünmüyor.kur'an öğretimi ve Fkh ağrlkl dini eğitim tecrübeli hocalan gözetiminde denetimli bir çevrede yaplyor. Son derece kat disiplin anlay ş ve hiyerarşik bir sayg çerçevesinde grup içi faaliyetler yürütü.lüyor. Almanya'ya gelen vatandaşlarmzn krsal kesimden gelmelerinin ortaya çkarttğ yetersiz islami bilgi düzeyi üzerinde gerekli eğitim ve hizmetlerin yaplmas konusunda gayretliler. Kendi gözlemlerimize göre, birliğe üye olmayan diğer ortalama müslüman vatandaşlar üzerinde de, dini hizmetler yönüyle etki uyandrdklarn, böylece cami ve diğer masraflar için kendilerine üye olmayan Türk ailelerden ev ev dolaşp yardm topladklar tesbit edilmiştir. Birliğin dini politikas gelenekçi sünni anlayşn kaytsz şartsz müdafasna dayanmaktadr. Bu bakmdan, İslam dünyasnda ve Türkiye'de son yllarda görülen islam modernizmi tartşmalarn şiddetle reddetmekteler. Dini gelenekleri korurken, dünyaya ait işlerde modernleşme taraftar plduklarn vurgulamaktadrlar. Kendi yaş_ama alanlarnda, her türlü dünyevi lüksü, giyim tarz dahil görmek mümkündür. 54 Bu konuda Köln'de 14.04. 1995 Cuma günü birliğin merkez camiinde bulunduğumuz bir srada Türk Silahl Kuvvetlerinin Irak harekat için yardm toplanmas şahsmz açsndan ep~y şaşrtc olmuştu. J ~. =~!!::=----------------~ :-"''..---. -. - - 171

Birliğin diğer müslüman kuruluşlarla ayrldğ en önemli ihtilaf konusu namaz vakitleri meselesidir. Süleymanllar, vakti girmediğini iddia ederek uzun yaz günlerinde Bat Avrupa'nn birçok yerinde yats ve im sak vakitlerini takvimlerine almamaktadrlar. Fazilet takviminde bu vakitler o b elirtilmediğ i gibi, takvimin arkasndaki açldamada uygulamann hanefi mezhebine göre düzenlendiğ i bildirilerek, yats ':'e teravih namazlarnn kln.iij.amas gerekt i ği, ayrca uzun yaz günlerinde bu bölgede oruçlarn t~h4' edilebileceği ruhsat açk}anmaktad r. Buna ek olarak diğer bütün. uygulamalar günah olarak zikredilmektedir.55 Bu şekilde bir anlayş, Türk vatandaşlar arasnda tereddütlere neden olmuş ve Birlik önemli sayd a cemaatini kaybetmiştir. AVRUPA TÜ.RK İSLAM BİRLiG İ (A TIB) Avrupa Türk İslam Birliği,Almanya'daki en genç müslüman topluluk kuruluşudur.56 İdeolojik nedenlerden dolay Avrupa Demolaatİk Ülkücü Türk Dernekleri Federasyonu (ADÜTDF)'ndan ayrlan bir grup Musa Serdar Çelebi tarafndan 17 Ekim 1987 tarihinde Frankfurt'ta Türk İslam Kültür Dernekleri Bi rliğini oluşturdu. Birliğin 6.kongresinde 26 Nisan 1993 tarihinde Avrupa Türk-İslam Birliği olarak faaliyetlerine devam karar aldlar57 ATID,aynldğ ADÜTDF'den farkl biçimde islama Türk-İslam sentezi çerçevesinde daha çok yer veriyor.58 Birliğin çats altnda 122 dernek ve toplam 11.000 civarnda üye faaliyet gösteriyor.59 ATIB'nin 55 Faziİet Takvimi 1995 Y h,son bölüm ve Haziran,Temmuz ayianna ait sayfalar: 56 Abdullah;Was will... s.41. 57 Şen;Türkische Muslime... s.l l2. 58 Şen;Türkische Muslime... s.l 12. Bu konuda birlik başkan Musa Serdar Çelebi'nin yönelttiğimiz soruya;"bizim gayemiz İslam,rkçlk ve rkçlkla bağdaştrlmaya çalşlan bir İslam anlayş değil. Herhangi bir siyasi faaliyetle bağlantmz yok. Diğer btitiln gru pl ar kendi faaliyetleri içinde destekliyoruz. ve Avrupa'daki Tilrk gençliğinin kendi islami kimliğinden kopmadan bu ilikelerdeki yaşantya entegrasyonunu sağlamaya çalşyoruz" şeklinde cevap vermiştir. 59 Abdullah;Was will... s.42. 172 i -,1 ~~~~

