ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ AVRUPA BİRLİĞİ NDE İZLENEN ORMANCILIK STRATEJİSİ VE TÜRKİYE İÇİN ÖNERİLER Emre Şahin DÖLARSLAN ORMAN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİMDALI ANKARA 2003 Her hakkı saklıdır.
ÖZET Yüksek Lisans Tezi AVRUPA BİRLİĞİ NDE İZLENEN ORMANCILIK STRATEJİSİ VE TÜRKİYE İÇİN ÖNERİLER Emre Şahin DÖLARSLAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilimdalı Danışman: Prof. Dr. Gülcan ERAKTAN Tezin amacı, Avrupa Birliği ormancılığı ile Türkiye ormancılığının karşılaştırılması ve konu ile ilgili önerilerde bulunmaktır. Avrupa Birliği ülkelerinin orman kaynakları ve bu kaynakların kullanım şekilleri incelendiğinde, bu kaynakların kullanılması bakımından üye ülkeler arasında bazı farkların olduğu ortaya çıkmıştır. Bu nedenle Avrupa Birliği nde izlenen ormancılık stratejisinde, ülkelerdeki orman kaynaklarının kullanımı arasındaki farklılıkları gidermeye yönelik faaliyetler ele alınmaktadır. Aynı zamanda, Avrupa Birliği Ormancılık Stratejisi nin küresel düzeyde etkili olması nedeniyle Türkiye Ormancılık Politikası, Avrupa Birliği Ormancılık Stratejisi ile uyumlu hale getirilmelidir. Türkiye, AB ye adaptasyon sürecinde mevcut faaliyetlere ulusal menfaatleri doğrultusunda katılım sağlamalı ve kendi ormancılık sorunlarını aşma yönünde politikalar oluşturmalıdır. 2003, 100 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Avrupa Birliği, Türkiye, Ormancılık Stratejisi, Ormancılık Politikası, Orman Yönetimi i
ABSTRACT Master Thesis FORESTRY STRATEGY IMPLEMENTED IN EUROPEAN UNION AND SUGGESTİONS FOR TURKEY Emre Şahin DÖLARSLAN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Forest Engineering Supervisor: Prof. Dr. Gülcan ERAKTAN The aim of this thesis, compare of Eurepean Union forestry and Turkey forestry and point suggestions which is relative with this topic. When forest resources whose European Union states is searched, some differents which is using the resources have been seen among the European states. So forestry strategy implemented in European Union has occured efforts for the differents that is using forest resources. At the same time, Turkey Forestry Politicy should be compatible with European Union Forestry Strategy, because of the fact that European Union Forest Strategy is effective at global level. Turkey should be added with through national benefits while adaption process in European Union and should be constituted politics which own forestry problems. 2003, 100 pages Key Words: European Union, Turkey, Forestry Strategy, Forestry Politicy, Forest Management ii
TEŞEKKÜR Bu çalışmanın yapılması fikrinden gerçekleşmesine kadar görüş, düşünce, bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım aynı zamanda örnek aldığım sayın hocam ve danışmanım Prof. Dr. Gülcan ERAKTAN'a, Ankara Üniversitesi Çankırı Orman Fakültesi Dekanı Prof. Dr. İlhami KÖKSAL ile Dekan Yardımcısı Prof. Dr. Ziya ŞİMŞEK'e teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca bu çalışmada çeşitli konularda bana yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Sezgin ÖZDEN ile Yrd. Doç. Dr. Sema GÜN e ve bu çalışmanın her aşamasında ilgi ve desteğini gördüğüm T.C. Orman Bakanlığı AB Dairesi Başkanlığında görev yapan Dr. Mustafa ER'e, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümünde görev yapan Araş. Gör. Mehmet KILIÇ'a, Ankara Üniversitesi Çankırı Orman Fakültesinde görev yapan Araş. Gör. Mehmet SEZGİN'e ve Araş. Gör. Ali Uğur ÖZCAN'a ve her zaman maddi manevi desteğini eksik etmeyen aileme ve Araş. Gör. Melda BAYSAL'a teşekkürlerimi sunarım. Emre Şahin DÖLARSLAN Ankara, Temmuz 2003 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii TEŞEKKÜR...iii ŞEKİLLER DİZİNİ...vii ÇİZELGELER DİZİNİ...viii KISALTMALAR DİZİNİ...ix 1. GİRİŞ...1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI...3 3. MATERYAL ve YÖNTEM...7 4. AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE ORMANLARININ DURUMU...8 5. AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE DE UYGULANAN ORMANCILIK FAALİYETLERİNİN AMAÇLARI...19 5.1. Avrupa Birliği Ormancılık Stratejisi nin Amaçları...19 5.1.1. Avrupa Birliği nde Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kavramı...19 5.1.2. Sürdürülebilir Orman Yönetiminde Pan-Avrupa Kriterleri ve Göstergeleri.22 4.2. Türkiye Ormancılık Politikası nın Amaçları...38 6. AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE ORMANCILIK İLKELERİ...44 6.1. Avrupa Birliği Ormancılık Stratejisi nin İlkeleri...44 6.2. Türkiye Ormancılık Politika sının İlkeleri...46 7. AVRUPA BİRLİĞİ ORMANCILIK STRATEJİSİ...53 7.1. Stratejinin Oluşumu...53 7.2. Küresel ve Bölgesel Düzeyde İşbirliği...54 7.2.1. Rio Zirvesi...55 iv
7.2.2. Avrupa Ormanları Korunması Bakanlık Konferansları...59 7.2.2.1.Strazburg 1990...60 7.2.2.2. Helsinki 1993...61 7.2.2.3. Lizbon 1998...62 7.2.2.4. Viyana 2003...62 7.2.3. Gündem 2000 Altında Ormancılık Önlemleri...66 7.2.3.1.Üye Ülkelerin Sürdürülebilir Orman Yönetimi Çabalarının Desteklenmesi.66 7.2.3.2. Ön Kabul Tedbirleri...67 7.3. Mevcut Faaliyetler...68 7.3.1. Ortak Tarım Politikası Düzenlemeleri Çerçevesindeki Faaliyetler...68 7.3.2. Ormanların Atmosferik Kirliliğe Karşı Korunması...72 7.3.3. Orman Yangınları...76 7.3.4. Avrupa Ormancılığı Bilgi ve İletişim Sistemi Kurulması (Efics)...78 7.3.5. İç Pazar ve Ticaret...79 7.3.6. Orman Endüstrileri...81 7.3.7. Ormancılık Araştırmalarının Desteklenmesi...81 7.3.8. Koordinasyon...83 7.4. Ormancılıkla İlgili Belirli Konular...84 7.4.1. Biyolojik Çeşitliliğin Korunması...84 7.4.2. Odunun Bir Enerji Kaynağı Olarak Kullanımı...87 7.4.3. İklim Değişikliği...89 7.4.4. Orman Sertifikasyonu...91 8. TÜRKİYE ORMANCILIK POLİTİKASI...95 9. SONUÇ VE ÖNERİLER...99 KAYNAKLAR...112 v
EK 1......115 ÖZGEÇMİŞ...116 vi
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1. Üye ülkelerin toplam alan ve orman alanı miktarı...9 Şekil 4.2. Ormanlık alanlar...12 Şekil 4.3. Kişi başına düşen orman alanı...12 Şekil 4.4. Devlet ormanlarının toplam orman alanına oranı...13 Şekil 4.5. Ormanların yönetim durumu...13 Şekil 4.6. Toprak korumasına yönelik orman yönetimi...15 Şekil 4.7. Yıllık alan değişimi yüzdesi...16 Şekil 4.8. Kişi başına düşen dikili servet miktarı...16 Şekil 4.9. Odun arzı için mevcut ormanlardaki dikili servet miktarı...17 Şekil 5.1. Sürdürülebilir orman yönetimi...21 Şekil 7.1. Sertifikasyon sisteminde ürün-orman-yönetim ilişkisi...93 vii
