POLİS MESLEK İÇİ SINAVLARINA HAZIRLIK KONU ANLATIMI Anayasa Hukuku İnsan Hakları Yazarlar Komisyon ISBN 978-605-307-261-4 Mizampaj/Kapak YARGI YAYINEVİ DİZGİ BİRİMİ Baskı BRC OFSET - (0.312) 384 44 54 Yazışma Adresi Ostim Mah. Turan Çiğdem Cad. No: 36/3 Ostim / Yenimahalle / ANKARA Tel: (0.312) 386 13 22 Faks: (0.312) 386 00 39 Copyright Yargı Yayınevi Yayım Hakkı Bu kitabın her türlü yayım hakkı Yargı Basın Yayın Dağıtım Ltd. Şti ye aittir. Bu kitabın baskısından 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve sanat Eserleri Yasası hükümleri gereğince kaynak gösterilerek bile olsa alıntı yapılamaz, herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, genel ağ ve diğer elektronik ortamlarda yayımlanamaz. BU KİTAP T.C. KÜLTÜR BAKANLIĞI BANDROLÜ İLE SATILMAKTADIR.
sunu Polis Meslek İçi Sınavlarına Hazırlanan Değerli Adaylar, Başta komiser yardımcılığı sınavları olmak üzere, rütbe terfii, misyon koruma, başpolislik ve branş sınavlarına hazırlanan Emniyet Teşkilatının siz değerli mensupları için hazırladığımız yepyeni bir çalışmayı istifadenize sunmanın huzurunu ve mutluluğunu yaşamaktayız. Kitap seti, basıma hazırlık tarihi itibariyle mevzuatta yapılan son değişiklikleri de kapsayacak şekilde güncellenmiştir. Çalışmamız, genel kültür hariç olmak üzere bütün sınavların ortak konularını kapsayacak şekilde toplam yedi modülden oluşmaktadır. Birinci modülde Anayasa ve İnsan Hakları, İkinci modülde İdare Hukuku ve İdari Yargılama Usulü Hukuku, Üçüncü modülde Ceza Hukuku, Dördüncü modülde Ceza Muhakemesi Hukuku, Beşinci modülde İnkılap Tarihi, Altıncı ve Yedinci modüllerde ise Polis Meslek Hukuku yer almaktadır. Genel Kültür kısmı ise soru-cevap şeklinde Yıldız Serisinin iki numaralı kitabı olan Yıldız Soru Bankası nda geniş olarak ele alınmıştır. Modüler Set hazırlanırken bireysel öğrenme stratejilerine uygun olarak panoramik konu anlatım yöntemi benimsenmiş ve gereksiz detaylara girilmeden konular geniş ve anlaşılır bir şekilde ele alınmıştır. Bolca şematize edilmiş bilgilere yer verilerek konular özetlenmiş ve akabinde de oldukça fazla soruyla konular pekiştirilmiştir. Sınava hazırlanan her adayın kendisine özgü bir çalışma yöntemi olmakla birlikte tavsiyemiz adayların dört aşamalı bir çalışma yöntemi izlemesidir. Buna göre: Birinci aşama: Çalışmaya başlamadan önce mevcut bilgi seviyenizi tespit etmek açısından Yıldız Serisinin üç numaralı kitabı olan 10 Deneme Sınavı ndan herhangi iki testi çözdükten sonra doğru ve yanlış sayınızı bir yere not ediniz. İkinci Aşama: Mevcut başarı durumumuzu ortaya koyduktan sonra sırasıyla modüler setteki Anayasa, İnsan Hakları, İdare Hukuku, Ceza Hukuku, Ceza Muhakemesi ve Polis Meslek Hukuku konu anlatımlarını çalışınız. Çalışma süresince de konuların mevzuattaki düzenleniş şekli ve daha fazla bilgi için Yıldız Serisinin dört numaralı kitabı olan Mevzuat Bankası ndaki ilgili yerlere göz atınız. Hukuk ile ilgili kısımlar tamamlandıktan sonra da İnkılap Tarihi bölümünü çalışınız. Tabii ki her modülün sonunda yer alan bütün soruları dikkatlice çözmeyi de unutmayınız. III
Üçüncü Aşama: Konu anlatımı setini çalıştıktan sonra Yıldız Soru Bankası ndaki soruları çözünüz. Soruları çözerken testlerdeki yanlışlarınızı analiz ediniz ve en fazla yanlış yaptığınız konuların üzerinden tekrar geçiniz. Dördüncü Aşama: Konuların genel hat larına vakıf olduğunuza kanaat getirdikten sonra kalan sekiz deneme sınavını çözünüz ve çalışma programını sonlandırınız. Bütün bu aşamalardan sonra ilk iki testteki puanınızla kıyasladığınızda başarınızdaki artışa siz de inanamayacaksınız. Değerli Adaylar, Kazanmak için şansa değil azimle ve gayretle çalışmaya ihtiyacınız var. Çalıştığınız ölçüde başarınız da artacaktır. Hak edenin kazanması dileğiyle Başarılar. Yayın Komisyonu IV
içindekiler ÖNSÖZ...III İÇİNDEKİLER...V KISALTMALAR...XVII ANAYASA HUKUKU A. GENEL AÇIKLAMALAR...3 A.1- Anayasa Kavramı ve Anayasa Hukuku...3 A.2- Anayasaların Sınıflandırılması...3 A.2.1- Maddi Anlamda Anayasa- Şeklî Anlamda Anayasa Ayrımı... 3 A.2.2- Yazılı-Yazılı Olmayan Anayasa Ayrımı:... 4 A.2.3- Sert-Yumuşak Anayasa Ayrımı:... 4 A.2.4- Kazüistik- Çerçeve Anayasa Ayrımı:... 5 A.3- Devlet Kavramı ve Unsurları:...5 A.3.1- Devletin Ülkesi:...5 A.3.2- Devletin Milleti:... 5 A.3.3- Egemenlik:... 6 A.4- Devlet Şekilleri:...6 A.4.1- Egemenliğin Kaynağı Bakımından Devlet Şekilleri:... 6 A.4.1.1- Monarşi:... 6 A.4.1.2- Cumhuriyet:... 7 V
A.4.2- Egemenliğin Yapısı Bakımından Devlet Şekilleri:... 7 A.4.2.1- Tek Yapılı Devlet:... 7 A.4.2.2- Mürekkep Devlet:... 8 A.5- Hükümet Sistemleri:...8 A.5.1- Kuvvetler Ayrılığı:... 9 A.5.2- Kuvvetler Birliği:... 10 A.6- Devlet İktidarları:... 10 A.6.1- Kurucu İktidar:... 10 A.6.1.1- Asli Kurucu İktidar:... 11 A.6.1.2- Tali Kurucu İktidar:... 11 A.6.2- Kurulmuş İktidar:... 11 A.7- Demokrasi Kavramı ve Çeşitleri:... 12 A.7.1- Doğrudan Demokrasi:... 12 A.7.2- Yarı Doğrudan Demokrasi:... 12 A.7.3- Temsili Demokrasi:... 12 B. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ ANAYASA HAREKETLERİ... 13 B.1- Genel Açıklama:... 13 B.1.1- Sened-i İttifak:... 13 B.1.2- Tanzimat Fermanı:... 14 B.1.3- Islahat Fermanı:... 14 B.1.4- Kanun-u Esasi:... 14 C. MİLLİ MÜCADELE VE CUMHURİYET DÖNEMİ ANAYASA HAREKETLERİ... 15 C.1- Genel Açıklama:... 15 C.1.1-1921 Anayasası:... 15 C.1.2-1924 Anayasası:... 16 C.1.3-1961 Anayasası:... 17 C.1.4-1982 Anayasası:... 18 C.2- Yapım Süreçlerine Göre, 1961 Anayasası ile 1982 Anayasasının Benzerlik ve Farklılıkları:... 19 C.2.1- Benzerlikler:...19 C.2.2- Farklılıklar:... 19 D. 1982 ANAYASASINA İLİŞKİN AÇIKLAMALAR... 20 D.1- Devletin Temel Nitelikleri:... 20 D.1.1- Cumhuriyetçilik İlkesi:... 20 VI
