TUZ GÖLÜ ÇEVRESİNDEKİ BİTKİSEL BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK UNSURLARININ TARIMSAL KULLANIM POTANSİYELLERİ VE TEHDİT FAKTÖRLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Alptekin KARAGÖZ * ÖZET Tuz Gölü ve çevresi, Avrupa Komisyonu LIFE fonu tarafından desteklen, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 1 ile Çevre Bakanlığı nın 2 ortaklaşa yürüttüğü Tehdit Altındaki Bitki Türleri İçin Ekosistem Muhafazası ve Yönetimi (99/TR/065) Projesi (TABT) kapsamında 2000-2002 yılları arasında etüd edilmiştir. Ayrıca Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı 3 tarafından 2005-2007 yılları arasında Tuz Gölünde yürütülen Biyolojik Çeşitliliğin Tespiti, Tuz Gölü Projesi (BÇTTGP) çerçevesinde gerçekleştirilen çalışmaların ana temasını, alanın biyolojik çeşitlilik unsurlarının belirlenmesi oluşturmuştur. Çalışmaların ilkinde alanın florasının belirlenmesi amacıyla iki yıl boyunca vejetasyonun her dönemini kapsayacak şekilde etüt çalışmaları düzenlenmiştir. Sonuçta alanın genel floristik yapısının belirlenmesi yanında Kısaca Bern Sözleşmesi olarak da bilinen Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi ekinde yer alan 15 bitki türünün yayılış alanları, habitatları ve hali hazır durumları da belirlenmiştir. Sözü edilen ikinci proje sonucu genelde bitkisel biyolojik çeşitlilik unsurlarının genel durumu yanında, alanda doğrudan kullanıma uygun ve potansiyel ekonomik öneme sahip bitki türleri ile habitatlar ve türler üzerindeki önemli tehdit unsurlarının listesi de çıkarılmıştır. Alanda bitkisel biyolojik çeşitlilik üzerinde tehdit unsuru olarak sıralanan yeraltı ve yüzey su rezervlerinin hızla azalması, sulu tarım ürünlerinin yoğun ekilişi nedeniyle yapılan sulamalar, geleneksel sulama teknikleri, tuzlu ve tatlı suların karışması, kuraklık ve çölleşme, aşırı otlatma, yerleşime açma, tarım alanlarının genişletilmesi, yaylalar, kanallar, plansız yol yapımı, Tuz Gölü ve yakın çevresindeki tuz işletmeleri, alandan kum ve malzeme alımı, kirlilik, katı atıklar, soda fabrikalarının yarattığı hava ve su kirliliği, anız yakımı, av ve avcılar, Tuz Gölü Havzasında doğalgaz depolama gibi konular üzerinde detaylar verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Tuz Gölü, Bitkisel Biyolojik Çeşitlilik, Tarımsal Kullanım Potansiyeli, Tehditler 1. GİRİŞ Dünyada var olan tüm biyolojik unsurların korunması, sürdürülebilir kullanımı ve kullanımından doğabilecek hakların eşit ve adil paylaşımını hedefleyen, ülkemizin 2007 sonundan bu yana taraf olduğu Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (BÇS) nde (CBD, 2008) biyolojik çeşitlilik kavramı şöyle tanımlanmaktadır: diğerlerinin yanı sıra kara, deniz ve diğer su ekosistemleri ile bu ekosistemlerin bir parçası olduğu ekolojik kompleksler de dahil olmak üzere tüm kaynaklardan canlı organizmalar arasındaki farklılaşma anlamındadır; türlerin kendi içindeki ve türler arasındaki çeşitlilik ve ekosistem çeşitliliği de buna dahildir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere BÇS, biyolojik çeşitlilik kavramı içerisine tüm canlı türleri yanında ekosistemleri de katmaktadır. Bu durumda biyolojik çeşitliliğin korunmasında, tek başına canlıların korunmasının yetmeyeceği, bunun yanında canlıları içinde barındıran habitatların da bozulmadan sürdürülebilmesinin, canlı türlerinin sürdürülebilirliğiyle eşdeğer olduğu anlaşılmaktadır. Aynı sözleşmede genetik materyal, işlevsel kalıtım birimleri içeren, bitki, hayvan, mikrop veya başka menşeli olan her türlü materyal anlamında; genetik kaynak, bugün veya gelecek için değer taşıyan genetik materyal anlamında kullanılmıştır (CBD, 2008). Bu tanımlamalarda bugün bir değer ifade etmese bile en alt düzeydeki organizmalardan başlayarak tüm canlı türlerinin, yeri ve günü geldiğinde karşımıza çıkması muhtemel olumsuzlukları yenmemiz için genetik kaynak materyali olabilme potansiyeli taşıdığı ifade edilmektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığının 2004 yılında gerçekleştirilen II. Tarım Şurasının sonuç bildirgesinin ilk dört maddesinde doğal kaynakların envanterinin çıkarılması, doğal kaynakların erozyon, kirlenme ve yanlış kullanımını önleyici tedbirlerin alınması, genetik kaynakların ve 1 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı adı 2011 yılında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı adı altında yeniden organize edilmiştir. 2 Çevre Bakanlığı adı 2011 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı adı altında yeniden organize edilmiştir. 3 Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı adı 2011 yılında Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü adı altında yeniden organize edilmiştir.