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. Türkiye, Avrupa ve AB ormanlarının genel durumu...8 Çizelge 4.2. 1998 yılında AB de oduna dayalı üretim miktarları...10 Çizelge 4.3. 1998 yılında AB deki orman ürünleri miktarı ve dış ticareti...11 Çizelge 5.1. Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin amaçlarına yönelik faaliyetler...20 Çizelge 5.2. Sürdürülebilir Orman Yönetimi nde Pan-Avrupa kriterleri...23 Çizelge 7.1. AOKBK sonucunda alınan kararlar...65 Çizelge 7.2. 2002 yılı Yoğun İzleme Programı araştırmaları...75 Çizelge 7.3. Üye ülkelerin 1990-1995 yılları arasında yenilenebilen enerji kaynakları kullanım oranları...88 Çizelge 7.4. AB de yenilenebilen enerji kaynaklarının 1995 yılı tüketim oranları ve 2010 yılı tahminleri...88 viii
KISALTMALAR DİZİNİ AB AOKBK AT BM CEC CSD DG DTÖ EEC EFICS EUROSILVA FAIR FAO IPCC IPF ITTO OGM ORKÖY MPG OTP SOY UOP UN/ECE UNCED UNEP Avrupa Birliği Avrupa Ormanları Korunması Bakanlık Konferansı Avrupa Topluluğu Birleşmiş Milletler Katyon Değişim Kapasitesi Birleşmiş Milletler Kalkınma Komisyonu Avrupa Birliği Genel Deklarasyonu Dünya Ticaret Örgütü Avrupa Ekonomik Topluluğu Avrupa Ormancılığı Bilgi ve İletişim Sistemi Avrupa Ormancılığı Avrupa Birliği Tarım ve Balıkçılık Programı Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı Hükümetlerarası İklim Paneli Birleşmiş Milletler Hükümetlerarası Ormancılık Paneli Uluslararası Kereste Sözleşmesi Orman Genel Müdürlüğü Orman ve Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü Milli Parklar Genel Müdürlüğü Ortak Tarım Politikası Sürdürülebilir Orman Yönetimi Ulusal Orman Programı Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı Birleşmiş Milletler Çevre Programı ix
x
1. GİRİŞ Genel olarak ormancılık, toplumun orman ürünlerine ve hizmetlerine olan gereksinimlerini sürekli ve optimal olarak karşılamak amacıyla biyolojik, teknik, ekonomik, sosyo-kültürel ve yönetsel çalışmaların tümünü kapsayan, çok yönlü ve sürdürülebilir bir etkinlik olarak tanımlanmaktadır. Türkiye de ekonomik, sosyal ve sürdürülebilir kalkınma açısından da büyük önem taşıyan ormancılığın geliştirilmesi için alınacak önlemler konusunda yürütülecek çalışmaların yararı açıktır. Bunun da ötesinde Avrupa Birliği nin (AB) 10-11 Aralık 1999 tarihlerinde Helsinki de gerçekleştirdiği zirvede Türkiye nin AB ye aday ülke olarak kabul edilmesi ile Türkiye-AB ilişkileri de yeni bir boyut kazanmış ve Türkiye için yeni bir süreç başlamıştır. AB Komisyonu tarafından bir Katılım Ortaklığı Belgesi hazırlanmış ve daha sonra da Türkiye Ulusal Programını ilan etmiştir. Bu çerçevede Türkiye ormancılık alanında mevzuatını AB mevzuatına uydurma taahhüdü altına girmiş ve bu yönde çalışmalarına başlamıştır. Kıta alanının % 38 i ormanlarla kaplı olan Avrupa da, ormanların 136 milyon hektarı AB ülkelerinde bulunmaktadır. AB ormanlarının % 81 i verimli ormanlar, % 19 u ise verim değeri düşük bozuk ormanlık alanlardır. Dünya ormanlarının yaklaşık % 4 üne sahip olan AB dünyanın ileri gelen oduna dayalı ürünler üreticisidir. AB aynı zamanda dünyanın en büyük orman ürünleri ithalatçısı ve 3. büyük ihracatçısıdır. AB ormanlarının yarısından çoğu özel mülkiyet ormanlarından oluşmaktadır ve bu ormanlar çok küçük parçacıklar halindedir. Türkiye de ise ormanların neredeyse tamamı devlete aittir. Bu özellik, Türkiye ile AB ormancılığı arasındaki en temel farklardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunların yanında Türkiye de farklı sosyoekonomik, kültürel durum ve ekolojik koşulların duyarlılığı ormanların devlet eliyle işletilmesi, geliştirilmesi ve korunması zorunluluğunu getirmiştir. Bir kamu hizmeti niteliğinde olan ormancılık çalışmalarının ve ormanın toplum yaşamı üzerindeki olumlu etkilerinin topluma en iyi şekilde yansıtılabileceği düşüncesi ve ayrıca özel orman mülkiyetinin gerçek bir emeğe dayanmayan edinme şekli devlet ormancılığını ön plana 1
çıkarmıştır. Öte yandan rekabetçi pazar ekonomisinin Türkiye de tam olarak yerleşememiş olması, ormancılık faaliyetlerinin el emeğine dayanması, ürünün çok uzun sürelerde alınması gibi nedenlerden ötürü özel sektörün ilgisini de fazla çektiği söylenememektedir. Bu çalışmada, Türkiye nin uyum çalışmaları içinde bulunduğu AB nin ormancılık sektöründeki stratejilerinin ortaya konulması, AB uygulamalarından yararlanılarak Türkiye ormancılığının geliştirilebilmesi ve mevzuat uyumu açısından Türkiye deki ormancılık politikasına yönelik öneriler getirilmesi amaçlanmıştır. Bütün bu veriler doğrultusunda Türkiye deki ormancılık uygulamalarının incelenmesi, AB müktesebatına uyum çalışmaları, yapısal ve kurumsal alanda alınacak önlemlerin araştırılması büyük önem taşımaktadır. Yapılacak olan bu çalışmanın, ormancılık sektöründe AB standartlarına uyum çalışmalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 2
2. KAYNAK ARAŞTIRMASI AB Ormancılık Stratejisi konusunda, özellikle konunun Türkiye için oldukça yeni ve tanınmayan bir konu olması dolayısıyla özel olarak hazırlanmış bir araştırmayı kapsayan eser bulunamamıştır. Bu yüzden yararlanılan kaynakların büyük çoğunluğu AB tarafından yapılan inceleme ve araştırmalar ile özel raporlardan oluşmaktadır. AB ye aday ve üyelik sürecindeki ülkelerin ormancılık faaliyetlerini, ortak bir ormancılık stratejisi çerçevesinde gerçekleştirmeleri, konuya ilişkin araştırmaların ortak bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Anonymous (1997) de AB tarafından yapılan çalışmada 1995 yılındaki Avrupa da enerji kullanım durumu ortaya konmuş ve 2010 yılına yönelik tahminlerde bulunulmuştur. Bu tahminler sonucunda Avrupa da, yenilenebilen bir enerji kaynağı olan odun hammaddesinin gelecek yıllarda Avrupa için önemli bir enerji kaynağı olacağı sonucuna varılmıştır. Anonymous (1998a) da Avrupa Ormanları Korunması Bakanlar Konferansı Lizbon süreci sonunda Strazburg, Helsinki ve Lizbon konferansları sonucunda alınan kararların uygulama süreci hakkındaki bilgiler bir rapor olarak verilmektedir. Bu rapora göre, sürdürülebilir orman yönetiminin gerçekleştirilmesinde sosyo-ekonomik boyutlar büyük bir öneme sahiptir. Sürdürülebilir orman yönetimi için biyolojik çeşitliliğin korunması başta olmak üzere toprak ve su korumacılığı, ormanların üretim fonksiyonun geliştirilmesi ile diğer sosyo-ekonomik koşulların devamlılığının sağlanması gibi kriterler ön plana çıkmaktadır. Anonymous (1998b) de AB Komisyonu tarafından deklare edilen ve temel ormancılık stratejisi olarak kabul edilen bu raporda, üye ve aday ülkelerin mevcut ormancılık faaliyetlerinde esas almaları gereken ilke ve kurallar belirlenmiştir. Biyolojik çeşitliliğin korunması, orman yangınlarına karşı alınan önlemler, iç pazar ve ticaret, orman sertifikasyonu ve Ortak Tarım Politikası çerçevesinde alınan önlemler gibi temel stratejiler, raporun esasını oluşturmaktadır. 3
