KIRSAL KALKINMA SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE IPARD AJANSI

KIRSAL KALKINMA SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE IPARD AJANSI Semiha AKIN 1, Fatih Feramuz YILDIZ 2 1. Giriş Kırsal kalkınma kavramı son zamanlarda sıkça gündeme gelmekte ve birçok değişik platformda tartışılmaktadır. Hiç şüphesiz bunlardan en anlamlısı, Avrupa Birliği (AB) müzakere sürecini esas alan ve AB tarım mevzuatına uyum hazırlıkları kapsamında değerlendirilen çalışmalardır. AB Ortak Tarım Politikası (OTP) çerçevesinde uygulanan programlara hazırlık amacıyla kurulan Kırsal Kalkınma Ajansları da ilgi çekici bir diğer başlıktır. Üyelik öncesinde, aday ülke tarım sektörünün AB standartlarına yakınlaştırılmasını amaç edinen bu Ajanslar, 2000-2006 yılları için geçerli olan SAPARD Programı kapsamında, SAPARD Ajansı olarak akredite edilmişlerdir. 3 Ekim 2005 de katılım müzakerelerine başlaması hususunda karar alınan Türkiye için de SAPARD, ISPA, PHARE ve CARDS Programlarının bir karışımı olan IPA Programı uygulanacaktır. IPA Programının beş farklı bileşeninden birisi olan kırsal kalkınma bileşeni çerçevesinde akredite edilecek olan IPARD Ajansı ise; Türkiye nin AB kırsal kalkınma desteklerinden yararlanabilmesi için bir proje ofisi olarak görev yapacaktır. Bu çalışmada, IPARD Ajansına yönelik bilgilere yer verilmiş ve bu kurumsal yapı için alınması gereken önlemler ile çalışmalara değinilmiştir. Bu bağlamda, üyeliğe kadar olan süreçte, Türk tarımının ne gibi kazanımlar sağlayacağı, kırsal kalkınma ile ilgili ne gibi yeni sorunlarla karşılaşılacağı ve bunların çözümüne IPARD Ajansının ve kırsal kalkınma tedbirlerinin rolü tespit edilmeye çalışılmıştır. 2. Türkiye de Kırsal Kalkınma 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı kesin sonuçlarına göre, Türkiye nin toplam nüfusu 67,8 milyon olup, bunun yaklaşık 44 milyonu il ve ilçe merkezlerinde ve 23,8 milyonu da köy ve kasaba niteliğindeki yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Yani, toplam nüfusun yüzde 35 i kırsal alanda yerleşik durumdadır. Ancak bizdeki kırsal alan tanımına kıyasla farklı olan AB deki kırsal alan tanımına göre, kırsalda yaşayan nüfusumuzun daha da yüksek olduğu söylenebilir. AB de kırsal alan tanımı yapılırken, çok farklı yapı ve fonksiyonlar esas alınmakta, sosyoekonomik ve sosyo-kültürel açıdan başka değişkenler hesaba katılmaktadır. AB nin ilgili metinlerinde kullanılan OECD tanımlarına göre kırsal alanlar; nüfus yoğunluğunun km 2 başına Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Türktarım Dergisi, Sayı: 166, s.42-47, 2005, Ankara 1 AB Uzmanı, Ödeme Kuruluşu Alt Çalışma Grubu Koordinatörü, TKB DİATK, sakin@tarim.gov.tr 2 AB Uzmanı, Ödeme Kuruluşu Alt Çalışma Grubu Başkanı, TKB DİATK, fyildiz@tarim.gov.tr 1

150 kişinin altında olduğu yerlerdir. Bu tanıma göre; entegre kırsal alanlar, orta derece kırsal alanlar ve tam kırsal alanlar gibi kavramlar da ortaya çıkmaktadır. Yaklaşık 40 yıllık bir AB macerası olan Türkiye nin, kırsal alana yönelik başlıca ilk faaliyetleri; Köy Kanunu, 1.