biyolojik çeşitliliğin korunması ve mera ıslah çalışmalarının tamamlanması konularına yer verilmiştir (Anonim, 2004). Bitki popülasyonlarının uzun hatlar boyunca devamlılık gösterdiği alanlarda genetik çeşitlilik, dağ sırası, geniş su yüzeyler vs. gibi popülasyonlar arasındaki gen akışını önleyecek doğal engellerin mevcudiyeti veya geçmişi çok eskilere dayanan buzullaşma, doğal afet gibi olaylar sonucu ortaya çıkmaktadır (Persson et al., 2004; Mandak et al., 2005). Tuzgölü Anadolu nun ortasında, bitki popülasyonlarının arasındaki gen alışverişini engelleyecek genişlikte bir boşluk oluşturmak yanında taşıdığı yüksek tuz konsantrasyonu nedeniyle de sadece bu ortama uyum sağlayabilen bitki türlerinin yaşamasının mümkün olabildiği uç değerlerde bir habitattır. Bu nedenle Tuzgölü nde barınabilen bu izole bitki türleri, emsallerinden ve benzerlerinden çok daha farklı genetik, fizyolojik morfolojik ve anatomik yapılara sahiptir. Bu durum göle uyum sağlamış bitki türlerinin genetik kaynak olma değerini arttırmaktadır. Uç popülasyonlar geniş alanlara yayılmış merkezi popülasyonlara göre daha küçük, daha izole ve genellikle daha büyük genetik ve ekolojik çeşitliliğe sahip olmaları nedeniyle evrimsel süreç içerisindeki önem ve değer kazanmış olmalarına rağmen, genel koruma faaliyetleri içinde diğerlerine oranla daha az ilgi görmüştür (Leppig and White, 2006). Tuzgölü de, taşıdığı eşsiz biyolojik zenginliğe rağmen hak ettiği koruma statüsünden uzun yıllar mahrum kalmıştır. Çok güçlü bir koruma statüsüne kavuştuğu 2000 yılından bu yana da göl ve çevresinde barındırdığı genetik zenginlik üzerindeki baskı ve tehditler, çoğu durumda daha yoğun olmak üzere devam etmektedir. 2. ALAN HAKKINDA GENEL BİLGİLER Ülkemizin ikinci büyük gölü olan Tuz Gölü ve çevresi hayvancılık, tarım, tuz üretimi ve turizm gibi alanlardaki katkılarıyla Türkiye ekonomisi için büyük önem taşımaktadır (Anonim, 2007; Yerli ve Aldemir, 2005; ÇŞB, 2013). İdari olarak Aksaray, Konya ve Ankara illeri sınırları içinde olan alanda, toplamda 64 yerleşim yeri bulunmaktadır. Kapalı bir havzada yer alan göl, jeolojik olarak tektonik kökenlidir. 2000 yılında, Bakanlar Kurulu kararıyla 626.800 ha büyüklüğündeki alan, Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesi olarak ilan edilmiştir (Anonim, 2000). Türkiye nin tuz ihtiyacının yüzde 30 unu karşılayan Tuz Gölü, çevresindeki endemik bitki örtüsü ve faunasıyla dünyanın en önemli doğal alanlarından (Özhatay vd., 2003) ve önemli endemizm merkezlerinden biri (Ekim vd., 2000; Vural et al., 20012) olarak kabul edilmektedir. Tuzgölü ve çevresinde tuzlu ortama ve susuzluğa dayanıklı 40 dan fazla endemik bitki türü vardır ( (Gökyiğit, 2013). Önemli Bitki Alanları (ÖBA) içerisinde kabul edilen Tuz Gölü ve Stepleri, koruma statüleri olarak Özel Çevre Koruma Alanı, Doğal Sit Alanı ve Yaban Hayatı Koruma Sahası olmak üzere 3 farklı kategoride değerlendirilmiştir. Alanın içerdiği ÖBA kriterleri A1:24 Küresel Ölçekte Tehdit Altındaki Tür (13 Bern Sözleşmesi Ek Liste I dahil); A2: 5 Avrupa Ölçeğinde Tehdit Altındaki Tür; B2: Zengin Tür Çeşitliliği İçeren Habitatlar ve C2: Tehlike Altındaki Doğal Habitatlar olarak sıralanmaktadır (Özhatay vd., 2003). Diğer yandan Tuz Gölü ve yakın çevresinde bulunan Bolluk, Tersakan, gölleri, Eşmekaya sazlıkları ve Obruk Yaylası da Önemli Kuş Alanı olarak belirlenmiştir (Kılıç ve Eken, 2004). İç Anadolu Platosu