Anonymous (1999) da T.C. Orman Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Dış İlişkiler ve AB Dairesi tarafından hazırlanan brifingde Türkiye nin AB Ormancılık Stratejisi karşısında Türkiye tarafından gerçekleştirilmesi gereken önlemler ele alınmıştır. Bu bağlamda, Türkiye nin özellikle AB ye uyumu sürecinde taraf olduğu anlaşmalar çerçevesinde sürdürülebilir ormancılık yönetiminin gereği ve önemi vurgulanmıştır. Anonymous (2000a) da T.C. Orman Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Dış İlişkiler ve AB Dairesi tarafından hazırlanan eserde Avrupa Ormanları Korunması Bakanlar Konferansları sürecinde alınan kararlar Türkiye açısından irdelenmiştir. Sürdürebilir bir orman yönetimin oluşturulmasında gerekli olan Strazburg, Helsinki ve Lizbon konferansları sonucunda alınan kararlar ortaya konmuştur. Ormanların üretim fonksiyonun geliştirilmesi, biyolojik çeşitlilik korunması, toprak ve suyun korunması gerekliliği ortaya konmuştur. Anonymous (2000b) de AB tarafından hazırlanan bu eserde Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin amaçlarına yönelik olan faaliyetler belirlenmiştir. Bu faaliyetler toplumla diyalog, sosyo-ekonomik konular, tür çeşitliliği ve koruma, planlama, izleme, denetleme ve rapor etme şeklinde benimsenmiştir. Aynı zamanda geçiş dönemindeki ülkelerin Sürdürülebilir Orman Yönetimi çerçevesinde sosyo-ekonomik durumlarının da göz ardı edilmemesi gereği ortaya konmuştur. Anonymous (2000c) de Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin toplumun sürdürülebilir kalkınmasına hizmet ettiği ortaya konmuştur. Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel fonksiyonları ortaya konarak bu fonksiyonlara hizmet eden faaliyetler belirlenmiştir. Aynı zamanda bu faaliyetlerin ulusal orman programları ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi kriterleri çerçevesinde yapılması gerektiği vurgulanmıştır. Anonymous (2000d) de Sürdürülebilir Orman Yönetimi nde ön plana çıkan ve Pan- Avrupa (Hedef Avrupa) Kriterleri olarak adlandırılan; karbon döngüsü, ekosistem sağlığı, üretim fonksiyonu, biyolojik çeşitliliğin korunması, orman içi alanlardaki toprak 4
ve su kaynaklarının korunması ile beraber sosyo-ekonomik fonksiyonların devamına ait göstergeler ve uygulama örnekleri ele alınmıştır. Anonymous (2000e) de AB ye üye ve üyelik sürecindeki ülkelerin mevcut orman kaynaklarının durumlarının ele alındığı raporda, 2000 yılına ait genel istatistiki veriler sunularak bunların analizleri yapılmıştır. Aynı zamanda bu ülkelerin yapmakla yükümlü olduğu araştırma çeşitleri hakkında bilgi verilmektedir. Anonymous (2001) de Devlet Planlama Teşkilatı Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı çerçevesinde hazırlanan raporda, Türkiye nin mevcut orman kaynaklarının durumuna ilişkin çeşitli veriler ortaya konularak, ormancılık sektöründe beş yıllık döneme ait planlama ve politika oluşturulmasına yönelik çalışmalara değinilmiştir. Anonymous (2002a) da AB tarafından Yoğun İzleme Programı çerçevesinde yapılan araştırmaların sonuçlarına yer verilen bu raporda, Avrupa ormanlarının atmosferik kirlilik karşısındaki durumları ortaya konulmuştur. Yapılan araştırmalar sonucunda hazırlanan raporda, Avrupa ormanlarının karbon döngüsünde ve iklim değişiklikleri üzerinde büyük bir etkiye sahip olduğu sonucuna varılmıştır. Anonim (2002b) de Orman Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü tarafından ortaya konulan bu çalışmada, Türkiye nin mevcut orman köyleri ve nüfus durumları istatiksel olarak ortaya konulmuştur. Anonymous (2003a) da 2003 yılında yapılan Avrupa Ormanları Korunması Bakanlar Konferansı nın Viyana sürecinin kararları bu raporda belirtilmiştir. Özellikle Sürdürülebilir Orman Yönetimi nde ulusal orman programlarının niteliklerine değinilerek, üye ve üyelik sürecindeki ülkelerin ulusal orman programlarında yer vermesi gereken temel esaslar ortaya konulmuştur. Anonim (2003b) Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı ile T.C. Orman Bakanlığı tarafından ortaklaşa hazırlanan bu raporda Türkiye Ormancılık Politikası nın ilkeleri, 5
amaçları ve söz konusu politikaların uygulanması ile ortaya çıkacak olası sonuçlar ayrıntılı olarak ele alınmıştır. FAO (1997) de Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı tarafından yayımlanan eserde, dünya ormancılığına ait istatistiksel verilerin yanında orman kaynaklarının mevcut durumları ve orman çeşitleri, ormanların kapsadığı alanlar, ormanların kullanım şekilleri gibi konulara yer verilmiştir. Geray (1999) ın araştırmasında Türkiye de orman sertifikasyonunun uygulanabilirlik kapasitesi değerlendirilerek, Türkiye de ki orman varlığı ve Türkiye nin mevcut yapısı içerisinde orman sertifikalandırma uygulamalarının olabilirliği tartışılmıştır. Araştırmada, Türkiye nin mevcut yapısı dikkate alındığında söz konusu sertifikalandırma uygulamalarının başarılı olamayacağı sonucuna ulaşılmıştır. Rametsteiner (2000) bu eserinde, Sürdürülebilir Orman Yönetimi nde orman sertifikasyonu sistemlerinin tüm dünyadaki mevcut ormanlar için uygulanabilirliği konusunda çeşitli görüşler ileri sürerek, AB Ormancılık Stratejisi ile orman sertifikasyonu arasındaki ilişkileri ele almıştır. 6
3. MATERYAL VE METOD Bu çalışmada Orman Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Orman Genel Müdürlüğü ile Türkiye de ve Avrupa da yapılmış olan konu ile ilgili çalışmalar ve Türkiye ile AB deki mevzuat, çalışmanın materyalini oluşturmaktadır. AB de izlenen ormancılık stratejisi ile ilgili olarak, AB tarafından 1998 yılında deklare edilen, AB Ormancılık Stratejisi Komisyon Kararı temel alınmıştır. Araştırma literatür çalışması şeklinde yapılmış, elde edilen bilgiler kıyaslama yöntemi ile değerlendirilerek, Türkiye deki ormancılık politikasına yönelik öneriler getirilmeye çalışılmıştır. 7
4. AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE ORMANLARININ DURUMU Ormanların dünyadaki toplam kara alanlarının 3500 milyon hektarını veya bu alanın %27 sini oluşturduğu tahmin edilmektedir (Anonymous, 1998b). Çizelge 4.1. Türkiye, Avrupa ve AB ormanlarının genel durumu (Anonim,1999) Orman Varlığı Verimli Orman Ülke Ülke Kişi Başına Nüfus Toplam Ülke Alanı Alanına Düşen Alan Alan Alanına Oranı Alan Oranı 1000 Ha. Milyon 1000 Ha. % Ha. 1000 Ha. % Avrupa 586.149 574 215.259 38 0,37 172.560 30,5 AB (15) 323.963 373 136.041 43,6 0,36 110.298 35,4 TÜRKİYE 77.945 63 20.713 27 0,33 9.954 13,0 Kıta alanının % 38 i ormanlarla kaplı olan Avrupa da, ormanların 136 milyon ha lık kısmı AB ülkelerinde bulunmaktadır. AB ormanlarının % 81 i verimli ormanlar, % 19 u ise diğer ormanlık alanlardır. AB ormanlarının % 70 i dört ülkede (İsveç, İspanya, Finlandiya ve Fransa) bulunmaktadır (şekil 4.1.). Dünya ormanlarının yaklaşık % 4 üne sahip olan AB, bölgesel ekonomik gruplar içinde dünyanın en büyük ikinci oduna dayalı ürünler üreticisidir. AB aynı zamanda dünyanın en büyük orman ürünleri dış alımcısı ve 3. büyük dış satımcısı konumundadır. Bununla beraber AB ormanlarının % 65 i özel mülkiyette olup, 12 milyon özel orman sahibi vardır ve özel ormanlar çok küçük parçacıklar halindedir (Anonim,1999). Kişi başına düşen orman alanı karşılaştırılmasının yapıldığı çizelge 4.1. de, AB ve Türkiye ye ait değerlerin çok farklı olmadığı, ancak; verimli orman alanı oranları dikkate alındığında, Türkiye nin AB ne kıyasla mevcut ormanlarının daha çok verimsiz ormanlar olduğu görülmektedir. Dolayısıyla ormanların işletimi sonucu elde edilen ürünlerin kaliteleri ile aynı zamanda birim alandan elde edilen ürün miktarında büyük farklar olması da doğal bir sonuç olarak görülebilir. 8
ÜYE ÜLKELERİN TOPLAM ALAN VE ORMAN ALANI MİKTARI İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda İtalya İrlanda Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya Danimarka Belçika-Lüksemburg Avusturya 24160 2489 41162 30259 25984 9150 3467 3392 339 29406 10842 6889 591 12890 6513 34927 10740 16989 30459 22605 4243 538 3282 672 8273 3924 49944 55010 0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 Alan (Ha) Orman Alanı Toplam Alan Şekil 4.1. Üye ülkelerin toplam alan ve orman alanı miktarı(anonymous, 1998a) Yine çizelge 4.1 de, AB ve Türkiye için tüm orman alanının toplam ülke alanına oranı gösterilmektedir. Buna göre Türkiye nin AB üyeleri ortalamasına göre oransal olarak daha az bir orman alanı ve verimli orman oranına sahip olduğu görülmektedir. Çizelge 4.2. de AB nin oduna dayalı üretim miktarlarının dünya üretimindeki oranı verilmiştir. Buna göre, yakacak odun üretimi miktarının diğer üretim kalemlerine oranla daha düşük olduğu görülmektedir. Ancak yakacak odun üretimi dışındaki üretim kalemlerinde, AB nin mevcut orman alanı miktarı da düşünüldüğünde, orman kaynaklarını verimli bir şekilde kullandıkları görülmektedir. Üretim kalemlerinin özelliklerine bakıldığında, yakacak odun üretimi dışında diğer üretim kalemlerinin daha çok, teknoloji ve sanayi gerektiren ürünler olduğu açıktır. 9
Çizelge 4.2. 1998 yılında AB de oduna dayalı üretim miktarları (www.fao.org) Miktar Dünya Üretimi Toplamı (%) Yakacak Odun ( 000 m3 ) 35 036 2 Endüstriyel Yuvarlak Odun ( 000 m3 ) 225 808 15 Kereste ( 000 m3 ) 71 708 17 Kaplamalık Odun ( 000 m3 ) 36 866 24 Kağıt Hamuru ( 000 ton ) 33 201 19 Kağıt ve Mukavva ( 000 ton ) 77 598 26 Bunun bir sonucu olarak AB de mevcut orman ürünleri sanayi teknolojisinin oldukça gelişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Dünya ormanlarının sadece %4 üne sahip olan AB, sanayisini kullanarak dünyanın en büyük orman ürünleri dış alımcısı konumuna gelmiştir. Çizelge 4.3. deki dış satım-dış alım dengesi dikkate alındığında, yakacak odun kalemi dışındaki bütün kalemlerden AB nin kazanç elde ettiği görünmektedir. En çok kazanç elde ettiği üretim kalemi kağıt ve mukavva olmaktadır. Üye ülkeler ile Türkiye nin üretim durumları karşılaştırıldığında Türkiye, AB ülkeleri içerisinde 5. büyük üretici olarak yer almaktadır. Ancak Türkiye nin diğer ülkelere oranla üretiminin büyük bir kısmının yakacak odun üzerine olduğu görülmektedir. Endüstriyel yuvarlak odun üretiminde Türkiye, 6. sırada yer alırken, yakacak odun üretiminde ilk sırada yer almaktadır. Beraberinde tüketim durumlarının irdelenmesinde Türkiye, genel toplam tüketim değerinde yine 5. sırada yer almaktadır. Yakacak odun tüketiminde de beklenen bir sonuç olarak Türkiye ilk sırada yer alırken, endüstriyel odun üretimi miktarının AB ülkelerine oranla alt sıralarda yer aldığı görünmektedir. Dış alım ve dış satım miktarları da göz önüne alındığında, Türkiye nin yakacak odun üretim kaleminde iç pazara yönelik üretimde bulunduğu ve dış alımının dış satımından daha fazla olduğu ortaya çıkmaktadır (Ek 1). 10
Çizelge 4.3. 1998 yılında AB deki orman ürünleri miktarı ve dış ticareti (www.fao.org) ÜRÜN Miktarı Dış Satım Değeri Dış Alım Miktarı Dış Alım Değeri Yakacak Odun ( 000 m3 Endüstriyel Yuvarlak Odun ( 000 m3) 789 27 340 000 $ 869 38 732 000 $ 13 169 1 072 553 000 $ 42 051 3 380 880 000 $ Kereste ( 000 m3 ) 30 021 6 848 781 000 $ 36 786 9 842 302 000 $ Kaplamalık Odun ( 000 m3 ) Kağıt Hamuru ( 000 ton ) Kağıt ve Mukavva ( 000 ton ) 14 566 5 905 542 000 $ 16 086 6 372 162 000 $ 7 792 3 515 436 000 $ 14 421 7 242 329 000 $ 44 348 36 925 871 000 $ 37 885 30 604 696 000 $ AB ormanlarını ve ormancılık faaliyetini daha iyi irdeleyebilmek için üye ülkelerin mevcut orman durumlarının da dikkate alınması yerinde olacaktır. Bunun için Birleşmiş Milletler (BM) ve AB tarafından 1997 yılında yapılan çalışmada elde edilen verilerin değerlendirilmesi yararlı olacaktır (Anonymous, 1998a.). Türkiye nin de aralarında bulunduğu tüm Avrupa ülkelerinin mevcut orman kaynakları verileri, 1998 yılında yapılan Avrupa Ormanları Korunması Bakanlık Konferansı nın (AOKBK) Lizbon sürecinde tartışılmak üzere hazırlanmıştır. Ancak bazı ülkelerden, teknik eksiklik ve sürenin yetersizliği nedenleriyle çeşitli veriler elde edilememiştir. Üye ülkelerle beraber Türkiye nin orman alanlarının durumlarını gösteren veriler, ormanlık alanların tüm ülke alanına oranı şekil 4.2. ve kişi başına düşen orman alanı şekil 4.3. grafiklerinden elde edilebilir. Ancak ülkelerin orman alanlarının toplam alanlarına oranlarını irdeleyebilmek için ülkelerin toplam alanlarını ve orman alanı varlığını gösteren şekil 4.1. deki verilerin de dikkate alınması gereği ortaya çıkmaktadır. 11
ORMANLIK ALANLAR TÜRKİYE İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg İtalya İrlanda Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya Danimarka Belçika Avusturya 10,3 10 8,6 12,7 22,2 27 38,1 34,4 36,9 31 31,4 47,6 49,8 51,9 74,1 74,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Ormanlık Alanların Yüzdesi (%) Şekil 4.2. Ormanlık alanlar (Anonymous, 1998a. ) KİŞİ BAŞINA DÜŞEN ORMAN ALANI TÜRKİYE İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg 0,001 İtalya İrlanda Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya Danimarka Belçika Avusturya 0,34 0,04 0,66 0,32 0,02 0,19 0,16 0,62 0,13 0,29 0,1 0,07 0,49 3,43 4,43 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 Kişi Başına Düşen Alan (ha./kişi) Şekil 4.3. Kişi başına düşen orman alanı (Anonymous, 1998a) 12