İktisat Kongresi, 1.Köy Kongresi, toprak ve tapulamaya ilişkin girişimler ile bazı açılardan da köy enstitüleri olarak özetlenebilir. Planlı döneme geçilmesiyle birlikte birçok kırsal kalkınma projesi hazırlanmıştır. Çorum-Çankırı Kırsal Kalkınma Projesi, Erzurum Kırsal Kalkınma Projesi, Bingöl-Muş Kırsal Kalkınma Projesi, Yozgat Kırsal Kalkınma Projesi, Erzincan-Sivas Kırsal Kalkınma Projesi ve Ordu-Giresun Kırsal Kalkınma Projesi bunlardan ilk akla gelenleridir. Bölgesel kalkınma projeleri olarak Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Doğu Anadolu Projesi (DAP) ve Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Projesi (DOKAP) sıralanabilir. Devlet Planlama Teşkilatı nın (DPT) koordinasyonunda kurulması planlanan Bölgesel Kalkınma Ajanslarının çalışmaları kapsamında, tarım ve kırsal kalkınma bileşenlerinin de yer aldığı bilinmektedir. Bu bağlamda, bölgesel kalkınma çalışmalarının da kırsal alandaki gelişmelere destek olacağı düşünülebilir. Tüm bunların yanı sıra, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kapsamındaki Sosyal Riski Azaltma Projesi de kırsaldaki yoksulları hedef alan başka bir çalışmadır. Ayrıca değişik zamanlarda köy kentler, tarım kentleri, merkez köy çalışmaları ve çok yönlü kırsal alan planlaması gibi değişik kavramlar ortaya atılmış ve bunlara yönelik çalışmalar yapılmıştır. Bunlara ilaveten, Tarım Reformu programının finansmanı amacıyla Dünya Bankası ile akdedilen 4631-TU numaralı İkraz Anlaşması ile Tarım Reformu Uygulama Projesi (ARIP) kapsamında bir dizi kırsal kalkınma projeleri uygulamaya konulmuştur. AB'ye katılım konusundaki en önemli kriterlerden biri de yeni üyelerin birleştirilmiş pazarda rekabet edecek ekonomilere sahip olmaları zorunluluğudur. ARIP işte bu çerçevede uygulanmaya başlamıştır. İlk aşamadaki bu reformlar ile mevcut destekleme sisteminin kamu sektörü bütçesi tüketiciler üzerindeki yükü azaltılmış olacak ve kamu ve özel sektör yatırımlarının yanlış teşviklere göre yapılmasının önüne geçilecektir. ARIP, İkraz Anlaşması Hükümlerine göre oluşturulan Yönlendirme Komitesi kararları çerçevesinde Hazine Müsteşarlığı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Genel Müdürlüğü bünyesinde kurulan Proje Koordinasyon Birimi, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde oluşturulan Kırsal Kalkınma Merkezi Yürütme Birimi ve diğer Bileşen Uygulama Birimleri vasıtasıyla yürütülmektedir. Bu kapsamda yürütülen Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programı (KBKYP); 16 ilde pilot olarak uygulanmaktadır. KBKYP, özellikle kırsal kesimde 2

sivil toplum örgütleri, özel ve kamu sektörünün belirlenmiş olan kriterlere uygun yatırım ve harcamalarının belirli oranlara finansmanı yoluyla, gelir ve sosyal standartların geliştirilmesi için olduğu kadar, Türkiye nin AB ye katılım politikasının bir parçası olarak, AB fonlarının kulanım potansiyelini geliştirmek amacıyla uygulamaya konulmuştur. 3. AB ye Uyum İçin Yapılan Çalışmalar ve IPARD Ajansı 2003 Yılı Ulusal Programı na göre kısa vadede kırsal kalkınma stratejisinin hazırlanması gerekmektedir. Bu çerçevede, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın (TKB) da katkısıyla, Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi ni hazırlamıştır. Sözkonusu strateji şu günlerde onay aşamasındadır. Orta vadede ise kırsal kalkınma politikalarının uygulanması için gerekli idari yapıların oluşturulması öngörülmüştür. Bu bağlamda, AB Türkiye İkili Mali İşbirliği kapsamında yer alan iki ayrı proje fişi hazırlanmıştır. Bunlardan ilki olan 2004 Yılı Projesine göre, Kırsal Kalkınma Planının uygulanması için kurumsal kapasitenin güçlendirilmesine yönelik bir eşleştirme (twinning) yardımı mevcuttur. Eşleştirme yardımının 2005 Yılı sonbaharında başlaması ve bir yıl sonra bitirilmesi hedeflenmektedir. Aynı proje kapsamındaki teknik yardım ile de Ulusal Kırsal Kalkınma Planının hazırlanması düşünülmektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı ndaki (APKK) Plan ve Projeler (PPD), Dış İlişkiler ve Avrupa Topluluğu Koordinasyon nde (DİATK) görevli AB Uzman ve Uzman Yardımcılarının da desteğiyle Plan ile ilgili hazırlıkları ve altyapı çalışmalarını başlatmış bulunmaktadır. Ayrıca, FAO ile Dünya Bankasının katkı sağladığı sektör analizleri çalışmaları da halihazırda devam etmektedir. AB Türkiye İkili Mali İşbirliği kapsamındaki ikinci proje olan 2005 Yılı Projesi kapsamında ise Ulusal Kırsal Kalkınma Planının uygulanması için gerekli olan idari yapıların, bir başka deyişle IPARD Ajansının kurulması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda, hazırlanan kanun tasarısı Başbakanlığa sunulmuştur. Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumu altında kurulacak olan yeni bir birim, AB ile ilgili tüm kırsal kalkınma projelerini değerlendirecektir. Ancak, AB Komisyonu ile varılan ön mutabakat gereği bu birimin yerel ofisleri ilk aşamada kurulmayacaktır. Akreditasyon işleminin zor olması, uzun zaman alması ve ilk aşamadaki kurulum işlemlerinin hızlandırılması amacıyla sadece merkezde kurulacak olan bu yeni kurum, zaman içerisinde taşrada da örgütlenecek ve 2007 yılında AB IPA Programı kapsamındaki IPARD tüzüklerinin çıkmasıyla birlikte IPARD Ajansı olarak akredite edilecektir. 3

28 Nisan 2005 tarihinde AB Komisyonu yetkilileri ile yapılan görüşmeler neticesinde, Kırsal Kalkınma Planı ve IPARD Ajansı adı altında iki ayrı çalışma takımı oluşturulmuştur. Ulusal Kırsal Kalkınma Planına ilişkin altyapı çalışmaları ve Ajans ile ilgili kanun hazırlıkları bu iki çalışma takımı tarafından gerçekleştirilmiştir. Plan ve Ajans ile ilgili çalışmaları yürüten bu iki çalışma takımı titiz bir çalışma örneği göstermiştir. Bu çerçevede, 8 yeni üye ülke ile 2 aday ülkenin SAPARD Programları incelenmiş ve tedbirlerin kapsamına ve desteklenebilecek faaliyetlerin içeriğine yönelik olarak hazırlanan listeler TKB üst düzey yöneticilerine öneri olarak sunulmuştur. Bu çalışma takımlarınca, sözkonusu ülkelerin SAPARD Ajanslarının organizasyon yapıları incelenerek, Türkiye IPARD Ajansının kuruluşu konusunda kapsamlı bir rapor hazırlanmış ve bazı taslak yönetmelikler oluşturulmuştur. Bu çalışmalar kapsamında, 30 Mayıs-3 Haziran tarihleri arasında Ankara da bir TAIEX semineri gerçekleştirilmiş ve 8-9 Haziran tarihlerinde Litvanya heyeti ile Kırsal Kalkınma ve Ödeme Kuruluşu konusunda görüşmeler yapılmıştır. 13-15 Haziran 2005 tarihlerinde ise, üyelikle birlikte Ödeme Kuruluşuna dönüşecek olan Bulgaristan SAPARD Ajansı (SAIF) ziyaret edilmiştir. Ayrıca 2005 yılı Kasım ayı içerisinde Macaristan Ödeme Kuruluşunun da yerinde incelenmesi düşünülmektedir. Aşağıdaki şekilde (Şekil-1.) Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumu için önerilen organizasyon yapısı görülmektedir. Bu yapıdan da anlaşılacağı üzere, doğrudan Kurum Başkanına bağlı ve Kurumun diğer fonksiyonlarından bağımsız olarak çalışan İç Denetim, IPARD Ajansı olarak da faaliyet gösterecek olan Kurumun, AB tüzüklerine göre finansal denetimden geçirilmesi ve işlerin daha verimli yürütülmesi konusunda tavsiyelerde bulunur. Kurum Başkanı, bu tavsiyeler doğrultusunda organizasyon yapısında ve prosedürlerde gerekli olan önlemleri alır. Üyeliğe kadar Hazine Müsteşarlığı bünyesindeki Ulusal Fon Birimi tarafından yerine getirilecek Yetkili Otorite işlevi ve büyük bir olasılıkla Hazine Müsteşarlığı bünyesindeki Hazine Kontrolörleri Kurulu tarafından yürütülecek Sertifikasyon Kurumu fonksiyonu kapsamında da, İç