D.1.2- İnsan Haklarına Saygı:... 21 D.1.3- Atatürk Milliyetçiliğine Bağlılık:... 21 D.1.4- Başlangıçta Belirtilen Temel İlkelere Dayalı Olma:... 21 D.1.5- Demokratik Devlet İlkesi:... 23 D.1.6- Laik Devlet İlkesi:... 23 D.1.7- Sosyal Devlet İlkesi:... 23 D.1.8- Hukuk Devleti İlkesi:... 24 D.1.9- Eşitlik İlkesi:... 25 D.2- Değiştirilemeyecek Hükümler:... 26 D.3- Anayasada Yer Alan Diğer Bazı Temel İlkeler:... 26 D.3.1- Normlar Hiyerarşisi:... 26 D.3.2- Anayasanın Bağlayıcılığı ve Üstünlüğü:... 27 D.4- Devletin Temel Amaç ve Görevleri:... 27 E. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER... 27 E.1-Temel Hak ve Hürriyetler:... 27 E.2-Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınıflandırılması:... 27 E.2.1-Negatif Statü Hakları:... 28 E.2.2-Pozitif Statü Hakları:... 28 E.2.3- Aktif Statü Hakları:... 28 E.4- Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması:... 30 E.5- Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması:... 30 E.6- Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılamaması:... 32 E.7- Temel Hak ve Hürriyetlerin Durdurulması:... 33 E.8- Yabancıların Durumu:... 33 E.9- Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasında Benimsenen Usuller:... 34 F. ANAYASADA YER ALAN BAZI TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER... 34 F.1- Yaşam Hakkı, İşkence ve Eziyet Görmeme Hakkı:... 34 F.2- Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Hakkı:... 35 F.3- Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması:... 36 F.4- Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı:... 37 F.5- Hak Arama Hürriyeti:... 37 F.6- Kanuni Hâkim Güvencesi:... 37 VII
F.7- Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar:... 37 F.8- Toplu Sözleşme Yapma Hakkı:... 38 F.9- Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı:... 38 F.10- Dernek Kurma Hürriyeti:... 39 F.11- Ailenin Korunması ve Çocuk Hakları:... 39 F.12- Kişisel Verilerin Korunmasını İsteme Hakkı:... 40 F.13- Sendika Kurma Hakkı:... 40 F.14- Grev Hakkı ve Lokavt:... 41 F.15- Seçme, Seçilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Haklarıyla İlgili Esaslar:... 41 F.15.1- Seçim İlkeleri:... 42 F.15.2- Seçim Kurulları:... 42 F.15.3- Seçme ve Halkoylamasına Katılma Yaşı:... 43 F.15.4- Oy Kullanamayacak Olanlar:... 43 F.14.5- Seçmen Olamayanlar:... 43 F.15.6- Seçim Kanunlarında Yapılan Değişikliklerin Uygulanmama Süresi:... 43 F.15.7- Temsilde Adalet ve Yönetimde İstikrar İlkeleri:... 43 G.CUMHURİYETİN TEMEL ORGANLARI... 44 G.1- Cumhuriyetin Temel Organları:... 44 Ğ. YASAMA FONKSİYONU... 44 Ğ.1- Yasama Fonksiyonunun Niteliği:... 44 Ğ.2- Yasama Yetkisinin Genelliği:... 44 Ğ.3- Yasama Yetkisinin Asliliği (İlkelliği):... 44 Ğ.4- Yasama Yetkisinin Devredilmezliği:... 45 H. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN KURULUŞU VE MİLLETVEKİLLERİNİN SEÇİMİ... 45 H.1- Kuruluşu:... 45 H.2- Milletvekili Seçilme Yeterliliği (Yaş Şartı):... 45 H.3- Milletvekili Seçilemeyecek Olanlar:... 45 H.4-Türkiye Büyük Millet Meclisi Seçimlerinin Geriye Bırakılması:... 46 H.5- Ara Seçimler:... 46 H.6- Ülkemizde Uygulanan Milletvekili Seçim Sistemi:... 47 VIII
I. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ÜYELERİNİN HUKUKİ STATÜSÜ... 48 I.1- Milletin Temsili:...48 I.2- Andiçme:... 48 I.3- TBMM Üyeliği ile Bağdaşmayan İşler:... 48 I.4- Yasama Sorumsuzluğu:... 49 I.5- Yasama Dokunulmazlığı:... 49 I.6- Milletvekilliğinin Düşmesi:... 50 İ. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN İÇ YAPISI VE KARAR ALMA USULÜ... 51 İ.1- İçtüzük:... 51 İ.2- Siyasi Parti Grupları:... 51 İ.3- Siyasi Partilerle ilgili Hususlar:... 51 İ.3.1- Siyasi Partilerin Kuruluşu:... 52 İ.3.2- Siyasi Partilere Üye olamayacaklar:... 52 İ.3.3- Öğretim Elemanları ve Öğrencilerin Siyasi Partilere Üye Olabilmeleri:... 52 İ.3.4- Siyasi Partilerin Tüzük ve Programları İle Eylemlerinde Uymaları Gereken Hususlar:... 53 İ.3.5- Siyasi Partilerin Kapatılması:... 53 İ.3.6- Siyasi Partilerin Mali Denetimleri:... 54 İ.4- TBMM Başkanlık Divanı:... 54 İ.5- TBMM Başkanının Seçimi ve Görev Süresi:... 54 İ.6- TBMM Başkanının Görevleri:... 55 İ.7- Meclisin Toplanması, Tatili ve Ara Verme:... 55 İ.8-Toplantı ve Karar Yeter Sayısı:... 56 İ.9- Oylama Usulleri:... 57 İ.10- Görüşmelerin Açıklığı ve Yayımlanması:... 57 İ.11- Türkiye Büyük Millet Meclisinde Bulunan Komisyonlar:... 57 J. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN GÖREV VE YETKİLERİ... 58 J.1- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Görev ve Yetkileri:... 58 J.2- Kanunlar ve Parlamento Kararları:... 58 J.2.1- Kanun:... 58 J.2.1.1- Kanunların Teklif Edilmesi ve Görüşülmesi:... 59 J.2.1.2- Kanunların Cumhurbaşkanınca Yayımlanması:... 59 IX
J.2.1.3-Kanunların Yürürlüğe Girmesi:... 59 J.2.1.4- TBMM tarafından Reddedilen Kanun Tasarı ve Teklifleri:... 59 J.2.1.5- Kadük Olma:... 60 J.2.2- Özel Nitelikli Kanunlar:... 60 J.2.2.1- Bütçe Kanunu:... 61 J.2.2.2- Kesin Hesap Kanunu:... 61 J.2.2.3- Milletlerarası Andlaşmaların Uygun Bulunması Hakkındaki Kanunlar:... 61 J.2.3-Parlamento Kararları:... 63 K. TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI... 64 K.1- Genel Açıklama:... 64 K.2- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetim Yolları:.... 64 K.2.1- Soru:... 64 K.2.2- Meclis Araştırması:... 64 K.2.3- Genel Görüşme:... 65 K.2.4- Gensoru:... 65 K.2.5- Meclis Soruşturması:... 66 L. YÜRÜTME FONKSİYONU... 67 L.1- Genel Açıklama:... 67 M. CUMHURBAŞKANI... 67 M.1- Cumhurbaşkanı Olabilmenin Şartları:... 67 M.2- Cumhurbaşkanının Görev Süresi:... 67 M.3- Cumhurbaşkanlığına Aday Gösterilme:... 67 M.4- Cumhurbaşkanının Seçimi:... 67 M.5- Cumhurbaşkanının Tarafsızlığı:... 68 M.6- Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri:... 68 M.6.1- Yasama ile ilgili olan Görev ve Yetkileri:... 69 M.6.2- Yürütme ile İlgili Olan Görev ve Yetkileri:... 69 M.6.3- Yargı ile İlgili Olan Görev ve Yetkileri:... 69 M.7- Cumhurbaşkanının Siyasal Sorumsuzluğu (Karşı imza kuralı):... 70 M.8- Cumhurbaşkanının Cezai Sorumsuzluğu ve Sorumluluğu:... 70 M.9- Cumhurbaşkanına Vekillik Etme:... 71 M.10- Cumhurbaşkanı Genel Sekreterliği:... 71 X