DEVLET ORMANLARININ TOPLAM ORMAN ALANININA ORANI TÜRKİYE 99,9 İngiltere 43,1 İsveç 20,3 İspanya 21 Portekiz 7,7 Hollanda 51 Lüksemburg 46,7 İtalya 34 İrlanda 66,2 Yunanistan 83,1 Almanya 53,6 Fransa 24,9 Finlandiya 29,7 Danimarka 28,4 Belçika 43 Avusturya 18,1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Toplam Orman Alanı (%) Şekil 4.4. Devlet ormanlarının toplam orman alanına oranı (Anonymous, 1998a) ORMANLARIN İŞLETİM DURUMU TÜRKİYE İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg0 İtalya İrlanda Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya Danimarka Belçika Avusturya 0,1 25,7 30,6 33,1 75,8 78,9 83 89,3 100 100 100 100 100 99 97,6 100 100 98,5 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 İşletim Altındaki Ormanların Toplam Orman Alanına Oranı (%) KAMU SEKTÖRÜ ÖZELSEKTÖR Şekil 4.5. Ormanların yönetim durumu (Anonymous, 1998a) 13
AB içinde en geniş yüzölçümüne sahip ülkelerin başında sırasıyla Fransa, İspanya, İsveç ve Almanya gelmektedir. AB ülkelerinin arasında orman alanlarına göre bir sıralama yapıldığında ise başta İsveç olmak üzere sırasıyla İspanya, Finlandiya, Fransa nın diğer ülkelere kıyasla daha geniş orman alanlarına sahip olduğu görülmektedir. Bununla beraber AB içinde İsveç ve Finlandiya ormanları, yaklaşık olarak %74 lük bir değerle ülke yüzölçümleri içerisinde geniş yayılış alanlarına sahiptirler. Dikkat çeken başka bir nokta ise, İsveç ve Finlandiya ormanlarının neredeyse AB nin birçok ülkesinin toplam alanlarından daha fazla bir alana sahip olmasıdır. AB ülkeleri ile Türkiye nin durumu karşılaştırıldığında, Türkiye nin tüm ülke alanında AB üyelerine oranla en geniş yüzölçüme sahip olduğu görülmektedir. Ancak orman alanları karşılaştırmasında Türkiye, %27 lik orman alanıyla İsveç, İspanya ve Finlandiya nın ardından 4. sırada yer almaktadır. Kişi başına düşen orman alanı karşılaştırmasında, Finlandiya ve İsveç sırasıyla 4,43 ha/kişi, 3,43 ha/kişi değerleri ile dikkat çekmektedir. Bu karşılaştırmada Türkiye 0,34 ha/kişi lik değer ile üye ülkeler içinde 6. sırada yer almaktadır (şekil 4.3.). Ormanların mülkiyet durumunun ve işletim altındaki orman alanlarının mukayesesinin yapılmasıyla, ormanların kimler tarafından, ne ölçüde ve hangi amaçla işletim altında tutulduğu görülebilecektir. Devlet sahipliğindeki ormanları yansıtan şekil 4.4. de, devlet ormanlarının toplam orman alanına karşılaştırması yapılmıştır. Türkiye, neredeyse mülkiyetinin tamamının devlete ait olan ormanları ile dikkat çekmektedir. Oysa ki, Türkiye kadar olmasa da Yunanistan haricindeki üyelerden hiçbirinin devlet ormanları oranı bu derecede yüksek bir değer göstermemektedir. Gerek kamu gerekse özel sektör sahipliğindeki ormanların işletim durumlarını gösteren değerler Şekil 4.5. de sıralanmıştır. İngiltere, İspanya, Portekiz, Lüksemburg, İtalya ve İrlanda nın haricindeki ülkelerin tümünün hem kamu hem de özel sektörün elindeki ormanlarının işletilen ormanlar olduğu görünmektedir. Şekil 4.2. ve 4.5. deki değerler 14
ele alındığında, İtalya nın sahip olduğu ormanları büyük oranda işletime açmadığı görülmektedir. Toprak koruması amacıyla yönetilen orman alanlarının tüm orman alanlarına oranını gösteren şekil 4.6. da; %100 lük oranla yer alan Yunanistan ın ve sonrasında %78,6 lık değerle gelen İspanya nın, ormanlarının tamamını erozyondan korunmak amacıyla yönetim altında bulundurduğu görülmektedir. Başka bir deyişle, Yunanistan ve İspanya da uygulanan ormancılık faaliyetinin temel amacının toprak koruması ve erozyonla mücadele olduğu söylenebilir. Ormanların verim durumlarının incelenmesiyle AB üyesi ülkeler ile Türkiye ormanlarının mevcut yönetimlerinin orman kaynaklarına etkileri daha iyi anlaşılabilecektir. Şekil 4.7. deki yıllık alan değişimi ifadesinde; ormanlık alanların, ortalama senelik artış ve azalış değerleri gösterilmektedir. Önceki çizelgelerdeki değerler dikkate alınarak, ormanlarını büyük ölçüde işletime açmamış ülkeler olan İtalya ve Portekiz in ormanlık alanlarındaki artış net bir biçimde görülmektedir. TOPRAK KORUMASINA YÖNELİK ORMAN YÖNETİMİ TÜRKİYE İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg İtalya İrlanda0 Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya0 Danimarka Belçika Avusturya 11,4 0,1 1,6 1,2 3 4,5 1 7,6 21,4 19,7 30,7 78,6 100 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Toplam Orman Alanı (%) Şekil 4.6. Toprak korumasına yönelik orman yönetimi (Anonymous, 1998a) 15
YILLIK ALAN DEĞİŞİMİ YÜZDESİ TÜRKİYE İngiltere İsveç -0,002 İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg 0 İtalya İrlanda Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya -0,041 Danimarka Belçika-0,196 Avusturya 0,462 0,81 0,391 0,295 0,893 0,199 0,68 0,22 0,201 1,685 2,876 3,545-0,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 YILLIK ALAN DEĞİŞİMİ (%) Şekil 4.7. Yıllık alan değişimi yüzdesi (Anonymous, 1998a) KİŞİ BAŞINA DÜŞEN DİKİLİ SERVET TÜRKİYE İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg İtalya İrlanda Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya Danimarka Belçika Avusturya 19 4 12 17 3 50 15 12 35 49 11 14 129 291 366 0 50 100 150 200 250 300 350 400 KİŞİ BAŞINA DİKİLİ SERVET (m3/kişi) Şekil 4.8. Kişi başına düşen dikili servet miktarı (Anonymous, 1998a) 16
ORMANLARDAKİ HEKTARDAKİ DİKİLİ SERVET TÜRKİYE İngiltere İsveç İspanya Portekiz Hollanda Lüksemburg İtalya İrlanda 46 74 99 137 117 121 166 146 237 Yunanistan Almanya Fransa Finlandiya Danimarka Belçika Avusturya 91 125 194 219 278 309 0 50 100 150 200 250 300 350 Hektardaki Hacim (m3/ ha) Şekil 4.9. Odun arzı için mevcut ormanlardaki dikili servet miktarı (Anonymous, 1998a) Türkiye yıllık olarak %0,462 lik orman alanı artış oranı ile yer almaktadır. Belçika ise ormanlık alanlardaki azalışın en fazla olduğu ülke durumundadır. Hektardaki dikili servet miktarı, orman alanlarında ortalama 1 hektar alandaki ağaçların toplam olarak hacminin m 3 cinsinden ifade edilmesidir. Mevcut ormanlardaki dikili servet miktarlarını gösteren değerler şekil 4.9. da verilmiştir. Hektardaki hacim değerleri kapsamında ele alınan ülkelerin içinde sırasıyla; Avusturya, Almanya, Lüksemburg, Belçika yüksek hacim değerleri ile dikkat çekmektedirler. Ormancılıkta ileri ülkeler olarak görülen Finlandiya ve İsveç in hektardaki hacim oranlarının diğer ülkelere oranla daha düşük olması da dikkat çeken başka bir nokta olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, sürekli işletim altında tutulan ormanların başka bir deyişle sürekli olarak ürün elde edilen ormanların, hektardaki hacim miktarının düşük çıkması doğal bir sonuç olarak görülebilir. 17