üyelerin_in önemli "bir çoğunluğunu genç Türk işçileri oluşturuyor. Avrupa'da yaşayan müslüman Türk milletinin geleceği açsndan, genç kuşaklarn eğitimleri önemli bir milli ideal olarak alglanyor. Türk işçileri için. ; s k sk konferanslar, Türkçe ve. Almanca eğitim kurslar,seminerler,kültür haftalar düzenleniyor. 60 ATIB yöneticileri,.a vru.pa'daki vatandaşlarmzn kimliklerini kazanabiimelerinde en önemli unsur olarak islami bilgilenmeyi görüyorlar. Vatandaşlarmz arasnda farkl islami yönelişler ve kendi kimliğinden kopuk yaşantlar üzerinde bu eksiklikleri giderici faaliyetler yapmak, birlik ve beraberliği tesis edecek girişimlerde bulunmak gayretinde görünüyorlar. ATIB, Türk- İ slam ideali doğrultusunda Kur'an'a ve Peygamberin sünneti geleneğine bağl devlet yanl s bir islami yorumlama biçimini etkin klmaya çalşyor. Dini uygul ama larnd a, Diyanet İ şler i Başkanlğ'nn çizgisinden ayr bir yöneli ş görünmüyor. İslam modemizmi tartşmalarn anlamsz buluyorlar. MüslÜman Türk topluluklar arasnda birbirlerine karş izolasyon ve çatşma olm aks zn hoşgörü lü bir yaşant için faaliyet gösteriyorlar.61 Birliğin dini, kültürel ve sosyal çabalarnn ağrlk noktas Türk gençleri üzer lde yoğunlaş yor. Bu çerçevede eğitim, uzmanlk, yönlendirme vb. seminerleri düzenleniyor. ATIB'nin diğer gruplarla ilişkileri gerginlik yaratmayacak bir ölçüde cereyan ediyor. Kendilerine en yakn kuruluş olarak DITIB'ni sayabiliriz. Alman yetkililerle kurulan di yaloglarnd a da old uk~ a başarll ar. AVRUPA DEMOKRATiK ÜLKÜCÜ TÜRK DERNEKLERİFEDE~~SYONU ADÜTDF, 18 Haziran 1978 tarihinde Frankfurt'ta kuruldu. Bugün merkezleri de Frankfurt 'tadr.62 T~rkiye'deki Milliyetçi Hareket 60 Şen;Tü r kische Muslime... s.114. 61 Abdullah;Was will... s.42. 62 Şen;Türkische Muslime... s.\1 O. 173 1

Partisi'nin Avrupa kolu olarak faaliyet göstermektedir. Dolaysyla Alparslan Türkeş'in. kontrolündeki Türk milliyetçiliği öğretisini temel alarak Al.manya'daki vatandaşlarmzn kimlikleri üzerinde öncelikli ağrlğ bu çizgide tutmaya çalşyorlar. Asl faaliyetini siyasal alanda göstermesi yannda dini etkinliklere de yer vermişlerdir. Ancak dini etkinliklerio yetersizliği,bu federasyonun içinden kopmalara neden olmuş ve Ekim 1987'de Musa S.Çelebi başkanlğnda. bir grup ayrlmştr. 