ÇOCUKTA AHLAK GELİŞİMİ Yrd. Doç Dr. Didem Behice Öztop Erciyes Ünv. Çocuk-Ergen Ruh Sağlığı ve Hst. AD 1
Moral latince kökeni moralis Türkçe karşılığı Adet: görenek, alışkanlık Edep: iyi eğitim, uslu, nazik, saygılı, zarif Bireyin topluma uyum sağlamak için değerler sistemi oluşturma süreci 2
Ahlak Gelişim Kuramları Bilişsel Gelişim Kuramı Kohlberg Ahlak Gelişimi Psikoanalitik teori Sosyal Öğrenme Kuramı Dewey in Ahlak Gelişim Görüşü Gilligan ın Ahlak Görüşü 3
PİAGET NİN AHLAK GELİŞİMİ Bilinç Oyun kuralları Yalan-hırsızlıkla ilgili düşünceleri Adalet duygusu Sorumluluk-ceza karşısındaki tutumu 4
Ahlaksal Gerçeklik Evresi Başkalarının kurallarınaa uyma evresi Başkalarına bağımlılık ya da dışa bağlı (heteronomi) dönem- başkalarının yasalarına boyun eğme Kuralların değişmezliği mistik otorite kaynaklı (ebeveyn, yetişkin, diğer büyük çocuklar) Benmerkezcilik-Gerçeklik algısı-somut düşünce 5
Ahlaksal Gerçeklik Evresi Ahlaki konuda, bir doğru bir de yanlış taraf olduğunu ve doğrunun kurallara uymak olduğunu düşünürler Yanlış davranış ise, yetişkinlerin onaylamadığı ya da cezalandırdıkları davranışlar Davranış sahibinin niyetinden çok, nesnel sonuçlara göre 6
Karşılıklılık/Özerk Ahlaksal Gelişim Evresi Kendine bağımlılık-özerklik Kuralları özümser-uyar ancak artık kendine ait ve değişebilir Eşitlik otoriteden önemli İşbirliği ve karşılıklı ilişki ahlakı İşlevsel yönden ilgili olan cezalandırma Niyet ve olayı kuşatan koşullar önemli İlahi adalet olgusunda gerileme 7
OYUN KURALLARI 6 yaş altı çocuklarda kural yok 2-3 yaş civarındaki çocuklar sadece oynar 3-6 yaş arasındaki çocuklar kuralların farkında ancak kuralların ne amaçla konulduğunu ya da onlara neden uymak gerektiğini anlayamaz 6-10 yaş arasındaki çocukların, kuralları izlemede sık sık tutarsızlık göstermekle birlikte kuralları kabul eder ve bu kurallara göre kazanmaya uğraşırr 8
OYUN KURALLARI 10 yaşından sonra çocuklar kuralları, oyuna yön veren ve oyuncular arasındaki anlaşmazlıkları en aza indiren karşılıklı uzlaşmalar olarak düşünmeye başlar Çocuk kuralları artık sabit ve mutlak olarak düşünmemesi ve kuralların anlaşarak değiştirilebileceğini kavramasıdır 9
HIRSIZLIK-YALAN SÖYLEME Suçun niyetini hiç göz önüne almaz veya çok az göz önüne alır Yargılar sadece maddi sonuçlar üzerine kurulu 10 yaş üstü çocuklar; başkalarının niyetlerini ve gereksinimlerini ve olayların sonuçlarını dikkate alarak yargılarını oluşturur 10
Adalet-Ceza Anlayışı Adalet yetişkinler tarafından konulan kurallara karşın gelişen bir kavram Adalet duygusu, çocukların, kendi aralarında kurdukları işbirliği, karşılıklı saygı ve dayanışmaları sonucu gelişir 11
2 boyutu; Ödül ve ceza ile ilgili adalet; çocuğun yapmış olduğu hareketleri sonucunda, çocuğa ödül ve ceza verilmesini içerir Herkese hakkını verme adaleti; çocuklar arasında eşit dağıtımı içerir 12
I. Evre (5-7 yaş): Adalet otorite ve kanunla eş anlamlı olduğu evre II. Evre (7-12 yaş): Eşitlik kavramının, itaatin üstünde algılandığı, emirlere adil olmaması halinde uyulmadığı evree III. Evre (12-14 yaş): Eşit adalet evresidir. Her bireye içinde bulunduğuu koşullar dahilinde adil davranma 13
Cezalar iki grupta Kefaret türü Cezalar İşlenen suçla orantısız cezalar (5-8 yaş) Karşılıklı Cezalar: İşlenen suçla orantılı cezalar (8-12 yaş) İşlevsel yönden ilgilii olan ceza 14
Kohlberg in Ahlak Gelişim Kuramı Ahlak gelişim, genel bilişsel yeteneklerdeki ikilemlere dayanır Ahlaki aşamalar da birinden diğerine geçen ve bir öncekinin yerini alan değişmez diziler şeklinde ortaya çıkar 15