ortasında yer alan İç Anadolu Ova Stepleri, nisbeten derin topraklı düz kesimleri içine alır. Genellikle, ova stebinin primer bitki örtüsü bozulmuş ve bazı kısımlarda yerini tarımsal faaliyetlere terk ettiği için pek çok kesimlerde halen insan etkisiyle ortaya çıkmış sekonder bitki örtüsü oluşmuştur (Çetik, 1985). Tuzgölü çevresindeki tuzcul stepler eşsiz bir bitki örtüsü oluşturmaktadır. Bu alanlardan bazıları yüksek oranda endemik ve çok nadir bitki türlerini içermektedir. Bu alanlar içinde Bolluk - Tersakan tuzcul stepleri 10.000 ha, Sultanhanı - Eşmekaya tuzcul stepleri 15.000 ha ve Eskil - Yenikent tuzcul stepleri 20.000 ha genişliktedir (Gorostiaga, 2001). Yazın sıcak ve kurak, kışın ise uzun süren soğuk ve nemli iklim koşulları; bu ekosistemlerde vejetasyon gelişimi sınırlanmaktadır. Aynı zamanda, bu ekosistemlere insan müdahalesi çok büyük boyutlara ulaşmıştır. Alana en yakın il olan Konya nın uzun yıllar meteorolojik veri ortalamaları Tablo 1 de verilmektedir (URL-1). Burada görüldüğü gibi ilin yıllık ortalama yağış toplamı 324,3 mm, en fazla yağış alınan aylar Aralık (44,8 mm) ve Mayıs (43,6 mm) aylarıdır. Ortalama sıcaklıkların en yüksek olduğu aylar Temmuz (23,6 o C) ve Ağustos (23,0 o C) dir. İlin yaz aylarında (Haziran-Ağustos) aldığı yağış toplamı 35,7 mm gibi çok düşük bir değerdedir. Yazın en sıcak döneminde alınan yağışların pratik olarak bitkilerin gelişmesi üzerinde fazla bir etkisi olması beklenemez. Kuraklığı sonbahar başlangıcında da devam etmektedir. Konya
Tablo 1. Konya İlinde uzun yıllar içinde gerçekleşen meteorolojik değerler (1960-2012) KONYA Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Toplam Ortalama Sıcaklık ( C) -0.2 1.2 5.7 11.0 15.7 20.2 23.6 23.0 18.6 12.5 6.1 1.8 11,6 Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) 4.7 6.8 12.0 17.4 22.2 26.8 30.2 30.0 26.1 20.0 13.0 6.7 18,0 Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) -4.1-3.3 0.0 4.5 8.6 12.9 16.2 15.7 11.2 6.1 0.8-2.2 5,5 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) 3.2 4.3 6.6 7.1 8.5 10.4 11.4 11.1 9.4 7.1 5.1 3.1 7,3 Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 9.7 8.8 8.7 9.6 10.6 6.5 2.8 2.4 3.5 6.7 7.0 10.0 7,2 Aylık Toplam Yağış Miktarı Ortalaması (kg/m 2 ) 35.3 28.2 27.1 34.0 43.6 23.2 6.9 5.6 11.2 31.3 33.1 44.8 324,3 Şekil 1. Konya İli yağış ve sıcaklık grafiği
İli yağış ve sıcaklık değerleri kullanılarak çizilen grafik Şekil 1 de verilmektedir. Burada yağış ve sıcaklık eğrilerinin kesiştiği Haziran ortasından Eylül ortasına kadar olan dönemde kuraklık yaşanmaktadır. Tuz Gölü nün 1.150 metre altındaki tuz tabakalarının içine doğalgaz depolanması için çalışmalar yapılmaktadır. Depolama Sultanhanı Belediyesinin yaklaşık 17 km güneyinde, Bezirci Gölü mevkiinde bulunan yeraltı tuz kütlelerinin bulunduğu alan düşünülmektedir. Proje kapsamında kullanılacak tuz tabakası yeryüzünün yaklaşık 700 m altından başlamakta ve kalınlığı 700-1500 m arasında değişmektedir (Yerli ve Aldemir, 2005). Bu çalışmada tuz kütleleri içinde mağara (kaverna) oluşturma işleminde toplam su ihtiyacı 1.120 m 3 / saat olacaktır. İhtiyaç duyulan su, alana 119 km mesafedeki Hirfanlı Barajı na kurulacak tesislerden temin edilecektir. Eritme işleminde oluşan tuzlu su 1200 m 3 kapasiteli bir havuzda toplanacak olup daha sonra 39 km lik bir boru hattı ile Tuz Gölü ne taşınacaktır. Topoğrafyanın uygun olması sebebiyle akış cazibe ile sağlanması ve göle verilen suyun difüzörler vasıtasıyla göl üzerinde homojen bir şekilde dağıtılması öngörülmektedir (URL-2, 2013). 