ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ AĞRI İLİNDE TARIM İŞLETMELERİNİN TARIMSAL YAPI VE MEKANİZASYON ÖZELLİKLERİ Murat ARIÖZ TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her hakkı saklıdır.
ÖZET Yüksek Lisans Tezi AĞRI İLİNDE TARIM İŞLETMELERİNİN TARIMSAL YAPI VE MEKANİZASYON ÖZELLİKLERİ Murat ARIÖZ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makineleri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Metin GÜNER Ağrı ilinde bulunan tarım işletmelerinin tarımsal yapı ve mekanizasyon özelliklerinin belirlenerek, bu il hakkında karar alanlara ve çalışma yapanlara bir kaynak oluşturulması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Devlet İstatistik Enstitüsü ve Ağrı Tarım İl Müdürlüğünden alınan veriler kullanılarak işletmelerin arazi varlıkları ve özellikleri, ürün çeşitleri ve üretim desenleri ile tarımsal mekanizasyon durumu ortaya çıkartılmış, mekanizasyon ölçütleri hesaplanmıştır. Ağrı ili ile Türkiye karşılaştırılmıştır. İşletmelerde kullanılan tarım alet ve makineleri sayıları azdır. Ağrı ilinde bir traktöre düşen toplam işlenen alan miktarı Türkiye ortalamasından 3 kat fazladır. Ağrı ilinde 1000 hektar işlenen alana düşen traktör sayısı (12.86) Türkiye ortalamasının (37.96) altındadır. Ağrı ilinde traktör sayısı 4.556 adet olup sayı bakımından azdır. Biçerdöver bulunmamaktadır. Toplam ekipman sayısı 25.670 adet, toplam ekipman ağırlığı 27.808 tondur. Ağrı ilinde işlenen alana düşen güç miktarı 0.685 kw/ha dır. Ağrı ilinde bulunan işletmelerin % 73 ü traktör kullanmaktadır. 2007, 88 sayfa Anahtar kelimeler: Tarımsal yapı, tarımsal mekanizasyon, Ağrı ili, tarım işletmeleri i
ABSTRACT Master Thesis AGRICULTURAL STRUCTURES AND MECHANIZATION PROPERTIES OF AGRICULTURAL ENTERPRISES IN AGRI PROVINCE Murat ARIÖZ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agriculture Machinery Supervisor: Prof. Dr. Metin GÜNER This study is aimed at the establishment of a source of the agricultural structures and mechanization properties of agricultural enterprises located in Agri Province. In line of the aim of the study, using data from the Turkish Statistical Institute and Provincial Agriculture Directorate of Agri, first the land assets and their properties, the types of agricultural products and patterns of land use, and the level of agricultural mechanization were determined and then mechanisation criteria were calculated. The results at Agri provincial level were compared with the national level results. The number of the agricultural equipment and machinery which are used in enterprises is a small amount. The total proportion of the cultivated lands that is divided for each tractor in Ağrı is thrice much from the average of Turkey. The number of the tractors(12.86) which are used for a thousand(1000) hectare cultivated land in Ağrı is less than the average of Turkey(37.96). There are 4.556 (four thousand five hundred fifty-six) tractors in Ağrı, which is a small amount. There are no combine harvesters in the province. The total number of the agricultural equipment is 26.750, and the total weight of the equipment is 27.808 tones. The quantity of the power which is used for the cultivated lands in Ağrı is 0.685 kw/ha. The seventy-three(73) percent of the enterprises in Ağrı has used tractors in agriculture. 2007, 88 pages Key words: Agricultual Strucctures, Agricutural Mechanization, Ağrı Province, Agricultural Enterprises ii
TEŞEKKÜR Çalışmamda desteğini ve bilgi birikimini esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Metin GÜNER e teşekkür ederim. Bu çalışmamda desteği olan, Ağrı Valiliğinde görevli müdürüm Cemal Kaya ya, şefim Mustafa Özen e, Ankara da görevli müdürüm Z. Gül Uçar a, şefim Süleyman Özkan a, Ağrı Tarım İl Müdürlüğünde çalışan Mühendis arkadaşlara, sporcum Kubilay Başgül e, İngilizce Öğretmeni Hülya hanıma teşekkür ederim. Hiçbir zaman haklarını ödeyemeyeceğim Okçuluk Federasyonundan saygıdeğer ablam Elif Ekşi ye, Ayşegül Köse ye aileme, anneme ve babama teşekkür ederim. Murat ARIÖZ Ankara, Temmuz 2007 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT.ii TEŞEKKÜR.......iii SİMGELER DİZİNİ...v ŞEKİLLER DİZİNİ......vi ÇİZELGELER DİZİNİ......vii 1. GİRİŞ........ 