Erken ahlaki gelişimde, insanların farkında olma ve rol üstlenme gerekliliği Sonraki ahlak gelişiminde; güncel ahlaki yargıda bulunma deneyimleri 16
En önemli ahlak yapısı adalet ilkesi Ahlaki yargılama yeteneği, birbirleriyle çatışan taleplerin ve değerlerin bulunduğu bir ikilem durumunda, bütün taleplerin perspektiflerinin üstlenilmesi Her bir perspektiften bakıldığında da, en adil görünen çözümün bulunacağı adalet problemlerinde tesbit edilebilir 17
Deneklerin yargılarını ürettikleri tartışmalar ve gizli varsayımlar sonucu oluşturdukları tepkilere göre evreler belirlenmiş Üç ana dönem-2 düzey içeren altı ardışık evre 18
Bir deneğin sınıflandırlmış yanıtlarının yüzde ellisinin kaydedildiği evre içinde bulunduğu evre Geri kalanlar bitişik üst ve alt evreye eşit şekilde yansır Başarabildiği en üst düzeyde işlev yapma arzusu ile en kolay-rahat düzeyde işlev yapma arzusu 19
Avrupa da bir kadın az görülen kanser hastalığı nedeni ile ölmekte Aynı kentte bulunan bir eczacının keşfettiği radyumun bir formu olan bir ilaç onu kurtarabilecek. Eczacı, ilacın maliyetinin 10 kat fazlası olan 20000 dolar fiyat talep etmekte. Hasta kadının kocası Heinz, tanıdığı herkesten borç ancak 1000 dolar toplar. Heinz eczacıya, karısının ölmek üzere olduğunu söyleyerek, ondan ilacı ya daha ucuza vermesini, ya da paranın yarısını daha sonra vermeyi önerir. Fakat eczacı, Heinz in önerisini kabul etmez. Bunun üzerine çaresi kalmayan Heinz, eczaneye gizlice girip, ilacı çalar. 20
Heinz ilacı çalmalı mı idi? Niçin? Eczacı ilacı çok pahalı satmakla doğru mu davranıyordu, niçin? 21
Gelenek- Öncesi Düzey: Piaget in Ahlaki gerçeklik (dışa bağımlılık) döneminin özellikleri Çocuğun, iyi-kötü, doğru-yanlış konusundaki yargılarıı dış otoriteye bağlı Çocuğun eylemlerininn doğru ya da yanlış oluşunu belirleyen, bu eylemlerin fiziksel sonuçları 22
Gelenek- Öncesi Düzey Az zarar veren davranış, otoriteyi temsil eden bireyin istediği ve hoşuna giden davranış iyi davranış Önemli olan, başının derde girmemesi İnsan yaşamının değerini, sadece kendi ihtiyaçlarını karşılayacak bir araç olarak görürler 23
Evre 1. İTAAT- CEZA Ahlak kendilerinin dışında bir olgu Kuralları otorite koyar kendileri de uymak zorunda Doğruya ulaşma nedeni sorulduğunda cezadan kaçma ya da otoritenin üstün gücüyle ilgili yanıtlar verir Yapmamalıyım, çünkü cezalandırılmak istemiyorum 24
Ceza almamak için kurallara itaat et Heinz suçlu-hırsızlık büyük bir suçtur- hapse girmeli 25
Evre 2. Bireysellik, Çıkara Dayanan Alışveriş İnsan ilişkilerinde çıkara dayalı alışveriş Araçsal amaç evresi Doğru olan, kurallaraa gereksinimleri karşıladıkları sürece uymak Belirgin düşünce eşitlik olduğu için, iyilik ya da kötülüklerin karşılıklı eşit paylaşımı 26
Evre 2. Bireyselcilik, Amaca Yönelik Değiş Tokuş Otorite de hata yapabilir düşündüğü gibi eskisi kadar güçlü değil Doğru ve yanlış davranış sonuçlara bağlı Senin kamyonunla oynamama izin verirsen, sana bisikletimi ödünç vereceğim. Eğer bu akşamki filmi izlememe izin verirsen ben de ödevlerimi şimdi yapacağım 27
Ödül almak, onaylanmak için gerekeni yap Heinz suçsuz çünkü da onun için yapmalı bir koca karısı, karısı 28
Geleneksel Ahlak Düzeyi Grup değerlerini ve açıdan tanıma kurallarını bilişsel Kişiler arası iyi ilişkiler kurma eğiliminde Ailesi,öğretmenleri ve arkadaşları tarafından kabul edilen, benimsenen ve takdir edilen davranışlar doğru Sevilmek-onaylanmak-sadakat 29