3. ALANDA YAPILAN GÖZLEMLER Çalışma alanı, her iki projede de de benzer yöntemlerle etüd edilmiştir. Proje alanının biyolojik çeşitliliğinin tespiti çalışmasında, arazi çalışmaları sırasında alınan örneklerin teşhisine dayalı olarak, bitki listeleri oluşturulmuştur. Listede belirlenen hedef türlerin bulunduğu yerlerin koordinatları alınmış, hedef türlerin popülasyonlarının durumu, habitatla ilgili bilgiler ve eşlik eden türler kayıt edilmiştir. Çalışmaların her ikisinde de habitatları ve türleri tehdit eden faktörler ayrı ayrı listelenmiştir. Tehdit Altındaki Bitki Türleri İçin Ekosistem Muhafazası ve Yönetimi Projesi kapsamında Bern Sözleşmesi ekinde yer alan ve Tuzgölü çevresindeki habitatlarının ve popülasyonlarının durumunun belirlenmesi amaçlanan bitki türleri şunlardır: Allium vuralii, Asparagus lycaonicus, Centaurea halophila, Ferula halophila, Gypsophila oblanceolata, Hypericum salsugineum, Kalidiopsis wagenitzii, Limonium anatolicum, Limonium iconicum, Linum seljukorum, Microcnemum coralloides, Onosma halophilum, Silene salsuginea, Sphaerophysa kotschyana ve Verbascum helianthemoides. Biyolojik Çeşitliliğin Tespiti, Tuz Gölü Projesi kapsamında da gözlemlere ve literatüre dayalı olarak alanda yer alan bitki genetik kaynağı materyali içerisinde, doğrudan kullanım veya tarımı yapılan türlere genetik kaynak olarak değerlendirilebilme potansiyeli olan bitki türleri belirlenmiştir. 4. SONUÇLAR Tehdit Altındaki Bitki Türleri İçin Ekosistem Muhafazası ve Yönetimi Projesi kapsamında yapılan araştırmalar sonunda Tuzgölü civarında 4 lokasyon hedef türler bakımından ön plana çıkmıştır. Bunlardan birincisi Tuzgölü nün güney ve batı kısımlarıdır. Özellikle Eskil ilçesinden doğu ve kuzeydoğu yönüne doğru ilerledikçe hedef türlerin çoğunu yakın mesafeler içinde bulmak mümkün olmaktadır. Bu alan çoğunluğu sulanan tarım alanlarıyla çevrilidir. Yaz ortalarına kadar yeşilliğini koruyan alan yoğun otlatma baskısı altındadır. Burayı tehdit eden diğer bir faktör de yerleşim alanlarına yakınlığı nedeniyle piknik ve yerine göre çöp dökme alanı olarak kullanılmasıdır. Bazı lokal endemik türlerin bulunduğu dar bir alandan Eskil İlçesine yol yapımı için malzeme çekildiği de saptanmıştır. Alanda hedef türler birkaçı dışında kesikli ve küçük populasyonlar oluşturmaktadır. Alanın yeri, burada bulunan hedef türlerin listesi ve tehdit faktörleri Tablo 2 de verilmektedir (Anonim, 2002). İkinci alan olarak belirlenen yer Tersakan Gölünün güney kısımlarında yer almaktadır. Bu alanın etrafı da yoğun tarım uygulamalarının yapıldığı sulu ve kuru tarım alanlarından ve aşırı otlatma baskısındaki meralardan oluşmaktadır. Projenin yürütüldüğü yıllarda sulu tarım içerisinde en büyük payı şekerpancarı, tahıl ve yonca ekilişleri alırken günümüzde yağlık ayçiçeği ve özellikle mısır ekim alanlarında önemli artışlar gözlenmektedir. Yer altı sularının yoğun kullanımı nedeniyle taban suyu seviyesi düşmekte, buna bağlı olarak çevre dengesi bozulmaktadır. Üçüncü alan olarak Bolluk Gölü civarı belirlenmiştir. Burada sulu tarım alanları azalmaktadır. Alanda hedef türlerden dört tanesinin varlığı belirlenmiştir (Tablo 2). Alanı tehdit eden en önemli faktör, yakındaki özel sektöre ait soda işletmesinin meydana getirdiği kirliliktir.