Kişi başına düşen dikili servet miktarında ise; Finlandiya 366 m 3, İsveç 291 m 3, Avusturya 129 m 3 ile diğer ülkelere oranla büyük ölçüde ön plana çıkmaktadırlar. Türkiye ise kişi başına 19 m 3 ile AB ülkeleri arasında yer almaktadır (şekil 4.8.). Tüm bu değerler dikkate alındığında, üye ülkelerin orman kaynakları arasında farklılıklar görülmektedir. Bununla beraber, yönetim farklılıkları da göz önüne alındığında, ormancılık faaliyetlerinde de tam olarak bir paralellik bulunmadığı söylenebilir. Böylelikle AB genelinde ortak bir ormancılık politikası uygulanabilmesi günümüz koşullarında olası görünmemektedir. Ancak, ortak kararlar çerçevesinde uygulanacak olan AB Ormancılık Stratejisi, ileride oluşturulacak olan ortak bir ormancılık politikasına temel oluşturacaktır. 18
5. AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE DEKİ ORMANCILIK FAALİYETLERİNİN AMAÇLARI 5.1. Avrupa Birliği Ormancılık Stratejisi nin amaçları AB ormancılık stratejisinin ana amacı Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin (SOY) güçlendirilmesidir. Bu amaç, ulusal ormancılık programları veya eşdeğer programlar aracılığıyla tanımlanmakta ve gerçekleştirilmektedir. 5.1.1. Avrupa Birliği nde Sürdürülebilir Orman Yönetimi kavramı Avrupa Ormanları Korunması Bakanlık Konferansları nın (AOKBK) Helsinki kararlarının 1. maddesinde yapılan ortak bir SOY tanımı; Ormanların ve orman alanlarının, ekolojik, ekonomik ve sosyal fonksiyonlarını yöresel, ulusal ve küresel düzeylerde şimdi ve gelecekte diğer ekosistemlere zarar vermeden yerine getirebilmeleri için biyolojik çeşitliliğini, verimliliğini, yenilenebilme kapasitesini, hayatiyetini ve potansiyel varlığını sürdürebileceği bir şekilde ve oranda kullanımı ve idaresi şeklinde yapılmıştır (Anonim,2000a). SOY ormanların, temelde ekolojik, ekonomik ve sosyal fonksiyonlara devamlı olarak hizmet edebilecek şekilde, diğer ekosistemlere zarar vermeden kendi varlığının da korunmasıyla yönetimini amaçlayan dinamik bir süreçtir. Ekolojik, ekonomik ve sosyal fonksiyonlar her ülkede farklılık göstereceği gibi, zaman içerisinde değişkenlik göstereceklerdir. Bu yüzden dinamik bir süreç olarak ele alınması gereken SOY kavramı, çok işlevli bir yönetim şekli olarak görülmelidir. Toplumun sürdürülebilir kalkınmasına yönelik çok işlevli bir yönetim şekli olan SOY de, ülkelere bir hareket planı oluşturması amacıyla belirli kavram sahalarını içeren SOY kriterleri ve göstergeleri belirlenmiştir. Sürdürülebilir orman yönetimi kriterleri ve göstergeleri temel alınarak ulusal orman programları eşliğinde; ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel amaçlara yönelik olan faaliyetler SOY ne yön vermektedir (şekil 4.1.). 19
Kırsal kalkınmaya yönelik çabalar, yayınlar ve bilimsel çalışmalar, ülkelerin ekonomik yapılarına göre sürdürülen faaliyetler; ekonomik amaçlara hizmet etmelerinin yanında ekolojik ve sosyo-kültürel amaçları da kapsamaktadır. Biyolojik çeşitlilik ve peyzaj çeşitliliği, ormanlar ve iklim değişikliği ve dağ ormanlarının yönetimi faaliyetleri ise ekolojik amaçlara yönelik faaliyetler olarak görülmektedir. Ormanlar ve iklim değişikliği, dağ ormanlarının yönetimini içeren faaliyetlerin yanında mal ve hizmetleri iyileştirmeye yönelik çalışmalar da ekonomik amaçlara yönelik etkinliklerdir. Bir diğer faktör olarak ortaya çıkan sosyo-kültürel içerikli amaçlar kapsamında ise; halkla ilişkiler, halk katılımı ve eğitim ile beraber mal ve hizmetlerin iyileştirilmesine yönelik olan faaliyetler de önemli ölçüde yer almaktadır. Ülkelerin ulusal orman programlarını, belirlenen fonksiyonlara yönelik amaçlar doğrultusunda şekillendirmek, SOY nin ana işlevi olarak görülmektedir. Böylelikle ülkelerin mevcut ormancılık faaliyetlerini uluslararası standartlara yönelik yürütmesi sağlanıp, orman kaynaklarının varlığı küresel düzeyde güvence altına alınmış olacaktır. SOY de Pan-Avrupa düzeyinde AOKBK ile belirlenen dört ana amaç çizelge 5.2. de gösterilmiştir. Ülkelerin SOY nin planlanması, izlenmesi, denetlenmesi ve rapor edilmesi süreçlerinde ulusal orman programları ile beraber SOY kriter ve göstergelerinin ön planda olduğu görülmektedir. Çizelge 5.1. Sürdürülebilir Orman Yönetimi nin amaçlarına yönelik faaliyetler(anonymous,2000b) Toplumla Diyalog Sosyo-ekonomik Konular Tür çeşitliliği ve Koruma Halk Katılımı Kırsal Kalkınma Biyolojik ve Peyzaj Çeşitliliği Halkla İlişkiler Mallar ve Hizmetler Ormanlar ve İklim Değişimi Eğitim Araştırma, Eğitim ve Dağ Ormanlarının Bilimsel Çalışmalar Yönetimi Geçiş Dönemindeki Ülkeler Planlama, İzleme, Denetleme ve Rapor Ulusal Orman Programları SOY Kriter ve Göstergeleri 20
TOPLUMUN SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMASI Sürdürülebilir Orman Yönetimi Ekolojik Ekonomik Sosyo-kültürel Biyolojik ve Peyzaj Çeşitliliği Halkla İlişkiler Kırsal Kalkınma Ulusal Orman Programları Ormanlar ve İklim Değişimi Dağ Ormanlarının Yönetimi Mal ve Hizmetler Yayınlar ve Bilimsel Çalışmalar Halk Katılımı Eğitim Geçiş Dönemindeki Ülkeler ve Ekonomileri Sürdürülebilir Orman Yönetimi Kriter ve Göstergeleri Şekil 5.1. Sürdürülebilir Orman Yönetimi (Anonymous,2000c) 21
Ülkelerin ulusal orman programlarında; orman varlıkları, yönetim şekilleri ve diğer faktörlerin de etkisiyle bazı farklılıklar bulunmaktadır. Süreç içerisinde ulusal orman programlarındaki mevcut ormancılık faaliyetlerindeki farklılıklara yönelik olarak SOY nin hangi şekilde uygulanacağının belirlenmesi ve bir uygulama çerçevesinin oluşturulması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Ulusal orman programlarının, SOY kavramı altında şekillendirmek için SOY kriter ve göstergeleri AOKBK nın Lizbon kararlarının 2. maddesi kapsamında belirtilmiş ve oy birliği ile kabul edilmiştir. SOY kavramının ülkeler tarafından sağlıklı bir şekilde uygulamaya konulabilmesi ve ülkelerin ulusal programlarında doğru bir şekilde yer alabilmesine yönelik kriter ve göstergeler belirlenmiştir. Belirlenen göstergeler amaç edinilen kriterlerin gerçekleştirilmesine yönelik olan ölçütleri ortaya koymaktadır. 5.1.2. Sürdürülebilir Orman Yönetimi nde Pan-Avrupa kriterleri ve göstergeleri Ülkelerin mevcut ormancılık faaliyetlerini SOY çatısı altında birleştirmek amacında olan AOKBK ları, 1993 yılında Helsinki de alınan kararlar çerçevesinde SOY kriter ve göstergelerini belirlemiştir. SOY nin uygulanma esaslarını belirleyen 6 kriter ve bu kriterlere ait olan göstergeler; ülkelerin ormancılık planlarında SOY ni hangi ölçütler çerçevesinde uygulamaya koyacaklarını belirleyen kararlar olarak ortaya çıkmaktadır. SOY, Pan-Avrupa kriterleri çizelge 5.2. de verilmektedir. Bu kriterler belirli kavramlara yönelik olan uygulamalar dizini olarak ortaya çıkmaktadır. Kriterler altında konu ile ilgili olan kavramlara yönelik, rakamsal ve tanımlayıcı göstergeler belirlenmiştir. Rakamsal göstergeler mevcut durumun ortaya konulması, tanımlayıcı göstergeler ise konuyla ilgili yasal ve düzenleyici çerçevenin oluşturulması amacına hizmet etmektedir. SOY Pan-Avrupa kriterlerine ait göstergeler aşağıda belirtilmektedir (Anonymous,2000d). 22
