WÝSCONSÝN KART EÞLEME TESTÝ PERFORMANSINDA GELÝÞÝMÝN NÝCELÝKSEL VE NÝTELÝKSEL ETKÝLERÝ

WÝSCONSÝN KART EÞLEME TESTÝ PERFORMANSINDA GELÝÞÝMÝN NÝCELÝKSEL VE NÝTELÝKSEL ETKÝLERÝ Kýzbes Yalçýn*, Sirel Karakaþ** ÖZET Amaç: Yönetici iþlevleri ölçmede kullanýlan Wisconsin Kart Eþleme Testi (WKET; Wisconsin Card Sorting Test) performansýnýn yetiþkin düzeyine hangi yaþlarda ulaþtýðý konusu yazýnda belirsizdir. Mevcut çalýþmanýn amacý WKET performansýnda yetiþkin örüntüsünün ortaya çýkmasýndaki kritik yaþ dönemini belirlemektir. Yöntem: Çalýþma 159 saðlýklý çocuk üzerinde yürütülmüþ, Grup 1'de 8-10 yaþ arasýndaki 2.-5. sýnýf öðrencileri, Grup 2'de ise 11-14 yaþlarý arasýndaki 6.-8. sýnýf öðrencileri yer almýþtýr. Gruplarda cinsiyet ve sosyoekonomik düzeylerin eþdeðerli biçimde temsil edilmesine özen gösterilmiþtir. Sonuçlar: Çok deðiþkenli varyans analizi, puanlarýn %65'inde iki grup arasýnda fark olduðunu, 11 yaþýndan küçük çocuklarýn daha çok hata yaptýðýný ve daha az doðru tepki verdiðini ortaya koymuþtur. Temel bileþenler analizi ile iki grup için elde edilen faktör örüntüsünün farklý olduðu görülmüþ, yetiþkinlerdekine benzer örüntü 11 yaþýndan büyük çocuklarda gözlenmiþtir. Tartýþma: Çalýþmada elde edilen bulgular, WKET performansý ve yönetici iþlevler açýsýndan 11 yaþýndan küçük ve büyük çocuklarýn WKET performanslarýnýn birbirinden anlamlý olarak farklý olduðunu göstermiþtir. Farklarýn sadece nicelik bakýmýndan deðil, ayný zamanda da nitelik bakýmýndan olduðuna iþaret etmektedir. Buna göre, standart psikometrik araçlarýn geliþim dönemleri boyunca ayný özellikleri temsil ettiðini varsaymamak gerekmektedir. Anahtar Sözcükler: Wisconsin Kart Eþleme Testi (Wisconsin Card Sorting Test: WKET), geliþim dönemleri, 8-14 yaþ, yönetici iþlevler, temel bileþenler analizi. SUMMARY: QUALITATIVE AND QUANTITATIVE EFFECTS OF DEVELOPMENT IN WISCONSIN CARD SORTING TEST PERFORMANCE Objective: The age level where performance on the Wisconsin Card Sorting Test (WCST), a representation of executive function, reaches adult level is presently not clear. The aim of the present study was to determine the age level where the adult pattern emerges. Method: The study was conducted on 159 healthy children. Group 1 consisted of 8-10 years old children who were attending grades 2-5 of elementary school. Group 2 consisted of 11-14 years old children who were attending grades 6-8. Gender and socioeconomic levels were equivalently represented in the research groups. Results: Multivariate analysis of variance showed a significant difference in 65% of the scores. Children who were younger than 11 years committed more errors and had fewer correct responses. Principal component analysis showed two different patterns for the two groups; the factor structure in the older group represented the adult pattern. Discussion: These results showed that 11 years of age is critical for WCST performance and executive functions. The differences were not only quantitative but also qualitative. Accordingly it should not be assumed that standard psychometric devices represent the same functions throughout developmental stages. Key Words: Wisconsin Card Sorting Test (WCST), developmental stages, 8-14 years of age, executive functions, principal component analysis. GÝRÝÞ Anlama, açýklama, yordama ve kontrol amaçlarýný gerçekleþtirmek isteyen disiplinlerden birisi olan psikoloji, dýþtan gözlenebilen davranýþlar ve standart koþullar dizisine (örneðin test ve ölçeklere) verilen davranýþlardan çýkarsanan, yani doðrudan gözlenemeyen olaylarý inceleyen bir bilim dalýdýr (Karakaþ ve ark. 2003). Bu *Psk. Uzm., Adalet Bakanlýðý Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüðü Ankara 2 Nolu L Tipi Kapalý Ceza Ýnfaz Kurumu, Ankara. **Psk. Prof. Dr. Hacettepe Üniv. Deneysel Psikoloji Uzmanlýk Alaný Biliþsel Psikoloji Araþtýrma Birimi, Ankara. doðrudan gözlenemeyen