Projenin yürütüldüğü dönemde Tekel işletmesine bağlı olarak faaliyet göstermekte olan ve daha sonra özelleştirme kapsamında özel sektöre devredilen Yavşan Tuzlası hedef türler açısından dördüncü alan olarak belirlenmiştir. Burası gölün içine kadar uzanan yollar ve alan içinde mevcut küçük adacıklarla eşsiz bir habitat oluşturmaktadır. Alanı tehdit eden en önemli faktör, tuz taşınması sırasında ortaya çıkan kirlilik olarak belirtilmiştir (Tablo 2). Ancak günümüzde tuzlanın özel sektöre devrinden sonra göl içerisine kilometreler boyunca uzanan yeni yollar yapımlı olup bu durum yeni bir tehdit unsuru olarak ortaya çıkmıştır. Yakın zamanda yaptığımız gözlemlerde yolların kenarında ve üzerinde endemik türlerden Ferula halophila ve Astragalus ovalis gibi türlere de rastlanmıştır. Tablo 2. Tehdit Altındaki Bitki Türleri İçin Ekosistem Muhafazası ve Yönetimi Projesi kapsamında yapılan araştırma sonuçları (Anonim, 2) Alan No 1 Tuzgölü nün güney ve güneybatısı Yeri Hedef türler Tehdit faktörleri Micocnemum coralloides subsp. anatolicum, Kalidiopsis wagenitzii, Limonium anatolicum, Limonium iconicum, Onosma halophilum, Verbascum heliantemoides, Linum seljukorum, Sphaerophiza kotschyana, Silene salsuginea, Centaurea halophila Entansif tarım uygulamaları Aşırı sulama nedeniyle taban suyu seviyesinin düşmesi Yerleşim alanlarının potansiyel ÖBA lara doğru ilerlemesi Aşırı otlatma 2 Tersakan Gölü nün güneyi Onosma halophilum, Micocnemum coralloides subsp. anatolicum, Linum seljukorum, Hypericum salsugineum, Gypsophila oblanceolata, Silene salsuginea, Asparagus lycaonicus 3 Bolluk Gölü Linum seljukorum, Micocnemum coralloides subsp. anatolicum, Limonium anatolicum, Limonium iconicum 4 Cihanbeyli Yavşan Tuzlası Allium vuralii, Ferula halophila, Limonium iconicum, Sphaerophyza kotschyana Aşırı otlatma Yanlış toprak ve su kullanımı nedeniyle ekolojik sapmalar Önemli bitki alanına yakın mesafedeki soda fabrikasından çıkan toz bulutlarının neden olduğu hava ve toprak kirliliği Tuz üretimi ve taşınması sırasında ortaya çıkan çevre kirliliği
Yukarıda sıralanan 4 alanın tamamı, Tehdit Altındaki Bitki Türleri İçin Ekosistem Muhafazası ve Yönetimi Projesi kapsamında Önemli Bitki Alanı I (ÖBA I) olarak değerlendirilmiştir. Proje kapsamında ÖBA I olarak belirlenen alanın haritası ve burada belirlenen türlerin listesi Şekil 2 de verilmektedir. Şekil 2. Tehdit Altındaki Bitki Türleri İçin Ekosistem Muhafazası ve Yönetimi Projesi kapsamında ÖBA I olarak belirlenen alanlar ve bitki türleri (Anonim, 2002) Biyolojik Çeşitliliğin Saptanması, Tuz Gölü Projesi kapsamında alan toplam 7 kez gezilmiştir. Bu çalışmalar sonucu doğrudan kullanma potansiyeli olan türler belirlenmiştir Anonim, 2007). Doğrudan kültüre alma potansiyelindeki bakımından aşağıda sıralanan 5 bitki öne çıkmaktadır (Anonim, 2000; Anonim, 2013): Kochia prostrata, Leymus cappadocicus, Agropyron cristatum, Chyrosopogon gryllus ve Puccinella distants. Bu türlerin tamamı otlak alanlarında kullanma potansiyeline sahip olup bunlardan otlak ayrığı (Agropyron cristatum) türü halen ülkemizde yapay mera karışımlarında kullanılmaktadır. Bozkırotu (Kochia prostrata) türü Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan ın az yağışlı bölgelerinde yaygın bir yem bitkisi türü olarak değer kazanmıştır. Leymus cappadocicus türü tuza dayanımı oldukça yüksek olması ve kireç içeriği yüksek alanlarda (Aksaray Üniversitesi kampus alanı) da yetişebilme özelliğiyle otlatma amacıyla geliştirilebilir. Chyrosopogon gryllus türü toprak üstü aksamı bakımından zayıf bir bitki olmakla beraber tutunduğu yerleri kaplama ve toprağı sıkı bir şekilde tutma özelliğindedir. Bu bakımdan rüzgâr erozyonunu azaltma yönünde kullanılabilme potansiyeline sahiptir. Bu türe çok yakın bir tür olan Vetiveria zizanioides (Chyrosopogon ziznioides) dünyanın pek çok ülkesinde biyolojik arıtma tesislerinde, ağır metallerin temizlenmesinde bitkisel remidasyon alanında (Chen et al., 2004), parfüm yapımında ve erozyon kontrolunda (Nzeribe and Ike, 2008) kullanılmaktadır. Burada sıralanan türlerden doğrudan kullanma potansiyeli bakımında en zayıf olanı Puccinella distants türü olmakla beraber bu bitki tuzun en yoğun olduğu ve başka türlerin barınamadığı alanlarda bile yetişebilmektedir. Türün Poaceae familyasından olması genitör olarak tahıl ıslah çalışmalarında tuza dayanım geninin aktarılmasında da kullanılabilir.