N. BAŞBAKAN VE BAKANLAR KURULU... 71 N.1- Bakanlar Kurulunun Kuruluşu:... 71 N.2- Bakanlar Kurulunun Görev, Yetki ve Sorumluluğu:... 71 N.3- Göreve Başlama ve Güvenoyu:... 72 N.4- Görev Sırasında Güvenoyu:... 73 N.5- Başbakanın Bakanlar Kurulu İçindeki Durumu:... 73 N.6-Bakanların Sorumluluğu:... 73 N.7-Seçimlerden Önce Bakanların Çekilmesi:... 74 N.8- Türkiye Büyük Millet Meclisi Seçimlerinin Cumhurbaşkanınca Yenilenmesi:... 75 N.9- Geçici Bakanlar Kurulu:... 75 N.10- Bakanlar Kurulu Üyelerinden Milletvekili Olmayanlar:... 76 N.11- Bakanlara Vekillik Etme ve Herhangi Bir Sebeple Boşalan Bakanlığa Atama:... 76 O. YARGI FONKSİYONU... 77 O.1- Yargı Fonksiyonunun Niteliği:... 77 O.2- Hâkimlerin Bağımsızlığı:... 77 O.3- Hakimlik Teminatı:... 77 O.4-Hakim ve Savcıların Denetimi:... 74 P. HAKİMLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU... 74 R. YÜKSEK MAHKEMELER... 80 R.1-Genel Açıklama:... 80 R.2- Anayasa Mahkemesi:... 80 R.2.1- Anayasa Mahkemesinin görev ve yetkileri:... 80 R.3- Yargıtay:... 91 R.4- Danıştay:... 91 R.5- Askeri Yargıtay:... 92 R.6- Askeri Yüksek İdare Mahkemesi:... 93 R.7- Uyuşmazlık Mahkemesi:... 93 S. ANAYASADA YARGI DENETİMİ DIŞINDA BIRAKILAN VEYA YARGI KISINTISI GETİRİLEN İŞLEMLER... 94 T. YÜRÜTME ORGANININ DÜZENLEYİCİ İŞLEMLERİ... 96 T.1- Genel Açıklama:... 96 XI
T.1.1- Kanun Hükmünde Kararnameler:... 96 T.1.2- Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi:... 98 T.1.3- Tüzükler:... 98 T.1.4- Yönetmelikler:... 98 T.1.5- Yürütme Organının Diğer Düzenleyici İşlemleri:... 99 U. OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USULLERİ... 100 U.1- OLAĞANÜSTÜ HAL... 100 U.1.1- Olağanüstü Hal İlan Etmede Yetki:... 100 U.1.2- Olağanüstü Hal İlanının Kapsama Alanı:... 100 U.1.3- Olağanüstü Hal İlan Etme Nedenleri:... 100 U.1.4- Cumhurbaşkanı Başkanlığında Toplanan Bakanlar Kurulunca İlan Edilen Olağanüstü Hal Süresi:... 100 U.1.5- Olağanüstü Hal İlan Etme Usulü:... 100 U.1.6- Olağanüstü Hal Kararı Üzerindeki Meclis Denetimi:... 100 U.1.7- Olağanüstü Hal Süresinin Uzatılması:... 101 U.1.8- Olağan Üstü Hal İlanının Sonuçları:... 101 U.1.9- Olağanüstü Halin Sona Ermesi:... 101 U.2- SIKIYÖNETİM... 102 U.2.1-Sıkıyönetim İlan Etmede Yetki:... 102 U.2.2-Sıkıyönetim İlanının Kapsama Alanı:... 102 U.2.3-Sıkıyönetim İlan Etme Nedenleri:... 102 U.2.4- Cumhurbaşkanı Başkanlığında Toplanan Bakanlar Kurulunca İlan Edilen Sıkıyönetimin Süresi:... 102 U.2.5- Sıkıyönetim İlan Etme Usulü:... 102 U.2.6- Sıkıyönetim Kararı Üzerindeki Meclis Denetimi:... 102 U.2.7- Sıkıyönetim Süresinin Uzatılması:... 103 U.2.8- Sıkıyönetim İlanının Sonuçları:... 103 U.2.9- Sıkıyönetimin Sona Ermesi:... 103 Ü. BAŞKOMUTANLIK VE GENELKURMAY BAŞKANLIĞI... 104 Ü.1- Başkomutanlık:... 104 Ü.2- Milli Güvenliğin Sağlanması:... 104 Ü.3- Genelkurmay Başkanı:... 104 Ü.4- Genelkurmay Başkanının Atanması:... 104 Ü.5- Genelkurmay Başkanının Bağlı Olduğu veya Sorumlu Olduğu Makam:... 104 XII
V. MİLLİ GÜVENLİK KURULU... 104 V.1- Milli Güvenlik Kurulunun Başkanı:... 104 V.2- Milli Güvenlik Kurulunun Üyeleri:... 104 V.3- Milli Güvenlik Kurulunun Gündeminin Hazırlanması:... 105 V.4- Milli Güvenlik Kurulunun Görevleri:... 105 V.5- Milli Güvenlik Kurulu Kararlarının Niteliği:... 105 Y. DEVLET DENETLEME KURULU... 106 Y.1- Bağlılık:... 106 Y.2- Üyelerinin ve Başkanının Seçimi:... 106 Y.3- Kurulun Görevleri:... 106 Y.4- Devlet Denetleme Kurulunun Görev Alanı Dışında Kalanlar:... 106 Z. ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ ve DİĞER HUSUSLAR... 106 Z.1- Anayasanın Değiştirilmesi:... 106 Z.2- Anayasının Başlangıç ve Madde Kenar Başlıkları:... 107 Cevaplı Test 1... 109 Cevaplı Test 2... 113 Cevaplı Test 3... 117 Cevaplı Test 4... 121 Cevaplı Test 5... 125 Cevaplı Test 6... 128 Cevaplı Test 7... 131 Cevaplı Test 8... 134 Cevaplı Test 9... 138 Cevaplı Test 10... 142 KAYNAKLAR... 146 XIII
İNSAN HAKLARI A. İNSAN HAKLARI... 149 A.1-İnsan Hakları Kavramı:... 149 A.2-İnsan Haklarının Nitelik ve Özellikleri:... 149 A.3-İnsan Haklarının Tasnifi:... 150 A.4-Çağdaş İnsan Hakları Anlayışı:... 152 B. İNSAN HAKLARININ KORUNMASI... 153 B.1-İnsan Haklarının Uluslararası Boyutta Korunması:... 153 B.2-Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri ve İnsan Haklarıyla İlgili Uluslararası Sivil Toplum Örgütleri... 153 B.2.1- Bazı Avrupa İnsan Hakları Belgeleri... 153 B.2.1.1- İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına ilişkin Avrupa Sözleşmesi (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi):... 153 B.2.1.2- İşkencenin ve İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele ve Cezanın Önlenmesi İçin Avrupa Sözleşmesi:... 154 B.2.1.3-Avrupa Sosyal Şartı:... 155 B.2.1.4- Ulusal Azınlıkların Korunması için Çerçeve Sözleşme:... 156 B.2.1.5- Avrupa Konseyi Statüsü:... 157 B.2.1.6- Kadınlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye İlişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesi:... 157 B.2.2- Bazı Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Belgeleri... 158 B.2.2.1-İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi:... 158 B.2.2.2-Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme:... 159 B.2.2.3-BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi:... 161 B.2.2.4- Çocuk Hakları Sözleşmesi:... 161 B.2.2.5- Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme:... 162 B.2.2.6- İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı BM Sözleşmesi:... 163 B.2.2.7- Bazı Birleşmiş Milletler Bildirgeleri:.... 164 B.2.3- İnsan Haklarıyla İlgili Diğer Önemli Belgeler:... 165 B.2.4-Önceki Yüzyıllara Ait Bazı İnsan Hakları Bildirgeleri ve Belgeleri:... 166 B.2.5- İnsan Haklarıyla İlgili Bazı Uluslar Arası Sivil Toplum Örgütleri:... 166 B.2.6- Birleşmiş Milletler Bünyesinde Yer Alan Bazı Organ veya Teşkilatlar... 167 XIV