6 3 ADÜTDF bünyesinde, 110 demekte toplam 26.000 civarnda üye bulunmaktadr.64 AD'ÇJTDF, camilerinde Türkiye'den emekli ~!muş imamlar yannda Diyanet İşleri Başkanlğ ile kurulan işbirliği çerçevesinde de imamlar görevlendiriliyor. Türkiye'dekinden farkl olmayan bir biçimde, din hizmetleri klasik devlet politikasna uygun bir biçimde verilmeye çalşlyor. Genç üyeler, Türk milliyetçiliği çerçevesinde, yaşadklar dşianmşlğa karş manevi bir dayanak bulabildikleri için federasyonun ideolojisi onlar tatmin edebiliyor. Bu ideoloji, gençler üzerinde Türk Milliyetçiliği ağrlj:d olarak, islami yönelişlere fazlaca rağbet etmeyen bir anlayş çerçevesinde şekilleniyor. Almanlar arasnda beliren Yabanc düşmanlğna karş değer bulan Türk Milliyetçiliği tezi, gençler arasnda güçlü bir kimlik duygusu yaratabiliyor. Kuruluş bünyesinde düzgün bir yaplanma ve disiplinli saylabilecek hareketlilikler görünmüyor. Zaman zaman Avrupa bünyesinde düzenlenen salon toplantlar, üyeler üzerinde moral olarak önemli etkiler yaratmaktadr.. Diğer dini.gruplarla, özellikle DITIBy'le aralarnda çok yakn bağlar kurmaya dikkat ediyorlar. NURCULUK HAREKETLERİ 1967 ylndan beri klasik Risale-i Nur kitaplarn okuyan küçük 63 Karl Binswanger;a.g.m.,s.4. 6 4 Şen;ls l amische Organizationen...,s.l 03. J 174

T. topluluklar Almanya'da da görülmektedir. Bugün aşağ yukar 30 evcie(medrese) 5-6.000 civarnda üyenin faaliyet gösterdiği tahmin ediliyor65 Nurculuk hareketinin merkezi yönetimi Köln kentindedir. Türkiye'de Yeni Asya Grubu olarak tannan nurculuğun bu kolu dşnda, Fethullah Hoca'ya bağl nurcu gruplar da faaliyet gösteriyorlar. Aradaki strateji ve örgütlenme farklarn gözlemlerimize göre yorumlamaya çalşacağz. Yeni Asya Grubu Nurcular, Kur'an kurslarn verisale-i Nur kurslarn, medrese ad verilen bu evlerde düzenliyorlar. Kendi içine kapal bu grupta üyeler,daha samimi ve içten bir dayanşma çerçevesinde birbirlerine bağllar. Türkiye'de olduğu gibi Risale-i Nur öğretilerinin şğnda modern tabiat bilimlerindeki gelişmeler yorumlanrken, iman sağlamlaştrmak en önem verilen çaba olarak görülüyor66 Topluluk günümüz problemlerinin çözümünde bu temeli Ön plana alyor. Böylece grup, kendi yorum tarzn benimsemiş Türk vatandaşlar aras nda başarl bir eğitim faaliyeti organize etmektedir. Ancak bu faaliyetler, çok dar bir kapsamda, belli bir islami yorum çerçevesinde yaplmaktadr. Berlin'de oluşturduklar İslami Teoloji Risale-i Nur Enstitüsünde,Risale-i Nur kitaplarnn Almanca çevirileri ve basklar da yaplyor. 67 Diğer dini gruplarla olan ilişkileri normal bir düzeyde olmakla birlikte,tarn net değil. izledikleri politika nedeniyle baz gruplarla ilişkileri oldukça kopuk. Fethullah hacaya bağl nurcularn, toplam ev ve üye saylar konusunda elimizde resmi bir rakarn bulunmuyor. Ancak grubun faaliyetlerine baktğmzda, kiralanan ev lerde, çeş itli Alman üniversitelerinde okuyan kapasitesi yüksek,disiplinli ve faal bir üye profili göze çarpyor. Grubun Almanya'da bilinen resmi örgütlenmesi olmarnakla birlikte, Köln yaknlarnda Özel İslam Koleji açmak için yaptklan izin ve satn alma çabalar etkinliklerinin boyutu hakknda bilgi verebilir. Grup içinde yaptğmz görüş melerd e, Almanya'da yaşayan vatandaşlarmzn 65 Abdullah;Was will... s.40. 66 Şen;Türkisch e Muslime... s.i09. 67 Şen;Türkisc~e Muslime... s.i09.