olaylardan birisi olan biliþ (cognition), pek çok farklý zihinsel yapý, süreç ve iþlevin bir araya gelerek oluþturduðu bir sisteme karþýlýk gelmektedir (Liberman 1994). Genelde psikoloji, özelde biliþsel psikoloji açýsýndan önemli olan bilgi iþleme, bilginin duyumsanýp algýlanmasý, seçilmesi, özümsenerek kodlanmasý (encoding), depolanmasý (stroge), geri çaðrýlmasý (retrieval) ve davranýþýn oluþturulmasý iþlevlerini kapsar. Ancak biliþsel sistem; uyarýcýlarýn sadece duyumsanýp, algýlanmasýný, öðrenilip belleðe yerleþtirilerek gerektiðinde hatýrlanmasýný Çocuk ve Gençlik Ruh Saðlýðý Dergisi : 14 (1) 2007 24

Wisconsin Kart Eþleme Testi saðlayan bir sistem deðildir. Etkili bir biliþsel sistem, þema ve kurulumlarý (set) koruyabilmeli, gerektiðinde deðiþtirip düzenleyebilmeli, onlarý yeniden oluþturabilmeli, bozucu etkilere karþý koyabilmeli, zaman ve mekan üzerinde olaylarý bütünleþtirebilmeli, belleði tarayabilmeli, bellek izlerinin üstünde çalýþabilmeli, stratejiler kurup deðiþtirebilmeli, planlar yapabilmelidir (Karakaþ ve Karakaþ 2000, Pennington ve Ozonoff 1996, Welsh ve Pennington 1988). Ýnsan bilgi iþlemesinde sürdürülen bu iþlemler bütünü 'yönetici iþlevler' (executive functions) kapsamýnda yer almaktadýr. Yönetici iþlevler kavramsallaþtýrma, yineleme, kurulumu sürdürmede baþarýsýzlýk ve öðrenme gibi soyutlama yeteneðine iliþkin alt yetenek alanlarýný (Heaton 1981, Lezak 1995, Spreen ve Strauss 1991); ayrýca akýl yürütme, problem çözme, zihinsel esneklik, yaratýcýlýk, karar verme, planlama, bozucu etkiye (interferance) karþý koyabilme ve tepki ketlemesi (response inhibition) yapabilmeyi içerir (Solso 1995). Biliþsel psikologlara göre yönetici iþlevler, algýlamadan sonra ve davranýþtan önce mutlaka gerçekleþiyor olmalýdýr. Yönetici iþlevlerin sayýsallaþtýrabilmesi ve özelliklerine ayrýþtýrýlabilmesi, bunun da ötesinde, zihin hakkýnda bilinenlerin beyin temelinde, beyin hakkýnda bilinenlerin zihin temelinde incelenmesi nöropsikolojik testlerin kullanýmý ile mümkündür (Karakaþ 2006). Nöropsikoloji yazýnýna bir problem çözme ve karar verme testi olarak giren Wisconsin Kart Eþleme Testi (WKET; Wisconsin Card Sorting Test) (Berg 1948, Grant ve Berg 1948, Heaton 1981) bir iþlevler kümesini ölçmektedir. Karmaþýk dikkat, özellik belirleme, esneklik, çalýþma belleði, soyut düþünme, kavramsallaþtýrma, irdeleme, amaca-yönelik davraným oluþturma, bunu koruma ve gerektiðinde yeniden düzenlemeyi içeren bu küme, esasen 'yönetici iþlevler'le örtüþmektedir (Karakaþ ve Karakaþ 2000). Bu doðrultuda WKET yazýnda bir yönetici iþlev testi olarak kabul edilmektedir (Baddeley 1996, Fisk ve Sharp 2004, Kane ve Engle 2002, Lezak 1995, Milner 1964, Miyake ve ark. 2000, Roberts ve Pennington 1996, Shimamura 2000a ve 2000b, Solso 1995, Waltz ve ark. 1999). Yetiþkin Türk örneklemleri üzerindeki çalýþmalar WKET puanlarýnýn iki temel özelliði ölçtüðünü ortaya koymuþtur: esneklik/yineleme, kavramsallaþtýrma/irdeleme (Karakaþ 2006, Karakaþ ve ark. 1999). Yazýn incelendiðinde, erken dönemlerde ortaya çýkan dikkat problemleri ve yönetici iþlevlerde gözlenen bozukluklarla bipolar bozukluk arasýnda bir baðlantý olduðu Meyer ve arkadaþlarý (2004)'nýn çalýþmalarýnda görülmüþtür. Boylamsal olarak yapýlan çalýþmada, ergenlik döneminde WKET performanslarýnda bozukluk görülenlerin % 67'sinin genç yetiþkinlik döneminde bipolar bozukluk tanýsý aldýklarý görülmüþtür. Jing ve arkadaþlarý (2004), saðlýklý çocuklarla öðrenme güçlüðü olan çocuklarýn biliþsel profillerini karþýlaþtýrdýklarý çalýþmalarýnda, bir grup nöropsikolojik test arasýnda kullandýklarý WKET sonuçlarýný incelediklerinde; öðrenme güçlüðü olan çocuklarýn saðlýklý çocuklardan tamamlanan kategori sayýsý puanlarýnýn (WKET 4) daha düþük, toplam yineleyici hata sayýlarýnýn (WKET 6) daha yüksek olduðunu görmüþlerdir. Shu ve arkadaþlarý (2001) normal zekaya sahip otistik