B.2.6.1-Uluslararası Adalet Divanı:... 167 B.2.6.2-İnsan Hakları Konseyi (HRC):... 167 B.2.6.3-İnsan Hakları Yüksek Komiserliği:... 168 B.2.7-Uluslararası Ceza Mahkemesi:... 169 C. AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE UYGULAMASI... 170 C.1-Genel Açıklama:... 170 C.2- AHİS ve Eki Protokollerde Yer Verilen Haklar ve Özgürlükler:... 172 C.3- AHİS ve Eki Protokollerde Yer Verilen Bazı Haklara İlişkin Açıklamalar... 173 C.3.1- Adil Yargılanma Hakkı:... 173 C.3.2- Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması:... 174 C.3.3- İşkence Yasağı:... 175 C.3.4- Mülkiyet Hakkının Korunması:... 176 C.3.5- Yaşam Hakkı:... 177 C.3.5.1- Yaşam Hakkının Sınırları:... 178 C.3.6- Özgürlük ve Güvenlik Hakkı:... 179 C.3.7- Etkili Bir Hukuki Bir Yola Başvurma Hakkı:... 179 C.3.8- İfade Özgürlüğü:... 180 C.3.9- Serbest Seçim Hakkı:... 180 C.3.10- Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü:... 181 C.3.11- Cezai Konularda Temyiz Hakkı:... 181 C.3.12- Olağanüstü Hallerde Sözleşme ile Tanınan Hakları Askıya Alma:... 181 C.4- Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Yapısı ve İşleyişi... 182 C.4.1-Mahkemede Görev Yapacak Yargıçlar:... 182 C.4.2-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Organları ve Yargı Birimleri:... 182 C.4.3-AİHM de Görev Yapan Tek Yargıçların Yetkileri:... 183 C.4.4-Komitelerin yetkileri:... 183 C.4.5-Dairelerin Yetkileri:... 184 C.4.6-Büyük Dairenin Yetkileri:... 184 C.4.7-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuruda Bulunabilecek Olanlar:... 185 C.4.8-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuru Koşulları ve Kabul Edilebilirlik:... 185 C.4.9-Başvuruların Düşürülmesi Nedenleri:... 187 C.4.10-AİHM de Süreler:... 187 C.4.11-AİHM nin Verebileceği Ara Kararlar:... 188 C.4.12-Dostane Çözüm:... 188 XV
C.4.13-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Tarafından Verilen Kararların Niteliği, Bağlayıcılığı ve Takibi:... 189 C.4.14- AİHM in Yargılama Usulü:... 189 D. İNSAN HAKLARININ ULUSAL BOYUTTA (ÜLKEMİZDE) KORUNMASIYLA İLGİLİ YAPI VE İŞLEYİŞ... 189 D.1-İnsan Haklarının Ulusal Boyutta Korunması:... 189 D.1.1-Yasama Organının Koruması:... 189 D.1.1.1- TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu:... 190 D.1.1.2- Dilekçe Komisyonunca Dilekçelerin İncelenmesi ve Karara Bağlanması:... 191 D.1.2-Yargı Organının Koruması:... 191 D.1.3- Yürütme Organı ve İdari Kuruluşların Koruması:... 192 D.1.4- Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu:... 193 D.1.4.1- Ayrımcılıkla İlgili Tanımlar:... 193 D.1.4.2- Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı... 194 D.1.4.3- Ayrımcılık Türleri... 194 D.1.4.4- Ayrımcılık Yasağının Kapsamı:... 195 D.1.4.5- Ayrımcılık İddiasının İleri Sürülemeyeceği Hâller:... 195 D.1.4.6- Ayrımcılığa Uğrayanların Kuruma Başvuruda Bulunması:... 196 D.1.4.7- İhlal İncelemeleri:... 196 D.1.4.8- İnceleme Yetkisi... 196 D.1.4.9- İspat Yükü... 197 D.1.5- İl ve ilçe İnsan Hakları Kurulları:... 197 D.1.6- Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları:... 197 Cevaplı Test 1... 199 Cevaplı Test 2... 203 Cevaplı Test 3... 208 Cevaplı Test 4... 212 KAYNAKLAR... 219 XVI
kısaltmalar AİHM: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi) BM: Birleşmiş Milletler E: Esas f: Fıkra İHK: BM İnsan Hakları Konseyi K: Karar MD/md: Madde P: Paragraf s: Sayfa TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi PD: Polis Dergisi 6701 sayılı Kanun: 6701 sayılı Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu XVII
O. YARGI FONKSİYONU O.1- Yargı Fonksiyonunun Niteliği: Hukuki uyuşmazlıkları ve hukuka aykırılık iddialarını çözümleyen ve karara bağlayan devlet fonksiyonuna yargı fonksiyonu denir. O.2- Hâkimlerin Bağımsızlığı: Hâkimlerin gerek yürütme, gerekse yasama organlarına bağlı olmaması, onlardan müstakil olması ve bu iki organın hâkimlere emir ve talimat verememesi ve tavsiyelerde bulunamaması Hâkimlerin bağımsızlığı ilkesini ifade etmektedir. Bağımsızlık, hâkimin, çekinme ve endişe duymadan, Anayasanın öngördüğü gereklerden başka herhangi bir dış etki altında kalmadan, yansız tutumla, özgürce karar verebilmesidir. 157 Bu ilkenin gerçekleştirilmesine yönelik düzenleme Anayasanın 138 inci maddesinde yapılmıştır. Bu maddeye göre; Hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanı kanaatlerine göre hüküm verirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez. ANAYASA HUKUKU Yargı bağımsızlığından, yargının yalnızca yürütme organı karşısındaki bağımsızlığı anlaşılmaz. Bu bağımsızlığın yürütme organı yanında yasama organı ile devlet ve toplumda etkili olan sosyal ekonomik baskı grupları karşısında da gerçekleştirilmesi gerekir. Yasama, yürütme ya da öteki güçlerin denetimine bağlı ve etkisine açık olan yargı bağımsız olamaz. 158 O.3- Hakimlik Teminatı: Hâkimlerin bağımsızlığını tam olarak gerçekleştirebilmek amacı ve koşuluyla, hâkimlerin herhangi bir baskı ve tehditle karşı karşıya kalmaksızın tam bir güven içinde görev yapabilmeleri için hâkimlere bazı kişisel güvenceler sağlanması Hakimlik teminatı kavramıyla ifade edilmektedir. Hakimlik teminatı, hakimlerin bağımsızlığını sağlamaya yönelik kurumların en önemlisidir. Hakimlerin bağımsızlığı, hakimlerin objektif bağımsızlığı olduğu halde, hakimlik teminatı hakimlerin kişisel bağımsızlığıdır. Hakimlik teminatının gerçekleştirilmesine yönelik düzenleme Anayasanın 139 uncu maddesinde yapılmıştır. Anılan maddeye göre; Hakimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz. 157 Anayasa Mahkemesinin 5/1/2006 tarihli ve E: 2005/55, K: 2006/4 sayılı kararı 158 Anayasa Mahkemesinin 29/4/1993 tarihli ve E: 1992/39, K: 1993/19 sayılı kararı 77