Denetim Biriminin raporları ve tavsiyeleri dikkate alınır. Hatta AB Komisyonu dahi İç Denetim Biriminin önerilerini göz önünde bulundurmaktadır. Kurumun merkez birimleri uygulama birimleri, ödeme birimleri ve diğer birimler olarak üçe ayrılabilir. Uygulama Birimleri olarak adlandırılan daire başkanlıkları ya da koordinatörlükler; projelerin değerlendirilmesi, izlenmesi ve taşradaki kontrolü ile ileride kurulması düşünülen yerel uygulama ofisleriyle koordinasyonun sağlanması ve kabul edilen projelere ilişkin nihai sözleşmenin yapılması gibi hususlarda çalışmaktadır. Geçici olarak, her bir tedbir bazında oluşturulan ve diğer kurum ve kuruluşlardan gelen temsilcilerin yer aldığı Proje 4

Seçim Komisyonu ise projelerin seçimi ile ilgili nihai kararları vermektedir. İhale Komisyonu da benzer bir şekilde geçici olarak oluşturulmakta ve kamu projelerinin satın alım ve ihale sürecini takip etmektedir. Ödeme Birimleri ise, projelere ilişkin ödeme taleplerini incelenmesi, ödemelerin AB kurallarına uygun olarak gerçekleştirilmesi, muhasebe kayıtlarının tutulması ve ödemelerin kontrol edilmesi işlevlerini yürütmektedir. Şekil-1. Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumu Organizasyon Şeması (Adaylık sürecinde) BAŞKAN Hukuk Müşavirliği İç Denetim Başkan Yardımcısı Başkan Yardımcısı Başkan Yardımcısı Proje Seçim Komisyonu İhale Komisyonu Uygulama Birimleri - Proje Koordinasyon ve Sözleşme - Proje Yönetimi - Proje İzleme ve Kontrol - Proje Değerlendirme İnsan Kaynakları ve Yardımcı Hizmetler Dış İlişkiler ve Koordinasyon AB Mevzuat Uyumu Eğitim, Halkla İlişkiler ve Tanıtım Yolsuzlukla Mücadele Bilgi İşlem Araştırma ve Geliştirme Ödeme Birimleri - Ödemeler Koordinasyon ve Kontrol - Muhasebe ve Kayıt - Ödemeler - Ödeme Yönetimi - Ekonomik Analiz - Hatalı Borçlar AB Mevzuat Uyum, Hukuk İşleri Müşavirliğinin görevlerinden farklı olarak sürekli değişen OTP ve dinamik bir yapı sergileyen AB kırsal kalkınma süreçleri ile ilgili mevzuatların takip edilmesi ve AB müktesebatıyla uyumlu ulusal kanun ve yönetmeliklerin çıkarılması konularında çalışmaktadır. Eğitim, Halkla İlişkiler ve Tanıtım de daha önce 5

uygulanan kırsal kalkınma projelerinden farklı olan IPARD projeleri hususunda gerek Kurum, gerek TKB ve gerekse yerel örgütlerin ve ilgili diğer birimlerin personelinin eğitilmesi ve projelerin çiftçiler, STK lar, kooperatifler, tarım sektörü paydaşları ve özel sektör için tanıtımının yapılarak sağlıklı bir iletişim sağlanması konularında önemli görevler üstlenmiştir. Ancak şüphesiz ki, IPARD Ajansı olarak çalışacak olan Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun en önemli birimleri Yolsuzlukla Mücadele ile Araştırma ve Geliştirme dir. Her ne kadar İç Denetim Bölümü, doğrudan Başkana bağlı olarak danışmanlık ve hesap denetimi gibi önemli görevleri yürütse de, bu birimin müeyyide uygulaması ve Kurum personeli üzerinde etkili olması sözkonusu değildir. Yolsuzlukla Mücadele burada devreye girmekte ve özellikle Ödeme Birimlerinde çalışan personelin kurallara uygunluğunu sağlamaktadır. Göz ardı edilebilecek insani hataların dışındaki suiistimalleri engellemek ve faydalanıcıların kişisel art niyetlerini bertaraf etmek için böyle bir birim gereklidir. Müeyyide uygulama ve ceza kesme hakkı olması dolayısıyla bu birim, Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun sigortası konumundadır. Zaman içinde IPARD Ajansı formatından çıkarak tam anlamıyla bir Ödeme Kuruluşuna dönüşecek olan Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun stratejik kararları için projeksiyonlar geliştirecek Araştırma ve Geliştirme de bir o kadar gerekli bir birimdir. Bu birim, üyelikle birlikte hangi desteklerin kurum bünyesine alınması ve bunların ne şekilde gerçekleştirilmesi gerektiği yönünde analizler yapacaktır. Hem uygulama hem de ödeme görevleri için araştırma ve istatistik bilgilerini toparlayan ve ileriye dönük alternatifler geliştiren Araştırma ve Geliştirme Bölümünün önemi; risk analizleri yapılması ihtiyacının baş göstermesi, projelerin başlaması, uygulamadaki sıkıntıların artması, ödeme sorunlarının birikmesi, AB ile olan müzakerelerin ilerlemesi ve DGD, IACS, FADN, Balıkçılık ve su ürünleri desteklerinin nasıl yönlendirileceğinin tartışılmaya başlaması ile daha net anlaşılacaktır. Kısacası bu birim, Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun ileriye dönük vizyonunu belirleyecektir. 4. Fırsatlar ve Sorunlar Her ne kadar Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun kurulma amacı; adaylık sürecindeki AB kaynaklı kırsal kalkınma desteklerinin, projeler yoluyla Türkiye ye aktarılması ve üyelik sürecinde de Ödeme Kuruluşuna (Ödeme Kurumu veya Ödeme Ajansı) dönüşerek FEOGA ve benzeri fonlardan faydalanmak olsa da, esas amaç; Türkiye deki tarım ve kırsal kalkınma sektörünü harmonize etmek ve ulusal kalkınmaya destek sağlamaktır. Türkiye AB ye üye olmasa ve müzakere süreci başarısız olsa dahi bu kurumun üstleneceği görevlerin önemi 6

yadsınamaz bir gerçektir. Bu bağlamda, Türk tarımının yeniden yapılanması konusunda kritik bir rol üstlenecek olan bu birim aracılığı ile yeni fırsatlar yakalayabilmek mümkündür. Son yıllara kadar politik kararlarla, belli bir stratejiye bağlı kalınmadan ve popülist yaklaşımlarla yürütülen Türk tarımı için bu ajans bir fırsat olacaktır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde özerk bir şekilde; şeffaflık, açıklık ve dürüstlük ilkeleri çerçevesinde AB kurallarına göre yönetilecek olan bu yeni kurum vasıtası ile Türk tarımına yön vermek mümkün olacaktır. Buradan elde edilecek deneyim sadece kırsal kalkınma, doğrudan gelir desteği (DGD) veya balıkçılık sektörü için değil Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü nün (TMO) görev alanına giren AB müdahale ve ihracat geri ödemesi destekleri için de bir tecrübe kaynağı olacaktır. AB ye üye olan son 8 ülke ve Bulgaristan ile Romanya gibi aday ülkeler incelendiğinde, SAPARD Ajansı aracılığı ile tarım sektöründe bir canlanma yaşandığı, tarımsal işletmelere yatırımların arttığı ve pazarlama-işleme ve ambalajlama gibi faaliyetlerde bir gelişme görüldüğü görülmektedir. Bu bağlamda, özellikle Polonya ve Macaristan gibi tarımsal nüfusu göreceli olarak daha kalabalık olan ülkelerde, çiftçi ve kırsal kesim yaşayanlarının refah seviyelerinde nispi artışlar tespit edilmiştir. Yüksek oranda göç veren ve kimi alanlarda adeta terkedilmiş halde bulunan tarımsal arazilerimizin daha verimli ve daha üretken bir biçimde yeniden hayata geçirilebilmesi için AB den alınacak kırsal kalkınma destekleri son derecede yararlı olacaktır. Türkiye de, tarım sektöründen geçinen çiftçilerin hayat standartlarının yükseltilmesi ve emeklerinin karşılığını alabilmesi açısından IPARD Ajansına paralel olarak, pazarlama ve ticaret faaliyetlerini yürütecek olan bir başka birim daha oluşturulmalıdır. Bu birimin müdahale ve ihracat geri ödemelerinden sorumlu Ödeme Kuruluşuna dönüştürülmesi düşünülen Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü (TMO) bünyesinde oluşturulması