çocuklarla saðlýklý çocuklarýn WKET performanslarýný karþýlaþtýrdýklarý çalýþmalarýnda; otistik çocuklarýn toplam yineleyici tepki sayýsý (WKET 5), toplam yineleyici hata sayýsý (WKET 6), ilk kategoriyi tamamlamada kullanýlan tepki sayýsý (WKET 9), toplam yineleyici olmayan hata sayýsý (WKET 7) puanlarýnýn anlamlý olarak saðlýklý çocuklardan daha yüksek olduðu görülmüþtür. Ailelerinde alkolik yakýnlarý olan çocuklarýn deðerlendirildikleri bir çalýþmada toplam yineleyici hata sayýlarýnýn (WKET 6) normal çocuklardan daha fazla olduðu görülmüþtür (Corral ve ark. 2003). Benzer þekilde, anne babasý þizofreni hastasý olan ergenlerden þizotipal olanlarla olmayanlarýn yönetici iþlev özellikleri karþýlaþtýrýldýðýnda, þizotipal ergenlerin daha fazla yineleyici hata sayýsý (WKET 6) ortaya koyduklarý görülmüþtür (Diwadkar ve ark. 2006). Wisconsin Kart Eþleme Testi'nin kullanýldýðý 26 araþtýrmayý irdeleyen Sergeant ve arkadaþlarý (2002), 17 çalýþmada testin Dikkat Eksikliði Hiperaktivite Bozukluðu (DEHB) ile kontrol grubunu birbirinden ayýrt edebildiðini belirlemiþ; DEHB'li çocuklarýn hem saðlýklý akranlarýndan hem de öðrenme bozukluðu olan çocuklardan daha kötü performans sergiledikleri görülmüþtür. 25

YALÇIN VE KARAKAÞ Yazýnda WKET'in yönetici iþlevleri ölçen bir test olduðu gösterilmiþ bulunmaktadýr (Baddeley 1996, Fisk ve Sharp 2004, Kane ve Engle 2002, Lezak 1995, Milner 1964, Miyake ve ark. 2000, Roberts ve Pennington 1996, Shimamura 2000a ve 2000b, Solso 1995, Waltz ve ark. 1999). Yönetici iþlevler ise öðrenme, akýl yürütme, problem çözme, planlama, bozucu etkiye karþý koyabilme, zihinsel esneklik ve karar verme süreçlerini içermektedir. Saðlýklý insanýn yaþamýnda büyük önem taþýyan bu süreçler öðrenme güçlüðü, dikkat eksikliði hiperaktivite bozukluðu ve obsesif-kompülsif bozukluklarda olumsuz olarak etkilenmektedir. Bu bakýmdan, özellikle çocukluk ve ergenlik çaðýnda söz konusu süreçlerin durumunun WKET kullanýlarak deðerlendirilmesi, taný ve tedavinin etkililiðinin deðerlendirilmesi açýsýndan önem taþýmaktadýr. Wisconsin Kart Eþleme Testi çocuklarda yönetici iþlevlerin geliþimini incelemede uygun bir görev niteliðindedir. Bu konudaki ilk çalýþmada, 10 yaþýndaki çocuklarýn WKET performansýnýn genç yetiþkinlik dönemi katýlýmcýlarinkine benzediði öne sürülmüþtür (Chelune ve Baer 1986). Ancak sonraki çalýþmalarda, WKET performansý açýsýndan yaþ diliminin ergenliðe doðru uzadýðý yolunda bulgular elde edilmiþ, 10-14 yaþýn önemi üzerinde durulmuþtur (Heaton ve ark. 1993, Lin ve ark. 2000, Paniak ve ark. 1996). Wisconsin Kart Eþleme Testi'nin ölçtüðü yönetici iþlevlerden sorumlu frontal lobun geliþiminde de 12 yaþ kritik öneme sahiptir (Passler ve ark. 1985, Welsh ve ark. 1991). Hipotetik zihinsel temsillerin oluþturulduðu ve bu temsillere dayalý karmaþýk biliþsel iþlemlerin yapýldýðý soyut iþlemler dönemi frontal bölge ve yönetici iþlevlerle yakýndan iliþkilidir (Inhelder ve Piaget 1958, Shute ve Huertas 1990). Bu dönem 11-12 yaþ dolaylarýnda baþlamakta ve yaklaþýk 14-15 yaþlarýnda kararlýlýk kazanmaktadýr. Biliþsel geliþim düzeyini ölçmede kullanýlan Mantýklý Düþünme Testini (MDT) kullandýðýnda Yalçýn (2006), 11 yaþýndan büyük çocuklarda test puanlarýnýn, yine irdeleme ve mantýksal düþünmeye dayanan Raven Standart Matrisler Testi ile ayný faktöre yüklendiðini bulmuþtur. Bu bulgular ilkokul çocuklarýnýn WKET performansýnda, iliþkili diðer fonksiyonlar için de söz konusu olduðu gibi, 10 yaþa kadar bir "alt" dönemin ve 11-14 yaþ arasýnda ise bir "üst" dönemin bulunduðuna iþaret etmektedir. Wisconsin Kart Eþleme Testi performansýnýn geliþimi ile ilgili yazýnda bir belirsizlik bulunmaktadýr (Chelune ve Baer 1986, Heaton ve ark. 1993, Lin ve ark. 2000, Paniak ve ark. 1996). Ayrýca yazýn bu geliþimin sadece niceliksel etkileri üzerinde durmuþtur. Halbuki geliþimin etkisi sadece puanlarýn optimize olmasýna yol açan