Çizelge 5.2. Sürdürülebir Orman Yönetimi nde Pan-Avrupa kriterleri (Anonymous,2000d) Kriter 1 Orman kaynaklarının ve bunların küresel karbon devrine (döngüsüne) olan katkısının muhafazası ve uygun biçimde arttırılması Kriter 2 Orman ekosisteminin sağlık ve hayatiyetinin korunması Kriter 3 Ormanların üretim fonksiyonun (odun ve odun dışı) korunması ve geliştirilmesi Kriter 4 Orman ekosistemlerinde biyolojik çeşitliliğin korunması, muhafazası ve uygun biçimde geliştirilmesi Kriter 5 Orman yönetiminde koruyucu fonksiyonların sürdürülmesi ve uygun biçimde geliştirilmesi (özellikle toprak ve su) Kriter 6 Diğer sosyo-ekonomik fonksiyonların ve koşulların sürdürülmesi Kriter 1 : Orman kaynaklarının ve bunların küresel karbon devrine (döngüsüne) olan katkısının korunması ve uygun biçimde arttırılması Öncelikle, bu kriter altında yasal ve politik bir genel kapasitenin oluşturulması amacıyla çeşitli kararlar alınmıştır. Bu kararlar aşağıdaki gibi açıklanabilir. - Ormanların korunması ile beraber SOY ni de içine alan politik kararlara imza atılması gereği vurgulanmaktadır. Böylelikle, ülkelerin mevcut politikalarının orman kaynaklarının yönetimi üzerindeki yanlış uygulamalar ortadan kaldırılarak, ormanların devamlılığının sağlanması amaçlanmaktadır. - Alınan politik kararların, ulusal orman programlarında uygulamaya konmasına yönelik kılavuzların oluşturulması istenmektedir. Ayrıca politik düzeyde alınan kararların ulusal orman programlarında yer alması gereği vurgulanmaktadır. - Ormancılığın ekonomik boyutunun ele alınmasıyla, pazar isteklerine yönelik olan araştırmaların yapılması gereği vurgulanmaktadır. Bununla beraber, ormancılık sektörüne sermaye akışının sağlanmasına yönelik kolaylıkların getirilmesi amaçlanmaktadır. 23
- Bunlara ek olarak, orman kaynaklarının kullanımını öngören periyodik planların yapılması da kararlar kapsamına alınmıştır. Yukarıdaki hususlar ışığında bu kriter, arazi kullanımı ve orman alanı, dikili servet ve karbon dengesi kavramları altında ele alınmaktadır. Arazi Kullanımı ve Orman Alanı: Öncelikle rakamsal gösterge olarak ele alınan, mevcut orman alanlarında oluşan değişikliklerin (orman ve bitki örtüsü tipine, mülkiyet yapısına, yaş durumuna, orman orijinlerine göre sınıflandırılmış olarak) belirlenmesi istenmektedir. Bununla beraber tanımlayıcı göstergeler kapsamında; aşağıdaki hususlarda yasal ve düzenleyici çerçevenin oluşturulması görüş kapsamına alınmıştır. - Orman kaynaklarının korunması ve orman bozulmalarının önlenmesi ile beraber uygun arazi kullanım düzenlemelerinin sağlanması - Arazi kullanımı planlaması ve orman yönetimi arasındaki entegrasyonun gerçekleştirilerek, arazi kullanım planlanması ve orman yönetimi planlaması arasındaki entegrasyonu gerçekleştirecek mekanizmaların desteklenmesi - Orman kaynakları ile ilişkili arazi kullanım planlamasına yönelik yönetim yönlendirmelerinin yapılması ve uygulanması - Tarımsal ve diğer ağaçsız alanların, ağaçlandırılma yoluyla ormanlık alana dönüştürülmesinin artırılması Dikili Servet: Ormanlardaki dikili servet (m 2 deki ağaç hacmi) miktarındaki değişikliklerin izlenmesine yönelik olarak rakamsal göstergeler belirlenmiştir. Bu göstergeler, ormanlardaki toplam dikili servet hacmindeki değişimi, orman arazisi üzerindeki 24
ağaçların ortalama hacimlerindeki değişimi ve ağaçların yaş yapısındaki veya uygun çap dağılımı sınıflarındaki değişimi belirlemeye yönelik olan çalışmaları zorunlu kılmaktadır. Tanımlayıcı göstergeler ele alındığında, aşağıda geçen kapsamlarda yasal ve düzenleyici bir yapının oluşturulması yönünde görüş birliğine alınmıştır. - Odun üretimi için mevcut orman alanı üzerinde, ticari olarak değer arz eden ağaç türlerinin yanında gayri ticari olan ağaç türlerinin de arttırılarak, sürdürülebilir yönetimin desteklenmesinin sağlanması - Orman kaynaklarının düzenli olarak değerlendirilmesinin yapılması ve geliştirilmesini sağlayacak kurumsal bir yapının oluşturulması - Daha büyük oranda ağaç yetiştirilmesini hedefleyen orman politikasını desteklemek için uygun teşviklerin sağlanması - Araştırma kurumları veya diğer benzeri örgütler ile orman kaynakları değerlendirmeye yönelik çalışmaların iyileştirilmesi Karbon Dengesi: Ormanların karbon döngüsünde önemli bir yere sahip olması, orman kaynaklarındaki karbon tutulumu hakkındaki araştırmaların başlıca nedeni olmaktadır. Bu kavram altında rakamsal gösterge olarak, orman meşçerelerinde toplam karbon depolanması ve depolamadaki değişikliklerin saptanması gereği ortaya çıkmaktadır. Tanımlayıcı göstergeler olarak da, aşağıda geçen kapsamlarda yasal ve düzenleyici bir yapının oluşturulması görüş birliğine alınmıştır. 25
- Orman ürünlerinin enerji amacıyla kullanımının güçlendirilmesi politikalarının açıklanarak, doğal bir enerji kaynağı olan ve doğadaki karbon dengesine en az düzeyde zarar veren orman ürünlerinin kullanımının yaygınlaştırılması - Orman ürünlerinin enerji amacıyla kullanımının güçlendiren programların geliştirilmesi ve odunun enerji için kullanımında sübvansiyon sağlanması - Odun ürünlerinin yaşam süreci uzunlukları üzerine yapılan çalışmanın güçlendirilerek atık kağıt toplama işlemlerinin etkin biçimde arttırılması Kriter 2 : Orman ekosisteminin sağlık ve hayatiyetinin korunması 2. kriter kapsamında rakamsal göstergeler ile hava kirleticilerinin toplam miktarı ve son beş yılda meydana gelen değişikliklerin (sabit alanlarda yapılan değerlendirmelerle) belirlenmesi, yine son beş yılda ormanlardaki ciddi yaprak dökümündeki değişikliklerin belirlenmesi, biyotik ve abiyotik etmenler nedeniyle oluşan ciddi hasarların belirlenmesi ve besin dengesi ile beraber asiditede son 10 yılda oluşan değişikliklerin (ph ve CEC Katyon değişim kapasitesi ) saptanması gereği ortaya çıkmaktadır. Mevcut durumun ortaya konulması amacında olan rakamsal göstergeler, tanımlayıcı göstergelerin hangi koşullarda uygulanması gerektiğini ortaya koymaktadır. Rakamsal göstergelerin yerine getirilmesi koşulunda, konu ile ilgili yasal ve düzenleyici bir yapının oluşturulmasına yönelik, aşağıdaki tanımlayıcı göstergeler söz konusu olmaktadır. - Orman sağlığının ve hayatiyetinin korunması ile ilgili yasaların ve politikaların uygulamaya konulması ile; ormanların korunmasına yönelik olan faaliyetlere yasalar çerçevesinde yer verilmesi - Ciddi hasarların/hasar oluşturan olguların tekrarını kontrol edecek mekanizmaların sağlanması amacında olan kurumların yapılandırılması 26