~= - çocuklan için vakit geçirilmeden özel eğitim kuruluşlar açlmas konusunda faaliyet gösterdiklerini, bunun için Alman makamlarndan izin almaya çalştklar öğrenilmiştir. Almanya'da kendi işyerini açmş vatandaşlarmz arasnda zaman zaman himrnet toplantlar düzenlenerek, gerekli finansn sağlanmasna çalşlmaktadr. Almanya'daki Türk vatandaşlar arasnda etkinliği giderek artan bir örgütlenme düzeyi göze çarpyor. İ SLAM CEMAATLERİ VE CEM iyetle Rİ BİRLİGİ (ICC B ) Cemalettin_ Kaplan tarafndan 1984 ylnda Almanya'nn Köln kentinde kurulrnuştur.68 1987 ylnda bir iç bölünme yaşayan bu radikal gruptan daha sonra da kopmalar olmuştur.tüm bu bölünrnelere rağmen örgüt kendini devam ettirebilrniştif.69 En genel düzeyde bakldğnda bu harekete üye olmak Bat 68 Şen;Türk i sche Muslime...,s.l 02. Cemalettin Kaplan,Türkiye'de uzun süre imamlk,vaazlk,diyanet İşleri Başkan Yardmclğ,Adana Müftülüğü gibi görevlerde bulunduktan sonra 1981 ylnda emekli olarak Milli Görüş hareketinde çalşmak üzere Almanya'ya gelmiştir. Bir süre Avrupa MilliGörüş TeşkiHitlar Fetva Komisyonu Başkanlğ yaptktan sonra 13 Ağustos 1983'de Köln Barbaros Camiinde "Devlete Gidiş Yolu Parti mi Tebliğ mi" başlkl bildiriyi dağtmak isteyen Kaplan taraftarlar ile MilliGörüş taraftarlar arasnda çkan ihtilaf üzerine kendisine uyanlarla beraber bu hareketten ayrld. (Cemalettin Hocaoğlu(Kaplan); Hil afet ve Halife,Köln 1995,s. 116-1 17.) Barbaros hareketi olarak bilinen bu olaydan sonra Cemaletlin Kaplan giderek serleşen değişik bir radikal hareketi organize etli. 6 9 Cemalettin Kaplan'n liderliğinde anlamn bulan hareket,onun 15.Mays 1995 tarihinde ölümünden sonra. daha zor günler yaşamaya başlamştr. Hareketin(Hilafet Devleti) başna getirilen Cemalettin Kaplan'n oğlu Metin Müftüoğlu(Kaplan)'n hiuifeli bir çok bağl kuruluş tarafndan onay görmemiştir. Cenaze dolaysyla aceleyle neşredilen Ümmet-i Muhammed Dergisi'nin 118.saysnda verilen bir ilanda "baz bölge başkanlarnn Metin Müftüoğlu'na halife olarak. beyit ettiği " teyit edilmektedir.ancak bu gayretler,birlik içindeki anlaşmazlklar gidermemiş,daha önceden Cemalettin Kaplan'a karş muhalif olan eski öğrencilerinden oluşan bir grup İslami Cemaatler adyla hareketten tamamen kopmuş tur. Bugün Hilafet Devleti adyla faaliyetine kendilerine bağl 30 civarnda cami ve az saydaki müridiyle devam etmeye çalşan Metin Müftüoğlu'nun zayf iradesi ve ilmi yönden yetersizliği böylesine radikal bir grubu taşyacak güçte görünmüyor. 176

T A v:upa ülkelerinde yaşayan Türk göçmenler için iki düzeyde önem taşmaktadr. Birincisi grup içinde var olan dayanşmann üyelere sağladğ imkanlardr. Bu düzeyde üyeler, ihtiyaç duyduklar yardm için başvurabilecekleri bir ilişkiler ağna sahip olmaktadrlar. Hareket üyelere maddi anlamda bir dayanşma ağ sunarken, psikolojik anlarnda da bir korunma çevresi oluşturmaktadr. Bu ikinci düzeyde grup geliştirdiği dünya görüşü ile, üyelerin Bat Avrupa toplumlarnda yaşadklar aynnclğa ve