niceliksel deðiþikliklerle ilgili olmayabilir. Geliþimle birlikte puanlarda niteliksel deðiþiklikler meydana gelebilir; puanlarýn temsil ettiði özellikler farklýlaþabilir. Bu çalýþmada, 11 yaþýn altýnda ve üstünde iki grup saðlýklý çocukta geliþimin, WKET performansý ve dolayýsýyla yönetici iþlevler üzerindeki niceliksel ve niteliksel etkileri araþtýrýlmýþtýr. YÖNTEM Örneklem Araþtýrma 159 saðlýklý çocuk üzerinde yürütülmüþtür. Grup 1'de yaþlarý 87-132 ay (8-10 yaþ: 8 yýl 0 ay -10 yaþ 11 ay) arasýnda 90 (44 kýz, 46 erkek) çocuk yer almýþtýr. Grup 2'de ise yaþlarý 133-177 ay (11-14 yaþ: 11 yaþ 0 ay - 14 yýl 0 ay) arasýnda 69 (35 kýz 34 erkek) çocuk yer almýþtýr. Eðitim düzeyi açýsýndan Grup 1, daha önceki eðitim sistemine göre ilkokul dönemini (2.-5. sýnýflar), Grup 2 ise ortaokul dönemini (6.-8. sýnýflar) içermektedir. Veri toplama iþlemleri 2004-2005 öðretim yýlý birinci ve ikinci döneminde Milli Eðitim Bakanlýðý'na baðlý 10 devlet ilköðretim okulunda yapýlmýþtýr, okullar Ankara'nýn Mamak ve Çankaya ilçelerindeki ilköðretim okullarýndan oluþmuþtur. Örneklemi oluþturan çocuklarýn 54'ü üst sosyoekonomik düzeydeki, 53'ü orta sosyoekonomik düzeydeki, 52'si alt sosyoekonomik düzeydeki ailelerin çocuklarýdýr. Katýlýmcýlarýn sosyoekonomik düzeyleri devam ettikleri okullarýn bulunduðu mahallelerin geliþmiþlik kodlarý ile belirlenmiþtir. Geliþmiþlik kodlarýný belirlemede Devlet Ýstatistik Enstitüsü'nün 2000 Yýlý Binalar Cetveli (DÝE 2000) göz önünde bulundurulmuþtur. Bu doðrultuda, Çankaya bölgesinde bulunan okullar üst sosyoekonomik, Mamak bölgesinde bulunan okullar orta ve alt sosyoekonomik düzey olarak alýnmýþtýr. Araþtýrmaya katýlanlarýn özellikleri Tablo 1'de sunulmaktadýr. 26

Wisconsin Kart Eþleme Testi Tablo 1 : Araþtýrma Gruplarýnýn Sýnýf Düzeyleri, Yaþ Daðýlýmý, Katýlýmcý Sayýsý, Cinsiyet ve Sosyoekonomik Düzeyleri Grup Sýnýf düzeyi Yaþ Katýlýmcý sayýsý (ay) Cinsiyete daðýlým Sosyoekonomik düzeye daðýlým Kýz Erkek Düþük Orta Yüksek 1. Grup 2.-5. Sýnýf 87-132 90 44 46 32 28 30 2. Grup 6.-8. Sýnýf 133-177 69 35 34 20 25 24 Dýþlama ölçütleri arasýnda herhangi bir psikiyatrik ve nörolojik bozukluk olmamasý; görme, iþitme ve konuþmaya iliþkin sorun bulunmamasý; biliþsel yetileri etkileyen ilaç kullanmama yer almýþtýr. Sýnýf öðretmenleri ile yapýlan görüþmelerde ve not durumlarý incelendiðinde ortalama baþarýya sahip olduðu belirlenen öðrenciler örnekleme dahil edilmiþtir. Veri Toplama Araçlarý Wisconsin Kart Eþleme Testinin (Berg 1948, Grant ve Berg 1948, Heaton 1981) ülkemiz yetiþkin toplumuna standardizasyonu Karakaþ ve arkadaþlarý tarafýndan (Karakaþ 2006, Karakaþ ve ark. 1999) yapýlmýþtýr. WKET, dört adet uyarýcý karttan ve 64'er adet Tepki Kartýndan oluþan iki kart destesinden oluþmaktadýr. 7.0 x 7.0 sm boyutlarýndaki kartlarýn her birinde deðiþik renk (mavi, kýrmýzý, sarý ve yeþil) ve miktarlarda (bir, iki, üç ve dört) þekiller (artý, daire, yýldýz ve üçgen) bulunmaktadýr. WKET'te deneðin yapmasý gereken görev, tepki kartlarýný uygun gördüðü uyarýcý kartlarý ile eþleþtirmektir. Uygun eþleme kategorisi renk, þekil, miktar, renk, þekil, miktar olarak sýralanmakta, art arda 10 doðru eþlemeden sonra, bir sonraki kategoriye geçilmektedir. Deneðe doðru eþleme kategorisinin ne olduðu söylenmemekte, ancak tepkisinin doðruluk durumu konusunda kendisine geri bildirim verilmektedir. Wisconsin Kart Eþleme Testi'nde 13 puan hesaplanmaktadýr: Toplam yanlýþ sayýsý (WKET 2) ve toplam doðru sayýsý (WKET 3), sýrasýyla, doðru eþlemenin yapýlmamýþ olduðu ve doðru eþlemenin yapýldýðý kartlarýn toplamýndan oluþmaktadýr. Bu iki deðerin toplamý toplam tepki sayýsýný (WKET 1) oluþturmaktadýr. Tamamlanan kategori sayýsý (WKET 4), art arda 10 kez doðru tepkinin verilmiþ olduðu kategorilerin toplamýný ifade etmektedir. Yineleyici tepki sayýsý (WKET 5), ardýþýk 10 doðru tepkiden sonra da bir önceki kategori için doðru