O.4-Hakim ve Savcıların Denetimi: Halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile Anayasanın 144 ve 159 uncu maddelerinde yapılan değişiklik ile hakim ve savcıların denetimine ilişkin önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu kapsamda, hakim ve savcıların denetimi iki kısma ayrılmıştır. Yargısal nitelikteki işlemlerin dışında kalan ve Adalet Bakanlığının görevleri arasında yer alan cezaevleri, icra ve iflas daireleri, noterler veya mahkemelerin mali işleri gibi konulardaki işlemlerin yani Adalet hizmetlerinin denetimi ile savcıların idarî görevleri yönünden denetim, araştırma, inceleme ve soruşturma işlemlerinin Adalet Bakanlığına bağlı adalet müfettişleri ile hâkim ve savcı mesleğinden olan iç denetçiler eliyle yapılacağı benimsenmiş bulunmaktadır (Md:144). Hâkim ve savcıların görevlerini; kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelere (hâkimler için idarî nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme; görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarına uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma işlemleri ise, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kuruluna bağlı müfettişler vasıtasıyla yapılması benimsenmiş, böylece belirtilen konulardaki denetim yetkisi, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kuruluna verilmiştir (Md: 159/f.9). P. HAKİMLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU P.1-Genel Açıklama: Hakimler ve savcılar Yüksek Kurulunun yapısında, Anayasada değişiklik öngören, halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu değişiklikler kapsamında Hakimler ve savcılar Yüksek Kurulunun yapısı ve görevlerine ilişkin bilgiler, Ek-2 de gösterilmiştir. HÂKİMLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU EK-2 ÜYE SAYISI: Yirmi iki asıl ve on iki yedek üyeden oluşur. Adalet Bakanı ile tabii üye durumundaki Adalet Bakanlığı Müsteşarı 22 kişilik üye sayısı içinde yer alır. ÜYELERİN GÖREV SÜRESİ: Üyeler; dört yıl için seçilir. Süresi biten üyeler yeniden seçilebilir. KURULUN ÇALIŞMA YAPISI: Kurul, üç daire halinde çalışır. KURUL BAŞKANLIĞI VE TEMSİLİ: Kurulun Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabiî üyesidir Kurulun yöne mi ve temsili Kurul Başkanına ai r. Kurul Başkanı dairelerin çalışmalarına ka- lamaz. Kurul, kendi üyeleri arasından daire başkanlarını ve daire başkanlarından birini de başkanvekili olarak seçer. Başkan, yetkilerinden bir kısmını başkanvekiline devredebilir. BAŞKA GÖREV ALAMAMA: Kurulun, Adalet Bakanı ile Adalet Bakanlığı Müsteşarı dışındaki asıl üyeleri, görevlerinin devamı süresince; kanunda belirlenenler dışında başka bir görev alamazlar veya Kurul tara ndan başka bir göreve atanamaz ve seçilemezler. AÇIKLAMA 1: Kurula bağlı Genel Sekreterlik kurulur. Genel Sekreter, birinci sınıf hâkim ve savcılardan Kurulun teklif e ği üç aday arasından Kurul Başkanı tara ndan atanır. Kurul müfe şleri ile Kurulda geçici veya sürekli olarak çalış rılacak hâkim ve savcıları, muvafakatlerini alarak atama yetkisi Kurula ai r. AÇIKLAMA 2: Adalet Bakanlığının merkez, bağlı ve ilgili kuruluşlarında geçici veya sürekli olarak çalış rılacak hâkim ve savcılar ile adalet müfe şlerini ve hâkim ve savcı mesleğinden olan iç denetçileri, muvafakatlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakanına ai r. 78
ÜYELERİN SEÇİMİ: 1- Kurulun, dört asıl üyesi, nitelikleri kanunda belirtilen; yükseköğretim kurumlarının hukuk dallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasından doğrudan Cumhurbaşkanınca, 2- Üç asıl ve üç yedek üyesi Yargıtay üyeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca, 3- İki asıl ve iki yedek üyesi Danıştay üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca, 4- Bir asıl ve bir yedek üyesi Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi üyeleri arasından, 5- Yedi asıl ve dört yedek üyesi birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adlî yargı hâkim ve savcıları arasından adlî yargı hâkim ve savcılarınca, 6- Üç asıl ve iki yedek üyesi birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı hâkim ve savcıları arasından idarî yargı hâkim ve savcılarınca, seçilir. AÇIKLAMA 1:Kurul üyeliği seçimi, üyelerin görev süresinin dolmasından önceki altmış gün içinde yapılır. Cumhurbaşkanı tara ndan seçilen üyelerin görev süreleri dolmadan Kurul üyeliğinin boşalması durumunda, boşalmayı takip eden altmış gün içinde, yeni üyelerin seçimi yapılır. Diğer üyeliklerin boşalması halinde, asıl üyenin yedeği tara ndan kalan süre tamamlanır. AÇIKLAMA 2: Yargıtay, Danıştay ve Türkiye Adalet Akademisi genel kurullarından seçilecek Kurul üyeliği için her üyenin, birinci sınıf adlî ve idarî yargı hâkim ve savcıları arasından seçilecek Kurul üyeliği için her hâkim ve savcının; oy kullanacağı seçimlerde, en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye seçilir. Bu seçimler her dönem için bir defada ve gizli oyla yapılır. KURULUN GÖREVLERİ: Adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarını; 1- Mesleğe kabul etme 2- Atama ve nakletme 3- Geçici yetki verme 4- Yükselme ve birinci sınıfa ayırma 5- Kadro dağıtma 6- Meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme 7- Disiplin cezası verme 8- Görevden uzaklaştırma işlemlerini yapma 9- Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlama 10- Hâkim ve savcıların görevlerini; kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelere (hâkimler için idarî nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme; görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarına uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma işlemlerini ilgili dairenin teklifi ve Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Başkanının oluru ile Kurul müfettişlerine yaptırma 11- Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirme AÇIKLAMA 1: Kurulun meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındaki kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz. AÇIKLAMA 2: Detaylı bilgi için 11/12/2010 tarihli ve 6087 sayılı Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanunu incelenebilir. ANAYASA HUKUKU 79