reddedilmişliğe karş kaderci bir anlayş ile direnmelerini sağlamaktadr 7 O Özellikle ikinci kuşakta çok açk olan dşianmşlk duygusu ve öfke bir başka düzeye,göç edilen ülkeye yanstlmakta ve bu düzeyde alabildiğine radikal bir dünya görüşü sunulmaktadr. Bu radikallik bağlamnda da eğitimini tamamlamarnş ama yaşadklar toplumda babalar ile ayn kaderi paylaşmak istemeyen,onlarn yaptk lar düşük statülü işlerde çalşmak istemeyen ve çoğunlukla işsiz olan ikinci kuşak göçmenler için grup, içlerindeki öfkeyi en yüksek sesle haykrabile cekleri bir harekettir.? İçinde yaşadklar toplum ile ilişkileri sürekli çatşma içinde olan bu insanlarda biriken öfke en azndan yakn bir zaman dilimi içinde dönülmesi mümkün olmayan göç edilen ülkeye yöneltilmektedir.7 2 Bu öfkenin yöneldiği Türkiye'ye karş yaklaşmlarnda alabildiğine radikaldirler. Cemalettin Kaplan, grubunda yönlendirdiği üyeleri üzerirde denetimini devarn ettirebilmek için bu radikal söylemi istediği düzeyde 1 t.utmuştur. Cemalettin Kaplan ümmetin bir saat bile halifesiz ve imamsz yaşamasnn caiz olmadğn belirterek diğer gruplara çağrda bulunurken, önce 1992 ylnda Anadolu Federe İslam Devletini, daha sonra da 8 Mart 1994 tarihinde Hilafet Devleti'ni ilan ederek kendisini halife olarak tayin etti.73 Aslnda Cemalettin Kaplan'n bu tür manevralarn grup içinde zamanla kendisine karş yöneltilen eleştirileri yumuşatmak için yaptğ radikal yönelişler olarak tanmlamak mümkündür. 70 Fulya Atacan;Kutsal Göç,Radikal İs l a m c Bir Grubun An atomisi,bağlam Y.,İstanbul 1993,s.54. 71 Atacan ;a.g.e.,s.55. 72 Atacan ;a.g.e.s.53. 73 Cemalettin Hocaoğlu(Kaplan);Şu ra ve Emir 'ül-mü'minin,köln 1994,s.38-39. 177 ~.

. L i \ Halifeye itaat konusunda üyelerin 1J1Utlak itaatn adeta din! bir yükümlülük oiarak lanse eden C.Kaplan, hareketten ayrlanlar için,;ölümü haketmişlerdir" diyebilmekted!rj4 C.Kaplan, Türk Devleti'ne karş açktan cephe alarak, islam! sistem olarak savunduğu davasnda. bir devrimle başarya ulaşmann yollarn aryor75 İsÜimn. siyasetin ta kendisi olduğu çizg~sini temel alan 7 6 C.Kaplan hemen hemen bütün yayn. organlarnda islam ve siyaset, devlet, halifelik, i.slam ve demokrasi, particilik ve Türkiye Cumhuriyeti'ndeki sistemle ilgili konular ağrl.kl.l olarak işlemektedir. Particiliğin demokrasiye dayandğn ve demokrasinin vazgeçilmez un~uru ol.duğunu dile getirmiş,particiliği şiddetle reddetmiş, bu sisteme göre parlementoya seçilmenin ve seçenterin müşrik olduklar ve hat~a bu hususta verilen f~tvay kabul etmeyenlerin de ayni hükme tabi olacaklar beyan edilmiştir. 77. Hareketin eğitim sisteminde bantlar ağrlkl yeri almaktadr. İslami. anlamda talim ve terbiyeyi yürütme.politikas olarak bantlarla, yaygn eğitim ş~klinde evler ve camiler kullanlmaktadr. Düzenlenen kurslarda da, Kur'an ve dini bilgiler eğitimi yannda Arap harfleriyle yaz yazma seferberliği de dikkati çekmektedirj8 C.Kaplan hareketinin islam dininin hoşgörü anlayşna karş alabildiğiie hoşgörüsüz ve aşr boyutlara varan çözüm önerileri hakknda baz örnekler vermek ilginç olacaktir. Hicri takvim kullanlmasna çok önem verilirken, müslümann evine miladi takvim giremez hükmü çerçevesinde görüşülen diğer insanlatn evlerine de, bu konuda müdahale edilmesi emredilmektedir.. 