olan eþleme ilkesine göre veya birey tarafýndan geliþtirilmiþ bir yineleme ilkesine göre yinelenen tepkilerin toplamýndan oluþmaktadýr. Yineleyici hata sayýsý (WKET 6), yineleyici olan tepkilerden ayný zamanda da yanlýþ olanlarýdýr. Yineleyici olmayan hata sayýsý (WKET 7), toplam hata sayýsýndan yineleyici hata sayýsý çýkarýlarak elde edilmektedir. Toplam yineleyici hata sayýsýnýn testteki toplam tepki sayýsýna bölünüp 100 ile çarpýlmasý, yineleyici hata yüzdesini (WKET 8) vermektedir. Ýlk kategoriye iliþkin tepkilerin toplamý, ilk kategoriyi tamamlamada kullanýlan tepki sayýsýný (WKET 9) oluþturmaktadýr. Kavramsal düzey tepki tepki sayýsý (WKET 10), en az üç tanesi birbirini izleyen doðru tepkilerin toplamý; bunun toplam cevap sayýsýna bölünerek 100 ile çarpýlmasý ise kavramsal düzey tepki yüzdesini (WKET 11) oluþturmaktadýr. Deneðin art arda 5-9 tepki verdiði ancak ardýþýk 10 doðru tekrar ölçütüne ulaþamadýðý tepki bloklarýnýn sayýsý, kurulumu sürdürmede baþarýsýzlýk puanýný (WKET 12) vermektedir. En az üç kategoriyi tamamlayan katýlýmcýlarda hesaplanan öðrenmeyi öðrenme puaný (WKET 13) için, her bir kategorideki hata yüzdesinden bir sonraki kategorinin hata yüzdesi çýkarýlarak fark puanlarý hesaplanmakta, fark puanlarýnýn ortalamasý, öðrenmeyi öðrenme puanýný oluþturmaktadýr (Karakaþ 2006). 27

YALÇIN VE KARAKAÞ Çalýþmada WKET ayný testör tarafýndan standart yönergelerine uygun olarak nöropsikolojik test uygulamasýna elveriþli odalarda uygulanmýþtýr. BULGULAR Yaþýn WKET puanlarý üzerindeki etkisi çok deðiþkenli varyans analizi (multivariate analysis of variance: MANOVA) kullanýlarak incelenmiþtir. Tablo 2'de görüldüðü gibi yaþ, 13 WKET puanýndan 8'ini anlamlý olarak etkilemiþtir. Anlamlý bulunan puanlara ait ortalamalar incelendiðinde toplam tepki sayýsý, toplam yanlýþ sayýsý, yineleyici tepki sayýsý, yineleyici hata sayýsý, yineleyici olmayan hata sayýsý, kavramsal düzey tepki yüzdesi, kurulumu sürdürmede baþarýsýzlýk puanlarýnýn yaþla birlikte azaldýðý; toplam doðru sayýsý ve tamamlanan kategori sayýsýnýn yaþla birlikte arttýðý görülmektedir. Grup 2'deki katýlýmcýlar daha yüksek oranda doðru tepki vermiþ, daha çok kategori tamamlamýþ, daha az yineleme ve daha az hata yapmýþtýr. Wisconsin Kart Eþleme Testinden hesaplanan puanlarýn faktör yapýsýný belirlemek amacýyla, her gruba ayrý ayrý olmak üzere, temel bileþenler analizi uygulanmýþtýr. Grup 1'de (Tablo 3) puanlar 4 faktör altýnda toplanmýþ, bunlar toplam varyansýn %91.6'sýný açýklamýþtýr. Elde edilen faktör örüntüsünde yinelemeyle (tarama için bkz. Karakaþ, 2006) WKET 2, WKET 3, WKET 4, WKET 5, WKET 6, WKET 8, WKET 10 ve WKET Tablo 2 : Yaþýn (Grup 1 ve Grup 2) Wisconsin Kart Eþleme Testi (Wisconsin Card Sorting Test: WKET) Puanlarý Üzerindeki Etkisi: Çok Deðiþkenli Varyans Analizi (MANOVA) Sonuçlarý *p <.05 ***p <.001 28

Wisconsin Kart Eþleme Testi 11 puanlarý toplam varyansýn %51.8'ini açýklayan 1. Faktör altýnda yer almýþtýr. Ancak kavramsallaþtýrma/irdeleme ile iliþkili olan (tarama için bkz. Karakaþ 2006) puanlar %18.6 ile %10.2 arasýnda deðiþen düþük yüklerle diðer üç faktöre yayýlmýþtýr. Onbir yaþýndan büyük çocuklarýn bulunduðu Grup 2'de (Tablo 4) puanlar 3 faktör altýnda toplanmýþ, bunlar toplam varyansýn % 87.8'ini açýklamýþtýr. 1. Faktör altýnda yinelemeyle iliþkili alt test puanlarýnýn yer aldýðý görülmüþtür. WKET 1, WKET2, WKET 4, WKET 5, WKET 6, WKET 8, WKET 11 puanlarý toplam varyansýn %48.2'sini açýklayan 1. Faktör altýnda yer almýþtýr. 2. Faktör altýnda kavramsallaþtýrma ve irdeleme ile iliþkili olan alt test puanlarý (WKET 3, WKET 7, WKET 10) yer almýþtýr. Ýlk Kategoriyi Tamamlamada Kullanýlan Tepki Sayýsý, Kurulumu Sürdürmede Baþarýsýzlýk ve Öðrenmeyi Öðrenme puanlarýnýn varyansýn %14.9'unu açýklayan 3. Faktöre yüklendiði görülmüþtür. TARTIÞMA Bu çalýþmada yaþýn (Grup 1: 8-10 yaþ, Grup 2: 11-14 yaþ) WKET puanlarýna etkisi cinsiyet ve sosyoekonomik düzeyler açýsýndan eþdeðerli gruplarda incelenmiþtir. WKET davranýþýn doðruluðu konusunda verilen geri-bildirimden yarar- Tablo 3 : Grup 1 Ýçin Temel Bileþenler Analizi Sonuçlarý 29