uygun olacaktır. Kırsal nüfusun yerinden ayrılmadan istihdam edilebilmesi de yine IPARD projeleri ile yapılacak olan yatırımlara bağlıdır. Konuyla ilgili olarak çalışmalarını başlatan T.C. Ziraat Bankası Genel Müdürlüğünün, DİATK koordinasyonunda faaliyet gösteren Ödeme Kuruluşu Alt Çalışma Grubu ile irtibata geçmiş olması da olumlu bir gelişmedir. Tarım sektöründeki tüm paydaşların konudan haberdar edilmesi ve ileride Ödeme Kuruluşuna dönüşecek olan IPARD Ajansı konusunda bilinçlendirilmiş olması, ilerisi için umut verici bir gelişmedir. Ancak, bu ajansın başarılı olabilmesi için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde kurulması planlanan Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğünün biran önce faaliyete geçmesi ve özellikle altyapı 7

faaliyetlerine ağırlık vermesi gerekmektedir. Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun, AB IPARD fonlarına ilişkin projeleri uygun bir şekilde yürütebilmesi için Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğünün aktif bir şekilde çalışıyor olması gerekmektedir. Tarım sektörünün temel sorunları olan parçalanmış arazi, yetersiz altyapı ve sağlıksız üretim gibi temel sorunlar ancak bu Genel Müdürlük vasıtası ile çözülebilir. IPARD Ajansı olarak çalışacak olan Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumu ise ana sorunları çözülmekte olan tarım sektörüne yeni bir renk getirecek ve kısmen de olsa nefes alma imkanı verecektir. Yeni düzenlemelerle birlikte çıkarılan 1290/2005 sayılı Tüzük ile Avrupa Tarımsal Garanti ve Yönverme Fonu (EAGGF veya FEOGA) iki ayrı bölüme ayrılarak Avrupa Tarımsal Garanti Fonu (EAGF) ve Avrupa Tarımsal Kırsal Kalkınma Fonu (EAFRD) adı altında yapılandırılacaktır. Adaylık sürecinde EAFRD den fon aktaracak olan IPARD Ajansının, üyelikle birlikte Ödeme Kuruluşuna dönüşerek, Avrupa Balıkçılık Mali Yönlendirme Aracının (FIFG) yerini alacak olan Avrupa Balıkçılık Fonundan (EFF) ve EAGF den de destek aktaran bir yapı haline geleceği düşünüldüğünde, Türk çiftçisinin AB fonlarıyla ilgili daha değişik mali destek mekanizmalarından da faydalanabileceği ortaya çıkmaktadır. Uygulanacak olan kırsal kalkınma projeleri ile kırsal alanlardaki işletmelerin modernleşmesi, bu bölgelerde yaşayan vatandaşlarımızın mesleki eğitimlerden faydalanması, ulaşım-eğitim ve haberleşme gibi sistemlere erişimin artması ve tarımsal turizmin canlanması IPARD Ajansının diğer olumlu yan etkilerindendir. Ancak, diğer tüm SAPARD ülkelerinde olduğu gibi Türkiye de de bazı sorunlar çıkması muhtemeldir. Macaristan da yaşanan kurumlar arası iletişimsizlik ve pastadan pay kapma yarışının maalesef ülkemizde de başladığı görülmektedir. Birçok kurum henüz daha çok erken olmasına rağmen, Ödeme Kuruluşu olmak için, bilinçsiz bir şekilde çalışmalara başlamıştır. Bu çalışmaların, Ödeme Kuruluşu çalışmalarını koordine eden ve tarafsız bir hüviyeti bulunan DİATK ile irtibatlı ve bu birimin koordinasyonunda yürütülmesi daha anlamlı olacaktır. Öte yandan, IPARD Ajansı konusunda çalışan çalışma takımlarının ve Alt Çalışma Gruplarının bertaraf edilerek, başka kişilerce bu konuda hazırlıklara girişilmesi son derece rahatsız edici bir durumdur. Özellikle ARIP kapsamındaki Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programının (KBKYP), IPARD Ajansı çalışmalarını ikame edeceği yönündeki yanlış yaklaşımlar son derece kaygı vericidir. AB fonlarının kulanım potansiyelini geliştirmek amacıyla uygulamaya konulan KBKYP, IPARD Ajansı çalışmalarına bir altlık oluşturmak ve proje hazırlama kapasitesini geliştirmek gibi görevler üstlense de asla AB kırsal kalkınma projelerini yürütecek bir yapıya 8