Geleneksel Ahlak Düzeyi Bazı sosyal sistemlerin gerekli (kurallara uyar-destekler-korur) En önemli bilişsel farklılık, rol alma ya da empati kurma becerisinin oluşup gelişmesi Diğer insanların da benzer istek ve duygulara sahip 30
Evre 3. Kişiler Arası Uyum (İyi Çocuk Yönelimi) İyi davranış, başkalarını memnun eden, onlara yardımcı olan ya da onlar tarafından takdir edilen davranışlar Kuralların ve otoritenin devamlılığını sağlamak önemli Ahlaki nedensellik ve adalet 31
Başkaları tarafındann onaylanmamaktan ve sevilmemekten kaçın Yapmamalıydı, toplum onu ayıplayacak Karısını sevdiği için yaptı-eğer karısını kurtaracak kadar sevmeseydi suçlanırdı 32
Evre 4. Kanun ve düzen Ortak standartları, hakları ve sorumlulukları benimseme ve yerine getirme Toplumsal düzeni korumak, toplumun ve grubun refahı doğrultusunda davranmak Kural ve otoritenin sürdürülmesi Her yasanın, istisna göstermeksizin herkese aynı şekilde uygulanması eşitlik ilkesinin temeli 33
Yasal otoritenin sansüründen ve bundan doğacak cezadan kaç Heinz çalmamalı, çünkü toplumsal düzeni bozdu ve yasalara aykırı davrandı, kime onu karısını sevmemekle suçlayamaz 34
Gelenek- Ötesi İnsan yaşamının kutsallığı evrensel bir doğru Ahlaki otonomi (ahlak değerleri ve ilkeleri, sosyal normlardan ve otorite figürlerinden bağımsız) Daha iyi bir toplum yaratabilecek ilke ve değerler içi kurallar değişebilir 35
Evre 5. Toplumsal Sözleşme Toplumun üstünde bir bakış açısı Kanunlar, sosyal düzeni korumak, temel yaşama ve özgürlük haklarını güvence altına almak için gerekli Kişinin ihtiyaçları ile toplumsal kanunlar arasında bir çatışma ortaya çıkarsa, adaletli olmayan yasalara boyun eğme yerine, bunları değiştirmeyi doğru bulur 36
Toplumun refahı doğrultusunda önyargısız yargıda bulunan bireylerin saygısını kazan İnsan yaşamı herşeyden değerli, yasalara ters düşse bile korunmalı, ve yasalar buna göre düzenlenmeli 37
Evre 6. Evrensel Ahlak İlkesi Tersine çevrilebilirlik hak ve görevlerin yer değiştirmesine dayanann mantıksal bir anlayış Evrenselleştirilebilirlik tersine çevrilme yoluyla verilen adil ve dengeli kararın, herkesçe paylaşılan ve benimsenen adalet anlayış Kişinin kendi vicdanıylaa ve kendi geliştirdiği genel soyut ilkeler En önemli ahlaki prensip; adalet, eşitlik ve başka insanların haklarını korumak 38
Eleştiriler Öznel fark- ilkeye dayanan ahlak, yasaya dayanan ahlaktan üstün Kültürek fark 6. aşama psikolojik bir aşamadan ziyade felsefik Duygusal boyutun ele alınmaması Ahlaki yargı ve ahlaki davranışın çelinebilirliği Erkek merkezli 39
PSİKOANALİTİK KURAM Duygusal- güdüsel bir süreç İd, ego ve süperego ilişkilerindeki denge kavramına bağlamakta Fallik dönemde (3-5 yaş)ödipal çatışmanın çözülmesiylevicdan ve ahlaki değerlerin gelişimi 40
PSİKOSOSYAL KURAM Biyolojik gelişim çerçevesinin dışına çıkarak, sosyal etkinliklerin önemini vurgulamakta Girişimciliğe karşı suçluluk ve Kimlik kazanmaya karşı rol karmaşası evreleri ahlaki gelişim açısından önemli 41
DAVRANIŞÇI YAKLAŞIM Ahlaki yargıların model alma ve taklit yoluyla SOSYAL ÖĞRENME KURAMI Pekiştirme, ceza ve gözlemee dayalı öğrenme yolu ile kazanılmakta Ahlaklılığın kaynağı, anne-babadan aktarılan değerlerin içselleştirmesine bağlı Çocuğun, ahlak gelişimini belirleyen kültürel normların, doğru veya yanlış değerler olarak içselleştirilmesi önemli 42
Dewey in Ahlaki Gelişim Kuramı Çocuğun farklı değerler ve bu değerlere ilişkin kararlarda, aktif akıl yürütmesi ile gerçekleştiğini ileri sürmekte Ahlaki yargı gelişiminde üç dönem Ahlak ve Gelenek Öncesi Düzey Geleneksel Düzey Özerk düzey 43