YALÇIN VE KARAKAÞ Tablo 4 : Grup 2 Ýçin Temel Bileþenler Analizi Sonuçlarý Testler Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Toplam Tepki Sayýsý (WKET 1) 0.874 0.000 0.000 Toplam Yanlýþ Sayýsý (WKET 2) 0.834-0.521 0.000 Toplam Doðru Sayýsý (WKET 3) 0.000 0.860 0.000 Tamamlanan Kategori Sayýsý (WKET 4) -0.832 0.371 0.000 Yineleyici Tepki Sayýsý (WKET 5) 0.933 0.000 0.000 Yineleyici Hata Sayýsý (WKET 6) 0.931 0.000 0.000 Tekrarlanmayan Hata Sayýsý (WKET 7) 0.434-0.702 0.000 Yineleyici Hata Yüzdesi (WKET 8) 0.904 0.000 0.000 Ýlk Kategoriyi Tam amlamada Kullanýlan Tepki Sayýsý (WKET 9) 0.000 0.000 0.918 Kavramsal Düzey Tepki Sayýsý (WKET 10) -0.528 0.815 0.000 Kavramsal Düzey Tepki Yüzdesi (WKET 11) -0.791 0.586 0.000 Kurulumu Sürdürmede Baþarýsýzlýk (WKET 12) 0.334 0.570 0.606 Öðrenmeyi Öðre nme (WKET 13) -0.548 0.000 0.564 Özdeðer 7,90 2,22 1,29 Açýklanan Varyans (%) 48,2 24,6 14,9 Birikimli Varyans (%) 48,2 72,8 87,8 lanarak sýnýflama ilkesini çýkarma, uyarýcýnýn bir yönüne seçici olarak dikkat edebilme, geçerli olduðu sürece bu ilkeyi kullanma, yanlýþ davranýþa yol açtýðýnda ise ilkeden vazgeçebilme yani davranýþ kurulumunu deðiþtirebilmeyi içermekte (King ve Snow 1981, Pendleton ve Heaton 1982); bu özellikler ise yönetici iþlevlerin deðiþik türlerini oluþturmaktadýr (Luria 1966). Dolayýsýyla çalýþma bir yandan da geliþimin yönetici iþlevlere etkisini de ortaya koymaktadýr. Çalýþmada yürütülen analizler 11 yaþýndan küçük ve büyük çocuklarýn WKET performanslarýnýn birbirinden anlamlý olarak farklý olduðunu göstermiþtir. WKET puanlarýna yaygýn olan bu etki küçük çocuklarýn daha az doðru davraným ve daha fazla hata yapmasý biçiminde gerçekleþmiþtir. Bu bulgular 11 yaþýndan küçük ve büyük çocuklarýn WKET performansý ve yönetici iþlev kapasitesi arasýnda niceliksel farklar olduðunu ortaya koymuþtur. Elde edilen bu sonuçlar, yetiþkin örüntüsünün kazanýlmasýný 10 yaþa baðlayan Chelune ve Baer'ýn (1986) çalýþmasýný sorgulamakta; kritik yaþýn ergenliðe doðru uzandýðýný bulan çalýþmalarý desteklemektedir (Heaton ve ark. 1993, Lin ve ark. 2000, Paniak ve ark. 1996). Temel bileþenler analizi 11 yaþýndan küçük çocuklarda WKET puanlarýnýn dört faktör altýnda yayýldýðýný göstermiþtir: bunlar esnek- 30

Wisconsin Kart Eþleme Testi lik/yinelemeyle iliþkili puanlarýn yüklendiði 1. Faktör, kavramsallaþtýrma/irdeleme ile iliþkili puanlarýn yüklendiði üç ilave faktör biçiminde gerçekleþmiþtir. Beri yanda 11 yaþýndan büyük çocuklar için elde edilen faktör örüntüsü üç faktörü içermiþ, yinelemeyle iliþkili olanlar bir faktör altýnda; kavramsallaþtýrma/irdeleme ile iliþkili olanlar ise diðer iki faktör altýnda yer almýþtýr. Temel bileþenler analizi çok sayýdaki deðiþken arasýndaki karmaþýk korelasyon örüntüsünü inceler ve aralarýnda yüksek korelasyon olanlarý bir araya gruplar (Tabachnick ve Fidell 1996). Böylece de söz konusu deðiþkenlerin daha az sayýdaki faktör altýnda toplanmasýný saðlar. Böylece oluþan faktör örüntüsü, deðiþkenlerin, benzerlikleri temelindeki gruplanma biçimini gösterir. Temel bileþenler analizi ayrýca deðiþkenlerin ilgili olduklarý faktörü ne derece temsil ettiðini, faktör yükleri aracýlýðýyla verir. Bir faktör altýnda yer alan deðiþkenlerin doðalarý incelenerek de, söz konusu faktörün ilgili olduðu özellik konusunda sonuca varýlýr. Sonuç olarak temel bileþenler analizi deðiþkenlerin niteliksel özellikleri konusunda bilgi verir. On bir yaþýndan büyük çocuklar için elde edilmiþ olan faktör örüntüsü, iki puan dýþýnda, yetiþkinler için elde edilenle aynýdýr. Bu puanlardan yineleyici olmayan hata (WKET 7) yetiþkinlerde 1. Faktör altýnda, öðrenmeyi öðrenme puaný ise 3. Faktör