R. YÜKSEK MAHKEMELER R.1-Genel Açıklama: Anayasada yer alan düzenlemeye göre, Ülkemizde yargı tek bir organdan oluşmayıp, birden fazla organdan oluşmuş bulunmaktadır. Başka bir anlatımla bağımsız mahkemelerden oluşmuş yargı organı Türkiye de kollara ayrılmış olup, kararları aynı yüksek mahkemede temyiz edilen mahkemelerin oluşturduğu düzene yargı kolu denmektedir. Bu tanım dikkate alındığında ne kadar yüksek mahkeme varsa o kadar yargı kolu olup, Ülkemizdeki yüksek mahkemeler aşağıda gösterilmiştir: 1- Anayasa Mahkemesi, 2- Yargıtay, 3- Danıştay, 4- Askerî Yargıtay, 5- Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, 6- Uyuşmazlık Mahkemesi. Bu duruma paralel olarak Türkiye de şu yargı kolları vardır: 1. Anayasa yargısı, 2. Adlî yargı, 3. İdarî yargı, 4. Askerî yargı, 5. Askerî idarî yargı, 6. Uyuşmazlık yargısı. Sayıştay, 1982 Anayasası nın Yargı bölümünde yer almasına rağmen, Sayıştayın anayasal konumu ve yargısal niteliği Anayasa Mahkemesinin 11/07/1991 tarihli, E:1990/39, K:1991/21 sayılı kararında detaylı bir şekilde ele alınmış ve Sayıştayın Anayasada Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu gibi yargı bölümünde yer almasına karşın Anayasanın 138 ila 158 inci maddelerinde belirlenen ve düzenlenen yargı organlarından olmadığı belirtilmiştir. 159 R.2- Anayasa Mahkemesi: Anayasa Mahkemesinin yapısında ve görevlerinde, Anayasada değişiklik öngören, halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile önemli değişiklikler yapılmıştır. Anayasa Mahkemesinin teşkilat, görev, yetki ve yargılama usulüne ilişkin detaylı düzenleme ise, 30/03/2011 tarihli ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunda yapılmıştır. R.2.1- Anayasa Mahkemesinin görev ve yetkileri: Anayasanın ilgili hükümleri ve 6216 sayılı Kanuna göre Anayasa Mahkemesinin görevleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir. R.2.1.1- Siyasi partilerin kapatılması ve Devlet yardımından yoksun bırakılmasına ilişkin davalara bakmak: Anayasanın 69 uncu maddesinin beşinci fıkrasına göre, siyasi partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır. 159 http://www.anayasa.gov.tr 80
Anayasanın, halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile değişik 149 uncu maddesinin üç ve dördüncü fıkralarına göre; Siyasî partilere ilişkin dava ve başvurulara, Genel Kurulca bakılır ve siyasî partilerin kapatılmasına ya da Devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi için toplantıya katılan üyelerin üçte iki oy çokluğu şarttır. R.2.1.2- Kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin, Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün veya bunların belirli madde veya hükümlerinin şekil ve esas bakımından, Anayasa değişikliklerinin ise sadece şekil açısından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla açılan iptal davalarına bakmak: Anayasanın 148 inci maddesine göre, Kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu, Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından incelemek ve denetlemek Anayasa Mahkemesinin görevleri arasında bulunmaktadır. İptal davası yoluna soyut norm denetimi de denilmektedir. 160 6216 sayılı Kanunun 36 ncı maddesinin dördüncü fıkrası gereği, şekil bozukluğuna dayanan Anayasaya aykırılık iddiası mahkemeler tarafından ileri sürülemez. Şekil bakımından denetim; 1. Anayasa değişikliklerinde teklif çoğunluğuna, oylama çoğunluğuna ve ivedilikle görüşülemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı; 2. Kanunların ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün son oylamasının öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; hususlarıyla sınırlıdır (6216 sayılı Kanun md:36). 161 ANAYASA HUKUKU Anayasanın 91 inci maddesinde düzenlenen kanun hükmünde kararnameler, işlevsel yönden yasama işlemi niteliğinde olduğundan yargısal denetimlerinin yapılması görev ve yetkisi Anayasanın 148 inci maddesi ile Anayasa Mahkemesine verilmiştir. Kanun hükmünde kararnamelerin Anayasa ya uygunluk denetimi, kanunların denetiminden farklıdır. Anayasanın 11 inci maddesinde, Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz denilmektedir. Bu nedenle kanunların denetiminde, onların yalnızca Anayasa kurallarına uygun olup olmadıkları saptanır. Kanun hükmünde kararnameler ise konu, amaç, kapsam ve ilkeleri yönünden hem dayandıkları yetki kanununa hem de Anayasaya uygun olmak zorundadırlar. 162 Detaylı bilgi için aşağıdaki ekler incelenebilir. 160 http://www.anayasa.gov.tr/icsayfalar/gorevyetki/normdenetimi.html 161 6216 sayılı Kanunun şekil bakımından denetimin düzenlendiği 36 ncı maddesinin birinci fıkrasında, kanun hükmünde kararnamelerin ise yetki kanununda öngörülen süre içinde çıkarılıp çıkarılmadığı ile Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu üyelerinin imzalarının bulunup bulunmadığı şeklinde bölüme yer verilmiş ise de, anılan maddede yer alan bu bölüm, Anayasa nın 148. maddesinde, kanun hükmünde kararnamelerin şekil bakımından denetimi için herhangi bir düzenlemeye veya yasaklamaya yer verilmemiş olduğu ve Anayasanın 91. maddesinde yer alan ve kanun hükmünde kararnamelerin taşıması gereken anayasal nitelikleri denetim dışında bıraktığı gerekçesiyle bu bölüm, Anayasa Mahkemesince Anayasaya aykırı bulunmuş ve Anayasa Mahkemesi nin 1/3/2012 tarihli ve E: 2011/59, K: 2012/34 sayılı kararı ile iptal edilmiştir. 162 Anayasa Mahkemesinin 17/1/2013 tarihli, E: 2011/143, K: 2013/18 sayılı kararı 81
ESAS BAKIMINDAN ŞEKİL BAKIMINDAN ŞEKİL BAKIMINDAN ESAS BAKIMINDAN ŞEKİL BAKIMINDAN İPTAL DAVASI KANUN BAŞVURUDA BULUNABİLECEKLER 1. Cumhurbaşkanı 2. İktidar ve Ana Muhalefet Partisi Meclis Grupları 3. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyeleri 1. Cumhurbaşkanı 2. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyeleri BAŞVURU SÜRESİ Resmi Gazetede yayımlanmasından başlayarak altmış gündür. Resmi Gazetede yayımlanmasından başlayarak on gündür. ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN KANUN BAŞVURUDA BULUNABİLECEKLER BAŞVURU SÜRESİ 1. Cumhurbaşkanı 2. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyeleri Resmi Gazetede yayımlanmasından başlayarak on gündür. KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME, TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ İÇTÜZÜĞÜ BAŞVURUDA BULUNABİLECEKLER BAŞVURU SÜRESİ 1. Cumhurbaşkanı 2. İktidar ve Ana Muhalefet Partisi Meclis Grupları 3. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyeleri 1. Cumhurbaşkanı 2. İktidar ve Ana Muhalefet Partisi Meclis Grupları 3. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyeleri Resmi Gazetede yayımlanmasından başlayarak altmış gündür. Resmi Gazetede yayımlanmasından başlayarak altmış gündür. R.2.1.3- Mahkemelerce itiraz yoluyla kendisine intikal ettirilen işleri karara bağlamak: Anayasanın 152 nci maddesine göre, bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin hükümlerini Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa, konuyu Anayasa Mahkemesine taşıyabilir. İtiraz yoluyla denetime somut norm denetimi de denilmektedir. 163 İtiraz yolunda, başvuru konusu normun anayasaya uygunluğunun denetimi, görülmekte olan bir dava aracılığıyla gerçekleşmektedir. Ancak yukarıda da belirtildiği üzere, 6216 sayılı Kanunun 36 ncı maddesinin dördüncü fıkrası gereği, şekil bozukluğuna dayanan Anayasaya aykırılık iddiası mahkemeler tarafından ileri sürülemez. Detaylı bilgi için aşağıdaki ekler incelenebilir. R.2.1.4-Bireysel başvuruları karara bağlamak: Bireysel başvuruları karara bağlamak görevi, Anayasanın, halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile değişik 148 inci maddesinin birinci fıkrasında yapılan değişiklik ile Anayasa Mahkemesinin görevleri arasına dahil edilmiş ve bireysel başvurunun koşullarına ilişkin aynı maddeye yeni fıkralar eklenmiş bulunmaktadır. 163 http://www.anayasa.gov.tr/icsayfalar/gorevyetki/normdenetimi.html 82
Bireysel başvuru ya da anayasa şikâyeti, kamu gücü tarafından, temel hak ve özgürlükleri ihlâl edilen bireylerin başvurdukları olağanüstü bir kanun yolu olarak tanımlanmaktadır. Bireysel başvuruya ilişkin 5982 sayılı Kanun ile getirilen değişikliğe göre, herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa ve 6216 sayılı Kanun hükümlerine göre, Anayasa Mahkemesine yapılan bir bireysel başvurunun esasının incelenebilmesi için, kamu gücü tarafından müdahale edildiği iddia edilen hakkın Anayasa da güvence altına alınmış olmasının yanı sıra Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (Sözleşme) ve Türkiye nin taraf olduğu ek protokollerinin kapsamına da girmesi gerekir. Bir başka ifadeyle, Anayasa ve Sözleşme nin ortak koruma alanı dışında kalan bir hak ihlali iddiasını içeren başvurunun kabul edilebilir olduğuna karar verilmesi mümkün değildir. 164 Bireysel başvuru yolu, Anayasada yer alan bütün hak ve özgürlüklerin korunması için kabul edilmiş bir yol olmadığı gibi genel bir hak arama yolu da değildir. Bu nedenle Anayasa nın 36 ncı maddesinde yer alan hak arama özgürlüğünden de farklı bir niteliğe sahiptir. Anayasanın 36 ncı maddesinde yer alan hak arama özgürlüğü genel mahkemelerin koruma işlevini düzenlerken, bireysel başvuru yolu daha özel, istisnai ve ikincil bir hak arama yolu olarak düzenlenmiştir. 165 Diğer taraftan bireysel başvuru yolunun ikincil niteliği gereği Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruda bulunabilmek için öncelikle olağan kanun yollarının tüketilmesi zorunludur. Bu ilke uyarınca, başvurucunun Anayasa Mahkemesi önüne getirdiği şikâyetini öncelikle ve süresinde yetkili idari ve yargısal mercilere usulüne uygun olarak iletmesi, bu konuda sahip olduğu bilgi ve kanıtlarını zamanında bu makamlara sunması ve aynı zamanda bu süreçte dava ve başvurusunu takip etmek için gerekli özeni göstermiş olması gerekir. ANAYASA HUKUKU Anayasa Mahkemesinin başvuru yolları henüz tüketilmeden bir başvuruyu kabul edip incelemesi kural olarak mümkün değildir. Ancak başvuru yolunun tüketilmesinin başvurucunun hakkına yönelik ihlalin giderilmesi açısından herhangi bir etkisi yoksa, başka bir deyişle başvurulacak yol etkisizse ya da başvuru yolunun tüketilmesinin beklenmesi halinde başvurucunun haklarına yönelik ciddi ve geri dönülmesi imkansız bir tehlike ortaya çıkacaksa anayasal haklara saygı ilkesi Mahkemenin bu başvuruları incelemesini gerektirebilir. 166 Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru, ikincil nitelikte bir kanun yolu olup kural olarak ancak kesinleşmiş işlemler aleyhine bu yola başvurulabildiğinden, bu yola gidilmesinin bireysel başvuru konusu işlem ve kararların uygulanmasına herhangi bir etkisi yoktur. Ancak bir işlem ya da kararın uygulanması halinde bireyin anayasal haklarının ihlali yönünde ciddi bir tehlike ortaya çıkacaksa, 6216 sayılı Kanun ile Mahkemeye bu tehlikeyi önlemek amacıyla tedbir kararı verme yetkisi tanımıştır. 164 Anayasa Mahkemesinin 26/3/2013 tarihli ve E: 2012/1049 sayılı bireysel başvuru kararı (http://www.kararlar.anayasa.gov.tr) 165 Anayasa Mahkemesinin 1/3/2012 tarihli ve E: 2011/59, K: 2012/34 sayılı kararı 166 Anayasa Mahkemesinin 16/4/2013 tarihli ve E: 2013/1243 sayılı bireysel başvuru kararı (http://www.kararlar.anayasa.gov.tr) 83
Bu yönüyle tedbir yetkisi istisnai bir yetki olup, ancak işlem veya kararın uygulanması halinde yaşam hakkına ya da bireyin maddi ve manevi bütünlüğüne yönelik gerçek ve ciddi bir risk doğacaksa tedbire başvurulabilir. 167 Bireysel başvuruya konu işlem Anayasa ile yargı denetimi dışında bırakılan işlemlerden olması halinde bu işlemler bireysel başvuruya konu olamaz. 168 Detaylı bilgi için aşağıdaki ekler incelenebilir. R.2.1.5- Siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun denetimini yapmak veya yaptırmak: Anayasanın 69 uncu maddesine göre; Siyasi partilerin mali denetimini yapmak görevi Anayasa Mahkemesine aittir. Anayasanın anılan maddesine göre, Anayasa Mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıştaydan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda vereceği kararlar kesindir. Söz konusu maddede geçen kanuni düzenleme Siyasi Partiler Kanununun 74 ve 75 inci maddelerinde yapılmıştır. R.2.1.6- Milletvekillerinin yasama dokunulmazlıklarının kaldırılmasına veya üyeliklerinin düşürülmesine ilişkin Türkiye Büyük Millet Meclisi kararlarının iptal istemlerini karara bağlamak: Konuyla ilgili düzenleme Anayasanın 85 inci maddesinde yapılmıştır. Anılan maddeye göre; Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düşmesine 84 üncü maddenin; 1. Birinci fıkrası (istifa üzerine üyeliğin sona ermesi), 2. Üçüncü fıkrası (milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görev veya hizmeti sürdürmekte ısrar etme nedeniyle üyeliğin sona ermesi), 3. Dördüncü fıkrası (Meclis çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam beş birleşim günü katılmama nedeniyle üyeliğin sona ermesi), Hükümlerine göre karar verilmiş olması hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, Anayasaya, kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini onbeş gün içerisinde kesin karara bağlar. 