5. TEHDİTLER Proje alanında yapılan arazi çalışmaları, ilgi grupları ile toplantılar, gözlemler ve literatür çalışmaları sonucunda biyolojik çeşitlilik üzerine aşağıda sıralanan tehditler belirlenmiştir (Anonim, 2007). a.su rezervlerinin azalması: Tuzgölü çevresi Türkiye nin en az yağış alan yerlerinden biridir. Yöre halkıyla yapılan yüz yüze görüşmelerde bundan 15-20 yıl öncesine göre taban suyu düzeyinde önemli düdüşler olduğu ve civardaki keson kuyuların neredeyse tamamının kuruduğu ifade edilmiştir. Çoğu zaman yüzey sulamaları şeklinde yapılan uygulamalarda son derece fazla su tüketilmektedir. Su temininde büyük çoğunluğu kaçak olan kuyular kullanılmaktadır. Projenin yürütüldüğü tarih itibarıyla yörede 20.00 den fazla kaçak kuyu olduğu belirtilmiştir. Tuz Gölü havzasındaki ekosistem, aşırı su kullanımı nedeniyle çoraklaşarak çölleşmektedir. Bölgede yoğun şeker pancarı ekiminden dolayı özellikle yeraltından çekilen su miktarı sürekli olarak artmaktadır. Ayrıca bölgede yonca, ayçiçeği ve mısır gibi diğer tarım bitkilerinin üretimi için de yoğun su kullanılmaktadır. Son yıllarda ayçiçeği ve mısır ekiliş alanlarında genişleme görülmektedir. Tatlı su kullanımından başka bir de tuz işletmelerinin tuz biriktirmek amacıyla gölden su çekerek tuz tavalarına basması, göl aynasının vaktinden önce kurumasına neden olmakta bu durum doğal bitki örtüsünü olumsuz yönde etkilemektedir. Aşırı tuzlu topraklar, tuzcul bitki tohumlarının çimlenmesinde engelleyici etkiye sahiptir. Tuzcul bitkilerin tohumları yağış mevsiminden hemen sonra, ortamdaki tuz konsantrasyonu düştükten sonra çimlenebilirler. Yüksek konsantrasyonda tuzluluğa (% 5 üzeri) tolerans gösteren bir yıllık deniz börülcesi (Salicornia europaea) tohumları bile, tuzlu ortamda dormant kalmakta ve çimlenememektedir. Su Tuz Gölü ekosisteminin tuzlu topraklarında yetişen ve yeraltından tatlı su ile beslenen lokal endemik bitkilerinin geleceği tehdit altındadır. Bataklık alanlar zayıflamakta, halofit bitki tohumlarının çimlenmesi zorlaşmakta veya çimlenme döneminde yeterince su bulamamaktadır. b.sulu tarımın yoğun olarak yapılması: Yörede başta şekerpancarı olmak üzere mısır, ayçiçeği, yonca ve tahıllar sulanmaktadır. Giderek artan su ihtiyacı, kaçak kuyuların sayısını artırmış ve dolayısıyla yeraltı su seviyelerinde düşüşe yol açmıştır. c.fazla su tüketen sulama yöntemleri: Açık kanallardan ortaya çıkan sızma ve buharlaşma ile su kayıplarına bir de salma sulama gibi ilkel yöntemler eklenince gerek sulama suyu etkinliği düşmekte gerek aşırı miktarda su tüketilmektedir. Son yıllarda basınçlı sulama yöntemlerine yöneliş gözlenmektedir. ç. Tuzlu ve tatlı suların karışması: Göl havzasında aşırı yeraltı suyu kullanımı nedeniyle, yer altında tatlı ve tuzlu suların yakın gelecekte karışabileceği hidrologlarca öngörülmektedir. Bunun gerçekleşmesi durumunda da karışımın ayrışması için en az 1000 yıl gibi uzun bir sürenin geçmesi gerektiği belirtilmektedir. d.kuraklık ve çölleşme: Gelinen noktada rezervlerden çekilen su miktarının ve su ihtiyacının her geçen gün biraz daha arttığını göstermektedir. Bu hızlı süreç havzanın su kıtlığı sorununu da gündeme getirmektedir. Doğal kaynaklarının etkin ve sürdürülebilir kullanımına yönelik acil önlemler alınmazsa, önümüzdeki yıllarda Tuz Gölü ÖÇKB nin kuraklık ve çölleşme tehlikesiyle karşılaşması kaçınılmazdır. e.aşırı Otlatma: Aşırı otlatama baskısı altındaki bitki örtüsü tahrip olmaktadır. Çoğu köylerde ve yaylalarda bulunan hayvan sayısı o alanın taşıma kapasitenin çok üzerindedir. Aşırı otlatma, doğal floristik yapının bozulmasına ve bitki örtüsünün lezzetsiz bitkiler lehine değişmesine neden olmaktadır. Özellikle bu değişimden en fazla lokal endemikler etkilenmektedir. f. Yerleşime açma: Önemli Bitki Alanlarının bir kısmı yerleşim alanı olarak açılmaktadır. g. Plansız yol yapımı: Alanın düz olması nedeniyle bataklık olmayan her alana plansız olarak yapılan yollar alanın parçalanmasına, toprağın sıkışmasına, yol alanlarındaki vejetasyon örtüsünün zarar görmesine ve populasyonların kopmasına neden olmaktadır. Özellikle tipik arazi araçları (jip, traktör) bataklık alanlarda rahatlıkla ilerleyerek doğal yapıyı bozmaktadır. h. Tarım alanlarının genişletilmesi: Step habitatları yok edilerek tarım alanlarına dönüştürülmektedir. Doğal habitatlar daralırken, su kullanımı da artmaktadır. ı. Mevsimlik otlatma hareketleri: Bölge kapsamında otlatma amacıyla geçici yerleşim yerleri olarak yaylalar kurulmaktadır. Yaylaların yakın çevresi hem yapılaşma hem de aşırı otlatma baskısı nedeniyle doğal yapısı bütünüyle bozulmuştur. Yaylaların çevresinde dikenli bitkilerle birlikte kötü kokulu hayvanların sevmediği bitkiler baskın durumu gelmiştir.