alternatif olamaz. Ancak buradan elde edilen tecrübeler IPARD Ajansının kurulmasında ve çalışmalarında yol gösterici olabilir. 5. Sonuç AB kırsal kalkınma projelerinin uygulanmasından ve buna ilişkin ödemelerin gerçekleştirilmesinden sorumlu olarak çalışacak olan Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumu, IPARD Ajansı olarak akredite edilecek ve üyelikle birlikte de tam anlamıyla bir Ödeme Kuruluşuna dönüşecektir. Ancak, zorlu bir akreditasyon sürecinin gerçekleşmesinin tahmin edildiği ajansa yönelik bazı yanlış girişimler gözlemlenmektedir. Şimdiye kadar Türkiye de uygulanmış olan bazı projelerin ve programların IPARD Ajansının yerini alması ya da bu yeni yapıya dönüştürülmesi gibi akreditasyonu engelleyici ve zorlaştırıcı düşünceler mevcuttur. IPARD Ajansının, daha önceki çalışmalardan çok farklı olduğu ve tamamen AB kurallarına göre hareket edilmesi gerektiği asla unutulmamalıdır. Öte yandan, ajansın kanun ve yönetmeliklerini hazırlayan TKB personelin bertaraf edilmesi ve Devlet Planlama Teşkilatının (DPT) da yanlı yönlendirmesi ile ajansın yanlış bir yöntemle kurulmasına yönelik davranışlar, gerek Tarım ve Köyişleri Bakanlığı gerekse AB Komisyonu nezdinde şaşkınlığa yol açmaktadır. Yapılması gereken şey, IPARD Ajansı, Ödeme Kuruluşu ve Kırsal Kalkınma gibi konularda uzman olan TKB personelinin içinde yer aldığı tek bir ekibin bu görevi üstlenmesidir. Aksi taktirde birbirinden habersiz ve bağımsız hareket eden birden fazla grubun olması, ajansın kuruluş ve akreditasyon işlemlerini geciktirecektir. Bakanlık içindeki birliktelik sağlandıktan sonra da DPT, Hazine Müsteşarlığı, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği (ABGS) ve Başbakanlık nezdindeki girişimlerin hızlandırılması gerekmektedir. Bunu yaparken de kanun taslağının daha iyi anlaşılmasını sağlamak için resmi yazışmanın yanı sıra yüz yüze görüşerek tartışma yoluna gidilmelidir. Sözkonusu sıkıntıların önlenmesi ve koordinasyon eksikliklerinin giderilmesi halinde tarım ve kırsal kalkınma sektörü için yeni bir hamle olarak görülen IPARD Ajansının faydaları maksimize edilmiş olacaktır. Bir diğer konu da, ajansın doğru bir organizasyon yapısına sahip olmasıdır. Bu bağlamda, İç Denetim, Yolsuzlukla Mücadele ve Araştırma ve Geliştirme gibi birimlerin varlığı Ajansın akreditasyonunu garanti edecek ve daha etkili bir örgütlenmeye de olanak sunacaktır. Bu bağlamda, Bilgi İşlem nin de vazgeçilmez bir birim olduğu bir kez daha hatırlanmalıdır. 9

AB ile müzakere sürecinde kırsal kalkınma ile ilgili olarak bazı sorunların giderilmesi gerekmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir; - Kırsal alanda yaşayanların tarımsal üretimlerinin garanti altına alınması, - Kırsal nüfusun sürdürülebilir gelir kaynaklarına kavuşması, pazar koşullarında rekabet edebilirliklerinin sağlanması, - Kırsal nüfusun katılımcı yaklaşımlarla örgütlenmesinin yaygınlaştırılması ve sorun çözme yeteneklerinin geliştirilmesi, - Doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimi, çevre ve kırsal mirasın korunması ve - Kırsal kalkınma konusunda çalışan STK ların güçlendirilmesi. Yukarıda özetlenen bu sorunların çözümünde IPARD Ajansı bazı önemli görevler üstlenebilir. Bunu yaparken de AB kırsal kalkınma fonları ve bu fonların aktarılabilmesi için uygulanacak olan AB projeleri önemli rol üstlenecektir. Bu bağlamda, Kırsal Kalkınma Planı