altýnda yer almaktadýr (Karakaþ 2006, Karakaþ ve ark. 1999, Pendleton ve Heaton 1982, Sullivan ve ark. 1993). On bir yaþýndan küçük çocuklardaki örüntü ise yetiþkin örüntüsünü ancak uzaktan anýmsatmaktadýr. Bu bulgu, 11 yaþýndan küçük çocuklarda WKET puanlarýnýn temsil ettiði biliþsel süreçler arasýndaki iliþkilerin daha büyük çocuklar ve yetiþkinlerinkinden farklý olduðunu göstermektedir. Temel bileþenler analizinin yukarýda belirtilen özelliklerine göre WKET puanlarý küçük çocuklarda farklý özellikleri temsil etmektedir. Bu sonuç ise WKET puanlarýnýn geliþimle birlikte niteliksel deðiþikliðe uðradýðý yolundaki yordamayý geçerli kýlmaktadýr. WKET'in yönetici iþlevleri ölçtüðü düþünüldüðünde, 11 yaþtan önce yönetici iþlevlerin yetiþkinlerdekinden farklý özellikleri içerdiði sonucu da çýkmaktadýr. Yetiþkin biliþsel profiline benzemeye baþlanýlan 11 yaþ ve sonrasý, Piaget'nin biliþsel geliþim dönemlerinden soyut iþlemler dönemi ile paralellik taþýmaktadýr. Bu çalýþma öðrenme, karar verme, akýl yürütme, planlama, soyutlama gibi biliþsel özelliklerin 11 yaþýndan itibaren kararlýlýk kazandýðýný ortaya koymuþtur. Elde edilen bulgular eðitim, saðlýk, hukuk alanlarýndaki uygulamalarda, çocuðun biliþsel profiline uygun yaklaþýlmasý gerekliliðini ortaya koymaktadýr. Wisconsin Kart Eþleme Testi performansý ve elde edilen puanlarýn temsil ettiði özellikler açýsýndan 11 yaþ kritiktir. Söz konusu yaþta meydana gelen bu deðiþikliðin sadece nicelik bakýmýndan deðil ayný zamanda nitelik bakýmýndan da olduðu anlaþýlmaktadýr. Niteliksel deðiþiklikler, psikometrik araçlarla çocuklardan alýnan ölçümlerin yetiþkinlerden alýnan ölçümlerle ayný özellikleri temsil etmediðine iþaret etmekte, geliþim düzeyleri arasýnda doðrudan karþýlaþtýrmalarýn mümkün olmayabileceðine dikkat çekmektedir. Bu çalýþmada yaþ 8-10 yýl ve 11-14 yýl aralýklarýnda alýnmýþtýr. Bu durumda, faklýlýklarýn hangi yaþ/yaþlarda meydana geldiðini belirlemek mümkün olamamýþtýr. Ýlerideki çalýþmalarda, her yaþ düzeyinden yeterince katýlýmcý alýnmasý ve farklýlýðýn tam yerinin belirlenmesi gerekecektir. Çalýþmanýn bir diðer kýsýtlýlýðý da SED düzeylerinin DÝE sistemi uyarýnca belirlenmiþ olmasýdýr. Katýlýmcýlarýn SED'in düzeylerine daðýlýmýnýn baþkaca sýnýflama sistemleri kullanýlarak yapýlmasý ve bulgularýn deðiþip deðiþmediðinin belirlenmesi yerinde olabilecektir. KAYNAKLAR Baddeley A (1996) Exploring the central executive. Q J Exp Psychol 49: 5-28. Berg EA (1948) A simple objective technique for measuring flexibility in thinking. J Gen Psychol 39: 15-22. Chelune GJ, Baer RA (1986) Developmental norms for the wisconsin card sorting test. J Clin Exp Neuropsychol 8: 219-228. Devlet Ýstatistik Enstitüsü (2000) Ankara Ýli Mamak ve Çankaya Ýlçelerinin Mahallelerine Ait Geliþmiþlik Düzeyleri Bilgileri, T.C. Baþbakanlýk Devlet Ýstatistik Enstitüsü, Ankara. Fisk JE, Sharp CA (2004) Age-related impairment in executive functioning: Updating, inhibition, shifting, and access. J Clin Exp Neuropsychol 7: 874-890. 31

YALÇIN VE KARAKAÞ Grant DA, Berg EA (1948) A behavioral analysis of degree of reinforcement and ease of shifting to new responses in a weigl-type card sorting problem. J Exp Psychol 34: 404 411. Heaton RK, Chelune GJ, Talley JL ve ark. (1993) Wisconsin Card Sorting Test Manual: Revised and Expanded. Odessa, FL, Psychological Assessment Resources. Heaton RK (1981) Wisconsin Card Sorting Test Manual. Odessa F.L, Psychological Assessment Resources. Inhelder B, Piaget J (1958) The Growth of Logical Thinking From Childhood to Adolescence: An Essay on the Construction of Formal Operational Structures. A. Parsons, S. Milgram (ed) Basic Books, New York. Kane MJ, Engle RW (2002) The role of prefrontal cortex in working memory capacity, executive attention and general fluid intelligence: An individual-differences perspective. Psychon Bull Rev 9: 637-671. Karakaþ S (2006) BÝLNOT Bataryasý El Kitabý: Nöropsikolojik Testler Ýçin Araþtýrma ve Geliþtirme Çalýþmalarý, 2. Baský, Eryýlmaz Ofset, Ankara. Karakaþ S, Irak M, Bekçi B (2003) Saðlýklý Ýnsanda Bilgi Ýþleme Süreçleri: Biliþ ve Üst-Biliþ. Beyin ve Nöropsikoloji : Temel ve Klinik Bilimler içinde, S Karakaþ, C Ýrkeç, N Yüksel (ed) Çizgi Týp Yay., Ankara. Karakaþ S, Karakaþ HM (2000) Yönetici iþlevlerin ayrýþtýrýlmasýnda multidisipliner yaklaþým: Biliþsel psikolojiden nöroradyolojiye. Klinik Psikiyatri 3(4): 215-227. Karakaþ S, Irak M, Kurt M ve ark. (1999) Wisconsin kart eþleme testi ve stroop testi tbag formu: Ölçülen özellikler açýsýndan karþýlaþtýrmalý analiz. Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmokoloji Dergisi 7(3): 179-192. King MC, Snow WG (1981) Problem solving task performance in brain damaged subjects. J Clin Psychol 37: 400-404. Lezak MD (1995) Neuropsychological Assessment (3rd edition), Oxford Univ. Pr., New York. Liberman DA (1994) Behaviorism and the Mind: A (Limited) Call For a Return to Instropection. Metacognition: Care Readings, Allyn and Bacon, Massachusetts. Lin CCH, Chen WJ, Yang H ve ark. (2000) Performance on the wisconsin card sorting test among adolescents in Taiwan: Norms, factorial structure, and relation to schizotypy. J Clin Exp Neuropsychol 22(1): 69-79. Luria AR (1966) Higher Cortical Functions In Man, Basic Books, New York. Milner B (1964) Some Effects of Frontal Lobectomy In Man. In The Frontal Granular Cortex and Behavior, JM Warren, K Akert (ed) s:313-334. McGraw-Hill, New York. Miyake A, Friedman NP, Emerson MJ ve ark. (2000) The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex 'frontal lobe' tasks: A latent variable analysis. Cognit Psychol 41: 49-100. Paniak C, Miller HB, Murphy D ve ark. (1996) Canadian developmental norms for 9-14 year-olds on the wisconsin card sorting test. Can J Rehabil 9(4): 233-237. Passler MA, Isaac W, Hynd GW (1985) Neuropsychological development of behavior attributed to frontal lobe functioning in children. Dev Neuropsychol 1: 349-370. Pendleton MG, Heaton RK (1982) A comparison of the wisconsin card sorting test and the category test. J Clin Psychol 38(2): 392-396. Pennington BF, Ozonoff S (1996) Executive functions and developmental psychopathology. J Child Psychol Psychiatry 37: 51-87. Roberts RJ, Pennington BF (1996) An interactive framework for examining prefrontal cognitive processes. Dev Neuropsychol 12: 105-126. Shimamura AP (2000a) The role of the prefrontal cortex in dynamic filtering. Psychobiology (Austin, Tex) 28: 207-218. Shimamura AP (2000b) Toward a cognitive neuroscience of metacognition. Conscious Cogn 9: 313-323. Shute GE, Huertas V (1990) Developmental variability in frontal lobe function. Dev Neuropsychol 6: 1-12. Solso R (1995) Cognitive Psychology (4th edition). Needham Heights: Allyn and Bacon. Spreen O, Strauss E (1991) A Compendium of Neuropsychological Tests: Administration, Norms and Commentary. Oxford Univ. Pres, New York. Sullivan EV, Mathalon DH, Zipursky RB ve ark. (1993) Factors of the wisconsin card sorting test as measures of frontal-lobe function in schizophrenia and chronic alcoholism. Psychiatry Res 46: 175-199. Tabachnick BG, Fidell LS (1996) Using Multivariate Statistics (3rd edition), Harper Collins, New York. Welsh MC, Pennington BF, Groissier DB (1991) A normative-developmental study of executive function: A window on prefrontal function in children. Dev Neuropsychol 7: 131-149. Welsh MC, Pennington BF (1988) Assessing frontal lobe function in children: views from developmental psychology. Dev Neuropsychol 4: 199-230. Waltz JA, Knowlton BJ, Holyoak KJ ve ark. (1999) A system for relational reasoning in human prefrontal cortex. Psychol Sci 10: 119-125. Yalçýn K (2006) Çocuklarda Yaþ ve Üst-Bellek Türleri Arasýndaki Ýliþki. Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. 32