i. Kanallar: Tuz Gölü çevresinde çok geniş alanları kaplayan tuzlu topraklar, tarıma elverişli değildir. Son yıllarda açılan drenaj kanallarıyla yıkanan bu topraklar tarıma elverişli hale getirilmektedir. Ayrıca drenaj kanalları ortamda bulunan yüzey veya yüzeye yakın suların tahliyesi için yapılmaktadır. Tuzu yıkanan bazı çok kritik step alanları sulu tarıma açılarak lokal endemikler tehdit edilmektedir. Ayrıca bölgenin doğal su dengesi değiştirilmektedir. j. Tuzlalar: Tuz Gölü nde bulunan Kayacık, Kaldırım ve Yavşan Tuzlaları göl ortamında suni bölünmeye neden olmakta ve doğal su döngüsünü bozmaktadır. Yine Tuz Gölü nde oluşturulan havuzların setleri için yüz binlerce ton büyük kaya blokları göl ortamına dökülerek onlarca km lik bölünmüş alanlar oluşturulmuştur. Ayrıca işletmelerin çevresindeki doğal doku bozularak vejetasyon örtüsünün floristik kompozisyonu bozulmuştur. k. Kum ve malzeme alımı: Endemik bitkilerin yer aldığı Önemli Bitki Alanlarından kum ve taş alınmaktadır. l. Kirlilik: Konya İli nin sanayi atıklarının Ana Tahliye Kanalı aracılığıyla Tuz Gölü ne boşaltılmaktadır. Tarımdan dönen suları toplayan ve Konya İli nin atık sularını taşıyan kanal, Bolluk ve Terksakan Göllerine teğet geçtikten sonra Tuz Gölü ne karışmaktadır. Bu durum, Tuz Gölü nü kirletmekte ve Tuz Gölü nün bu bölgesini kirli bataklık haline getirmiştir. Kirli tuz, gölün ekonomik olma özelliğini olumsuz etkilemektedir. Bunu yanısıra, bu kirlilik flamingo üreme adalarını da tehdit etmektedir. Bu konuda Konya Büyükşehir Belediyesi nin girişimleri bulunmaktadır. Konya Su ve Kanalizasyon İdaresi (KOSKİ) tarafından, evsel atıkların arıtımı için tesis kurma çalışmaları iyi bir başlangıçtır. m. Katı atıklar: Katı atıkların bir kısmı Önemli Bitki Alanlarına dökülmektedir. Bölgedeki bazı yerleşim yerleri çevresinde çöplerin kontrolsüz biçimde alana bırakılması ve zaman zaman bu çöplerin yakılmasıyla oluşan kirlenme ve tahribat, doğal habitatların bozulmasına neden olmaktadır. n. Soda fabrikaları: Bolluk Gölü çevresindeki özel sektöre ait Soda Tesisleri üretimleri sırasında hava ve su kirliliğine yol açmaktadır. Ayrıca, alanın doğal yapısını bütünüyle bozarak tahrip etmiştir. o. Anız yakma: Tuz Gölü ekosisteminin en hassas vejetasyon örtüsünün bulunduğu alanlarda kasıtlı yangınlar oluşturulmaktadır. Bu yangınlar özellikle çobanlar tarafından yapılmaktadır. Step habitatları ile iç içe bulunan tarım alanlarındaki anızların yakılmasıyla birlikte zaman zaman doğal habitatlarda zarar görmektedir. Özellikle lokal endemiklerin oluşturduğu dar alanlardaki birlikler sosyolojik birimler yaygınlardan büyük zarar görmektedir. ö. Avcılık: Bölgede sürekli av yasağı olmasına rağmen, yöre halkından av yapmaya meraklı olanlar, özellikle Eskil-Gölyazı arasındaki bataklıklara özel arazi araçları ile giderek yaz döneminde 2-3 günlük av kampları kurmaktalar. Av için siperler kazılmakta ve bazı bitki toplulukları yakılarak zarar verilmektedir. p. Tuzgölü Havzasında doğalgaz depolama: Tuz Gölü nün 1150 metre altındaki tuz tabakalarının içine doğalgaz depolanması için çalışmalar yapılıyor. Depolama Sultanhanı Belediyesinin yaklaşık 17 km güneyinde, Bezirci Gölü mevkiinde bulunan yeraltı tuz kütlelerinin bulunduğu alan düşünülmektedir. Proje kapsamında kullanılacak tuz tabakası yeryüzünün yaklaşık 700 m altından başlıyor ve kalınlığı 700-1500 m arasında değişmektedir. Doğalgazın depolanması amacıyla, tuz tabakalarının eritilmesi yöntemi uygulanacaktır. Depolanacak ve tekrar şebekeye verilecek toplam gaz miktarının ise yaklaşık 50 milyon m 3 olması öngörülmektedir. Depolama projesiyle, yeraltındaki tuz tabakalarının eritilmesinde bölgenin yeraltı su rezervlerinin kullanılması planlanmıştı, ancak yeterli su bulunamadığı için Hirfanlı Barajından su getirilmesi yönünde plan değişikliği yapıldı. Eritme işlemi sonucunda oluşan tuzlu suyun ise Tuz Gölü ne verilmesi planlanmaktadır. Doğal gaz depolama projesi, bu proje kapsamında üretilen bilgiler çerçevesinde planlanmalıdır. Yeraltından çıkarılarak göl ortamına verilecek tuzun, Tuz Gölü çevresindeki az tuzlu habitatların vejetasyonu bütünüyle yok edebilir.