- Ekolojik süreçlerin aşırı derecede bozulmalarını önleyecek uygun teşviklerin oluşturulmasına yönelik mali desteklerin sağlanması - Orman sağlığı statüsü ve toprak asitifikasyon envanterleri ile ilgili düzenli saha izleme işlemlerinin güçlendirilmesiyle beraber, makinaların ve ormancılık faaliyetlerinin yol açtığı ciddi hasarların önlenmesine yönelik bilgilendirme çalışmalarının yapılması Kriter 3 : Ormanların üretim fonksiyonunun (odun ve odun dışı) korunması ve geliştirilmesi Ormanlardan elde edilen odun ve odun dışı üretimin korunması ve geliştirilmesi amacına hizmet eden bu kriter, aşağıda geçen kavramlar çerçevesinde ele alınmaktadır. Odun Üretimi: Bu kavram çerçevesinde mevcut durumun belirlenmesine yönelik olan rakamsal göstergelerde, son 10 yılda büyüme ve odun üretimi arasındaki bir dengenin var olup olmadığına yönelik verilerin elde edilmesi için konu ile ilgili araştırmaların yapılması istenmektedir. Bununla beraber, ülkelerin; bir yönetim planına veya yönetim prensiplerine göre yönetilen orman alanı yüzdesinin belirlenmesi görüş birliğine alınmıştır. Odun üretimi konusunda tanımlayıcı göstergeler ele alındığında; konu ile ilgili yasal ve düzenleyici bir yapının oluşturulmasına yönelik, aşağıdaki konularda görüş birliğine varılmıştır. - Orman sahiplerinin bir orman yönetim planına veya eşdeğer rehberlere dayalı çevreye duyarlı bir ormancılık uygulaması yapmalarının teşvik edilmesi ile orman kaynaklarının güvence altına alınması 27
- Ekonomik, çevresel ve sosyal faktörlerin odun üretiminde gerekli unsurlar olduğunu kabul eden kurumların ve mekanizmaların geliştirilmesi ile beraber orman ürünleri ve hizmetlerinin sevkinin kolaylaştırılması amacıyla etkili bir kurumsal çerçevenin oluşturulması - Ormancılık yatırımlarının uzun vadeli niteliğini kabul eden ve orman ürünlerinde ayırımcılığa yer vermeyen, yatırım ve vergilendirme politikalarının mali açıdan desteklenmesi - Düzenli orman envanterlerine dayanan teknolojilerin ve planların iyileştirilerek doğru verilerin elde edilmesine yönelik bilgilendirme çalışmalarının yapılması Odun Dışı Ürünler: Bu kavram kapsamında, rakamsal gösterge olarak; odun dışı orman ürünlerinin (örneğin, avcılık, meşe mantarı, çilekgiller, mantar, vb.) değerlerinin ve/veya miktarlarının toplam bedeli ve oluşan değişikliklerin tespit edilmesi istenmektedir. Bu değerlerin ortaya konulmasından sonra, konu ile ilgili yasal ve düzenleyici bir yapının oluşturulmasına yönelik, aşağıda belirtilen göstergeler söz konusu olmaktadır - Rekreasyon ve önemli odun dışı orman ürünleri verimi için orman yönetimi uygulamalarını düzenleyecek yasal araçların oluşturulması - Odun dışı ürünlerle ilgili yararlar üzerine yayım hizmetleri için uygun organizasyonların desteklenmesi - Odun dışı ürünlerle ilgili yararların yönetimi için yönlendirmelerin uygulanmasına mali açıdan imkan verilmesi - Odun dışı ürünlerle ilgili yararlar için yönetim planlarının geliştirilerek uygulamaya konulması 28
Kriter 4 : Orman ekosistemlerinde biyolojik çeşitliliğin korunması, muhafazası ve uygun biçimde geliştirilmesi Orman ekosistemlerinde biyolojik çeşitliliğin korunması ve uygun biçimde geliştirilmesi kriteri öncelikle aşağıdaki hususların yasal ve düzenleyici çerçevede yerine getirilmesini gerekmektedir. - Ülkelerin, ormanların yönetilmesi, muhafazası ve sürdürülebilir gelişimi kavramlarına açıklık getirecek yasal düzenlemeleri gerçekleştirmeleri ve yine ülkeler arasında uluslararası yasal araçların uygunluğunun sağlanması - Ekosistem, tür ve genetik seviyelerde biyolojik çeşitliliğin korunması, muhafazası ve uygun biçimde güçlendirilmesi ile beraber yönetimleri biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik olarak düzenlenmiş bulunan ormanların ekonomik değerlerinin tanımlanması - İnsanların ormanlara müdahalesinin yarattığı etkilerin tahmin edilebilmesi amacıyla mekanizmaların güçlendirilmesi için yeni kaynakların ve teşviklerin oluşturulması yanında biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik olarak yönetilen ormanların ekonomik değerlerinin desteklenmesi ve bunların orman yönetimine adapte edilmesi - Biyolojik çeşitlilik üzerine yeni envanterler ve ekolojik etki değerlendirmelerinin oluşturulması Bu koşullar altında, orman ekosistemlerinde biyolojik çeşitliliğin korunması ve uygun biçimde geliştirilmesi kriteri, aşağıda geçen kavramlar çerçevesinde ele alınmaktadır. Temsil Edici, Nadir ve Hassas Orman Ekosistemleri: Temsil edici nadir ve hassas orman ekosistemleri üzerindeki değişiklikleri tespit etmek amacıyla doğal ve eski yarı doğal orman tiplerindeki, sıkı biçimde korunan orman 29
rezervlerindeki, özel yönetim rejimleri ile korunan ormanlardaki değişikliklerin belirlenmesi gereği vurgulanmaktadır. Mevcut durumun ortaya konulmasından sonra, tanımlayıcı göstergeler olarak aşağıda belirtilen konularda yasal ve düzenleyici bir yapının oluşturulması istenmektedir. - Temsil edici, nadir ve hassas orman ekosistemlerinin korunması için yasal mevzuatın sağlanması - Korunan alanlarla ilgili kurumsal kapasitenin geliştirilmesi ve sürdürülmesi ile sorumlulukların dağıtılması ve onaylanmış ulusal orman koruma programlarının titizlikle uygulamaya devam ettirilmesi - Ekolojik ve bölgesel dağılımla ilişkili olarak korunan ormanlar için temsil edicilik olgusunun desteklenmesine yönelik mali desteğin sağlanması - Üretim amaçlı ormanlarda, endemik biyolojik çeşitliliğin yeniden tesisi tedbirlerinin güçlendirilerek, bozulmuş orman alanlarının rehabilitasyon tedbirlerinin alınması. Tehlike Altındaki Türler: Ormanlardaki tehlike altındaki türleri belirlemek amacıyla, toplam orman ağacı türleri sayısı ile ilişkili olarak tehlike altındaki türlerin sayısında ve yüzdesindeki değişikliklerin saptanması istenmektedir. Konu ile ilgili istenen yasal düzenlemeler aşağıda verilmektedir. - Tehlike altındaki türlerin korunması için yasal araçlar sağlanması - Tehlike altındaki türlerin korunması amacıyla kurumsal araçların geliştirilmesi ve korunması 30