74 Ceci~le.ttin. Hocaoğlu,"Tefrika Çkarmak Hara~~ r;',ümmet-i Muhammed Dergisi,S:11 8,s.7. 7 ş Bundesamt- für Verfassungsschutz; Islamischer Extr emismus und seine Auswirkungen auf die BRD,Köln, Ocak I995,s.Il. (Söz konusu Bakanlk raporunda radikal ve tehlike arzeden gruplar olarak Milli Görüş ve Kaplanc hareket anlyor.) 7 6 C.Hocaoğlu(Kaplan);Mesajlar,Köln 1990,s.84.. 77 --;Ümmet-i J\1uhamme~ Dergisi,S:Il8.,s.4. (Bütün yayn organlannda en baştagelen konu islam ve demokrasinin çeliştiği iddialandr.. Particilik eleştirilerr kapsal)landa en çok hedef seçilen kitle ise C.Ka plan'n bir zamanlar içinde bulunduğu Mi111 Görüş mensuplandr. 7 8 Hocaoğlu(Kaplan);Hi lafet...,s. 79-80.! j 178

T 1 Eğer görüşülen müslüman miladi takvimi asnaleta srar ederse, o müşrik olarak nitelenmekte, böyleleriyle ilişkilerin kesilm~si kesin bir dille söylenmektedir. 79 Oruca başlama ve bitirmede hesaba itibar etmeyen grup, diğer aylarn belirlenmesinde de kesinlikle rasathane hesaplarnn dikkate alnmamas gereğini iddia etmektedir. 80 Eğlence ve çalg aletlerini dinlemek kesin haram kabul edilmektedir. 8 K lk kyafetteki özel görünümlerini diğer insanlara karş muhalefetin bir yansmas olarak önemli görülmektedirler. 82 Müslümana her türlü oyun haramdr(satranç,futbol ve diğer Bat oyunlar)83 İlginç olan bir diğer görüş de hac konusundadr. Şahslarn, Diyanetin, Milli Görüşün, Süleymanllarn vd. şeran ve dinen hac kervan kaldramayacağ, haclarn bunlarn emrinde hacca gidemeyeceği,bunu yapanlarn günahkar olacağ iddia edilmektedir. Halifeye itaatin öne'niyle, ortalama gündelik yaşant çerçevesindeki her davranş irtibatlandrlmaktadr. Örneğin,Cami ve Kur'an kurslarna yardm yapabilmek için bile, önce islam devletine beyat etmek gereklidir. Alş verişler de, mutlaka islam devletine beyat etmiş olaniarn dükkaniar tercih edilmelidir. 84 Bey atszlardan kz alnp verilmemelidir. Kamuoyunda Kaplanc olarak da bilinen gruba üye olan Türk vatandaşlarnn genelde oldukça cahil ve düşük toplumsal statüde olduklar, bunun sonucunda sebebini sorup,düşünemedikleri bir kaos ortamnda belirlenen radikal söylemden kendilerine yeni kimlik alan oluşturmaya çalştklar söylenebilir. Almanya'da Türk işçi göçüyle birlikte bu ülkede kimlik sorunu yaşayan vatandaşlarmz, kendi baş larna değişik örgütlenmelerde, 79 _;Ümmet-i Muhammed Dergisi,S:ll8,s.l3.(.Grup içinde miladi takvime karş bu tavr alşa rağmen,hemen hemen bütün yayn organlarnda mihidi tarihler de kullanlmaktadr.) 80 --;Ümmet-i Muhammed Dergisi,S: 118,s.13. 81 Metin Müft~oğlu(Kaplan);Rejim lerle Kavgamz,Köln 1994,s.31. 82 Müftüoğlu(Kaplan);a.g.e.,s.97. 83 Hocaoğlu(Kaplan); Hi l 3fet...,s.21. 84 Hocaoğlu(Kaplan);HiHifet...,s.83-84. 179 -.