KAYNAKLAR Anonim. 2004. II. tarım şurası sonuç raporu, 29 Kasım-01 Aralık 2004, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, s 607, Ankara. Anonim. 2007. Biyolojik Çeşitliliğin Tespiti, Tuzgölü Projesi Sonuç Raporu (Basılmamış). CBD. 1998. Convention on Biological Diversity. Secreteriat of the Convention on Biological Diversity. Montreal, Canada. Çetik, A.R. (1985): Türkiye Vejetasyonu I. İç Anadolu nun vejetasyonu ve ekolojisi. Selçuk Üniv. Yay. Konya, No. 7: 496. ÇŞB. 2013. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, http://www.csb.gov.tr/gm/tabiat/ Anonim. 1984. 20 Şubat 1984 tarih ve 18318 sayılı Resmî Gazete. Anonim. 2000. 02 Kasım 2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazete Anonim. 2002. Tehdit Altındaki Bitki Türlerinin Ekosistemlerinde Korunması ve Yönetimi Projesi, Sonuç Raporu (Basılmamış). Chen, Y., Shen, Z., Li, X. 2004. The use of vetiver grass (Vetiveria zizanioides) in the phytoremediation of soils contaminated with heavy metals. Applied Geochemistry, 19(10) 1553-1565 Gorostiaga, A. 2001. Integrated feasibility study fort he sabnitation of the Tuz Lake basin-turkey. http://www.eeaa.gov.eg/english/main/env2003/ Day2/Water/ Gorostiaga1.IDOM.pdf Gökyiğit, A.N. 2013. Türkiye nin biyolojik zenginliği ve korunması. Namaş Matbaası, s 111, İstanbul. Kılıç, D.T. ve Eken, G. 2004. Türkiye'nin Önemli Kuş Alanları - 2004 Güncellemesi, Doğa Derneği, Ankara. Leppig, G., White, J.W. 2006. Conservation of peripheral populations in California. Madrono, V:53 (3) 264-274. Mandak, B., Bimova, K., Plackova, I., Mahelka, V. and Chrtek, J. 2005. Loss of Genetic Variation in Geographically Marginal Populations of Atriplex tatarica (Chenopodiaceae). Annals of Botany 96: 901 912. Nzeribe, T.A.K. and Ike, N. 2008. Use of vetiver drass (Vetiveria ziznioides) in control of erosion in Anambra State, Nigeria. Environmental Research Journal, 2(6) 317-321. Özhatay, N., Byfield, A. ve Atay, S. 2003. Türkiye nin Önemli Bitki Alanları. MAS Matbaacılık, İstanbul. Persson, H, Widen, B, Andersson, S, Svensson, L. 2004. Allozyme diversity and genetic structure of marginal and central populations of Corylus avellana (Betulaceae) in Europe. Plant Systematics and Evolution, 244: 157 179. Tan, A., Duman, H., İnal, F.N., İnal, A., Karagöz, A. 2003. Tehdit Altındaki Bitki Türlerinin Ekosistemlerinde Korunması ve Yönetimi Projesi. 99/TR/065. Hedef türler ve habitatların tanımlanması. Avrupa Komisyonu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Çevre Bakanlığı, Türkiye tabiatını Koruma Derneği. S 55. URL-1. 2013. http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceleristatistik.aspx?m=konya#sfb (son erişim 10.10.2013) URL-2. 2013. Tuz Gölü Havzası Doğalgaz Depolama Arazi Edinim Planı, Şubat, 2013. BOTAŞ Boru Hatlarıyla Petrol Taşıma AŞ. www-wds.worldbank.org/. (son erişim 10.10.2013) URL-3. Lake Tuz Special Environmental Protection Area (SEPA). http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5824/ (son erişim 11.10.2013) Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N. 2012. A new genus and three new species from Central Anatolia, Turkey. Turk J Bot, 36 (2012) 427-433 Yerli, S. ve Aldemir, A. 2005. Tuz Gölü çevresindeki endemik ve tehdit altındaki bitki türlerinin korunmasına yönelik ekoloji grup araştırma sonuç raporu (Basılmamış).