çerçevesinde seçilecek olan tarımsal işletmelere yatırım başlıklı tedbir ile tarımsal ve kırsal üretimin geliştirilmesi, tarım ve balıkçılık alanındaki tarım işletmelerine yatırım yapılması mümkün olacaktır. En son üye olan ülkelerden Polonya ya bakıldığında SAPARD fonlarının önemli bir kısmının, Polonya daki çiftlikleri ve tarımsal üretim yapan işletmelerin ıslah edilip geliştirilmesi için kullanıldığı görülmektedir. Kırsal kalkınma tedbirleri içerisinde yer alması gereken tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanması başlıklı önlem ile Türk tarımının klasik sorunu olan pazar bulma sıkıntısı bir ölçüde aşılabilecektir. Geleneksel ürünlerimiz olan incir, kayısı ve üzümde bile AB standartlarında işleme ve paketleme olmadığı malumdur. Sadece kurutulmuş haldeki bu ürünleri pazarlamaya çalışan Türk üreticisi sıkıntı yaşamaktadır. Oysaki bu ürünlerin ve diğer meyve ve sebzelerin yaş, dondurulmuş, işlenmiş ve albenisi olan ambalajlarda pazara sunulmuş türlerinin piyasada daha kalıcı olacağı düşünülmektedir. Böylelikle kısmen de olsa sürdürülebilir bir gelir ve buna bağlı olan bir üretim sistemi sağlanabilir. IPARD tedbirleri içerisinde yer alan kırsal ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi de buna yönelik bir başka tedbir olacaktır. Kırsal örgütlenme ve sorun çözme kapasitesinin geliştirilmesi için gerekli olan üretici grupları, entegre kırsal stratejilerin ortaya konulması ve kırsal toplulukların pilot düzeyde oluşturulması, eğitim ve teknik yardım gibi diğer tedbirler de yine IPARD Ajansı tarafından uygulamaya konması muhtemel önlemlerdir. Böylelikle bu tip sorunların çözümünde de ilerleme sağlanabilir. Doğal kaynaklar, çevre ve kırsal miras ile ilgili problemleri aşmak için ise tarım çevre ve hayvan refahı başlıklı tedbir uygulanmalı ve buna yönelik projeler yine IPARD Ajansı aracılığı ile yürütülmelidir. 10

Ancak, yukarıda özetlenen sorunlar ve bunların çözümüne yönelik tedbirleri uygulamak için yapılması gereken ilk şey IPARD Ajansı nın kurulmasıdır. Kısa vadede, 2005 sonuna kadar, daha sonra IPARD Ajansı olarak akredite edilecek olan Tarım ve Kırsal Kalkınma Ödeme Kurumunun kanun tasarısının TBMM de kabul edilerek yasalaşması ve 2007 ye kadar da bu kurumun IPARD Ajansı olarak akredite edilmesi hedeflenmeli ve bu konudaki çalışmalar doğru kişiler tarafından ve AB kurallarına uygun olarak yürütülmelidir. Kaynakça 1. AB Tam Üyeliğinin Türkiye Vatandaşlarına Sağlayacağı Faydalar, İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV) Yayınları, No:173, 4.Baskı, Eylül 2005, İstanbul 2. AKIN Semiha, YILDIZ Fatih Feramuz, Bölgesel Kalkınma Ajansları ve Türk Tarımına Etkileri, TKB Türktarım Dergisi, Sayı : 163, Mayıs Haziran 2005, Ankara, s.38-44. 3. Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programı Tarım Reformu Uygulama Projesi, Tarım Reformu Uygulama Projesi Kırsal Kalkınma Merkez Yürütme Birimi, 2005, Ankara. 4. YILDIZ Fatih Feramuz, AB Üyeliği Yolunda Türkiye de Ödeme Kuruluşlarının Yapılanması, TKB DİATK, AB Uzmanlık Tezi, Ekim 2005, Ankara. 5. YILDIZ Fatih Feramuz, AB ile Müzakere Sürecinde Türkiye de Ödeme Kuruluşlarının Yapılanması, TKB Türktarım Dergisi, Sayı : 163, Mayıs Haziran 2005, Ankara, s.34-37. 6. YILDIZ Fatih Feramuz, AB ile Müzakere Sürecinde Kırsal Kalkınma Ajansı, TZOB Yayın Organı Çiftçi ve Köy Dergisi, Sayı: 246, Ankara, Haziran 2005. s.32-34 7. GÜLÇUBUK Bülent, AB ve Türkiye de Kırsal Yapı ve Kırsal Kalkınma, www.wwf.org.tr/tr/docs/sunum_bulentgulcubuk.pdf (05.10.2005) 11