167 Anayasa Mahkemesinin 16/4/2013 tarihli ve E: 2013/1243 sayılı bireysel başvuru kararı (http://www.kararlar.anayasa.gov.tr) 168 Anayasa Mahkemesinin 16/4/2013 tarihli ve E: 2013/1581 sayılı bireysel başvuru kararı (http://www.kararlar.anayasa.gov.tr) 84
R.2.1.7- Anayasada belirtilen kişileri görevleri ile ilgili suçlardan dolayı Yüce divan sıfatıyla yargılamak: Anayasa Mahkemesinin yüce divan sıfatıyla görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yargılayacağı kişiler Anayasanın 148 inci maddesinde gösterilmiştir. Bu kişiler; 1- Cumhurbaşkanı, 2- Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı, 3- Bakanlar Kurulu üyeleri, 4- Anayasa Mahkemesi Başkan ve üyeleri, 5- Yargıtay Başkan ve üyeleri, 6- Danıştay Başkan ve üyeleri, 7- Askeri Yargıtay Başkan ve üyeleri, 8- Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyeleri, 9- Danıştay, Yargıtay, Askeri Yargıtay ve Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başsavcıları, 10- Yargıtay Cumhuriyet Başsavcıvekili, 11- Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Başkan ve üyeleri, 12- Sayıştay Başkan ve üyeleri, 13- Genelkurmay Başkanı, 14- Kara Kuvvetleri Komutanı, 15- Deniz Kuvvetleri Komutanı, 16- Hava Kuvvetleri Komutanı, 17- Jandarma Genel Komutanı. Bunlardan; 2,13,14,15,16 ve 17 numaralı bentlerde belirtilenler Anayasanın, halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile değişik 148 inci maddesine ilave edilmiş bulunmaktadır. R.2.1.8-Uyuşmazlık Mahkemesine Başkanlık edecek üyeyi kendi üyeleri arasından görevlendirmek: Anayasanın 158 inci maddesine göre, bu mahkemenin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasından görevlendirilen üye yapar. ANAYASA HUKUKU R.2.1.9-Mahkeme üyeleri arasından Anayasa Mahkemesi Başkanı ve başkanvekillerini seçmek: R. 2.1.10-Siyasi partilere ihtar verilmesine ilişkin başvuruları karara bağlamak: Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, bir siyasi partinin 22/4/1983 tarihli ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanununun 101 inci maddesi dışında kalan emredici hükümleriyle diğer kanunların siyasi partilerle ilgili emredici hükümlerine aykırı hareket ettiği iddiasıyla, o parti aleyhine ihtar kararı verilmesi istemiyle Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Mahkemece verilecek süre içinde siyasi partinin savunması alındıktan sonra, aykırılık tespit edilirse aykırılığın giderilmesi için ilgili siyasi parti hakkında ihtar kararı verilir. Bu karar, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ile ilgili siyasi partiye tebliğ edilir ve Resmî Gazetede yayımlanır. R. 2.1.11-Siyasi partilerin dağılma durumunun tespiti istemlerini karara bağlamak: Siyasi partilerin dağılma durumunun tespiti istemlerini karara bağlamak görevi de 6216 sayılı Kanun ile Anayasa Mahkemesine verilmiştir. Anayasanın, halk oylaması ile yürürlüğe giren 7/05/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun ile getirilen değişiklikler ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun kapsamında Anayasa Mahkemesinin yapısı ve görevlerine ilişkin bilgiler, Ek-3, Ek-4 ve Ek-5 te gösterilmiştir. 85
ANAYASA MAHKEMESİ NİN ÜYE YAPISI VE SEÇİMİ EK:3 ÜYE SAYISI: On yedi ÜYE SEÇMEYE YETKİLİ MAKAMLAR: 1- Cumhurbaşkanı (On dört üye) 2- Türkiye Büyük Millet Meclisi (Üç üye) ÜYE KAYNAĞI 1- Yargıtay başkan ve üyeleri 2- Danıştay başkan ve üyeleri 3- Askeri Yargıtay başkan ve üyeleri 4- Askerî Yüksek İdare Mahkemesi başkan ve üyeleri 5- Sayıştay başkan ve üyeleri 6- Yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri 7- Üst kademe yöneticileri 8- Birinci sınıf hâkim ve savcılar 9- Serbest avukatlar 10- Anayasa Mahkemesi raportörleri ÜYELERİN GÖREV SÜRESİ: 1- Görev süresi oniki yıldır. 2- Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez. 3- Anayasa Mahkemesi üyeleri altmış beş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar. 4- Bir üyenin hakimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması halinde de, Anayasa Mahkemesi üye tamsayısının salt çoğunluğunun kararı ile sona erer. 5- Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî görevleri dışında resmi veya özel hiçbir görev alamazlar. 6- Zorunlu emeklilik yaşından önce görev süresi dolan üyelerin başka bir görevde çalışmaları ve özlük işleri kanunla düzenlenir. ÜYELERİN SEÇİLME USULÜ: Cumhurbaşkanı; 1- Üç üyeyi Yargıtay, 2- İki üyeyi Danıştay, 3- Bir üyeyi Askerî Yargıtay, 4- Bir üyeyi Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden seçer. 5- En az ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden seçer. 6- Dört üyeyi doğrudan üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer. Türkiye Büyük Millet Meclisi; 1- İki üyeyi Sayıştay Genel Kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından, her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden seçer. 2- Bir üyeyi baro başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden seçer. 3- Türkiye Büyük Millet Meclisinde gizli oylama ile yapılacak seçimde, her boş üyelik için ilk oylamada üye tam sayısının üçte iki ve ikinci oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu aranır. İkinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılır; üçüncü oylamada en fazla oy alan aday üye seçilmiş olur. 86