1 1.1 Ağrı İlinin Genel Özellikleri.....2 1.1.1 Ağrı ilinin agroekolojik alt bölgeleri....3 1.1.2 Ağrı ilinin topografyası..4 1.1.3 Ağrı ilinde iklim özellikleri....5 1.1.4 Ağrı ilinde bitki örtüsü.. 5 1.1.5 Ağrı ilinde bulunan arazilerin kullanım şekillerine göre dağılımı....6 1.1.6 Ağrı ilinde sosyal yaşam ve ekonomik özellikler. 7 1.2 Ağrı İlinde Tarımsal Üretim...13 2. KAYNAK ÖZETLERİ..18 3. MATERYAL VE YÖNTEM 24 3.1. Materyal.. 24 3.1.1 Türkiye de ve Ağrı ilinde tarım alet ve makine varlığı....24 3.1.2 Ağrı ilinde bulunan tarımsal işletmelerin özellikleri. 33 3.2 Yöntem..36 4. BULGULAR ve TARTIŞMA......38 4.1 Ağrı İli ve Türkiye de İşlenen Tarım Alanına Düşen Traktör Gücü Değeri 38 4.2 Ağrı İlinde İşlenen Tarımsal Alan / Traktör Değeri.. 44 4.3 Ağrı İli ve Türkiye de Traktör Sayısı / 1000 Hektar Değerleri...46 4.4 Ağrı İlinde ve Türkiye de Traktör Başına Düşen Ekipman Ağırlığı ve Sayısı..48 4.5 Ağrı İlinde ve Türkiye de Traktörden Yararlanma Oranı. 75 4.6 Traktörün Yıllık Çalışma Süresi ( h/yıl )...76 4.7 Biçerdöver İle Hasat Edilen Alan / Biçerdöver Sayısı.77 5. SONUÇ...82 KAYNAKLAR...85 ÖZGEÇMİŞ...88 iv
SİMGELER DİZİNİ ÇEK. GSYİH IB MAK. Çekilen Gayri Safi Yurt İçi Hasıla İşçi Birimi Makine v
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Ağrı alt bölgeler haritası....2 Şekil 1.2 Ağrı ili arazi kullanım şekli....7 Şekil 1.3 İstihdam edilen nüfusun sektörel dağılımı...9 Şekil 1.4 Tarım işletmelerinin üretim şekline göre dağılımı.. 14 Şekil 3.1 Tarım arazilerinin mülkiyete göre kullanım durumu.... 35 vi
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Ağrı ili agro-ekolojik alt bölgeleri......4 Çizelge 1.2 Ağrı ilindeki arazilerin alt bölgeler bazında kullanım şekline göre dağılımı.6 Çizelge 1.3 Ağrı ili nüfusunun alt bölgeler bazında yaş gruplarına göre dağılımı....8 Çizelge 1.4 Ekonomik faaliyete göre istihdam edilen nüfus...9 Çizelge 1.5 İşgücünün cinsiyete göre tarım ve tarım dışı sektörlere dağılımı.10 Çizelge 1.6 Ağrı ilinde kişi başına gelir ve GSYİH projeksiyonu.11 Çizelge 1.7 Ağrı ilinde okulların alt bölgelere dağılımı..12 Çizelge 1.8 Ağrı ilinde tarım arazilerinin bitki gruplarına göre dağılımı 13 Çizelge 1.9 Çayır-Mera alanlarının alt bölgelere göre dağılımı...14 Çizelge 1.10 Ağrı alt bölgeler bazında büyük ve küçükbaş canlı hayvan projeksiyon.....15 Çizelge 1.11 Ağrı ili büyükbaş ve küçükbaş canlı hayvan arz projeksiyonu...16 Çizelge 3.1 Ağrı ilinde toplam traktör güç değerleri.25 Çizelge 3.2 Türkiye de toplam traktör güç değerleri 26 Çizelge 3.3 Türkiye de tarım alet ve makine varlığı..28 Çizelge 3.4 Ağrı ilinde tarım alet ve makine varlığı..30 Çizelge 3.5 Tarım alet ve makine ortalama ağırlıkları..32 Çizelge 3.6 2003 yılı Ağrı ili alt bölgeler bazında tarım alet ve makine varlığı..33 Çizelge 3.7 2007 Verilerine göre arazi büyüklüğüne göre işletme sayısı ve arazi miktarı...34 Çizelge 3.8 Ağrı ilinde arazi büyüklüğüne göre işletme sayısı ve arazi miktarı..34 Çizelge 3.9 Ağrı ilinde toplam işlenen alan.35 Çizelge 3.10 Türkiye de toplam işlenen alan...35 Çizelge 4.1 Ağrı ilinde toplam traktör güç değerleri. 39 Çizelge 4.2 Türkiye de toplam traktör güç değerleri...40 Çizelge 4.3 Ağrı ili ve Türkiye de traktör sayıları, toplam güç değerleri, traktör ortalama gücü ve % oranları...42 Çizelge 4.4 Ağrı ilinde ve Türkiye de işlenen alana düşen traktör güç değerleri...43 vii
Çizelge 4.5 Ağrı ilinin işlenen alana düşen güç miktarı, Türkiye de işlenen alana..,43 Çizelge 4.6 Ağrı ilinde ve Türkiye de işlenen tarımsal alan/traktör değerleri 44 Çizelge 4.7 Ağrı ilinde toplam tarım alanı / traktör sayısı değerinin Türkiye değerlerine % oranları.. 45 Çizelge 4.8 Ağrı ili ve Türkiye toplam traktör sayısı/1000 ha değerleri...46 Çizelge 4.9 Ağrı ilinin traktör sayısı/1000 ha değerlerinin Türkiye değerlerine oranları 47 Çizelge 4.10 1999 yılı Ağrı ilinde ekipman sayısı ve ağırlığı..48 Çizelge 4.11 2000 yılı Ağrı ilinde ekipman sayısı ve ağırlığı..50 Çizelge 4.12 2001 yılı Ağrı ilinde ekipman sayısı ve ağırlığı..52 Çizelge 4.13 2002 yılı Ağrı ilinde ekipman sayısı ve ağırlığı..54 Çizelge 4.14 2003 yılı Ağrı ilinde ekipman sayısı ve ağırlığı..56 Çizelge 4.15 2004 yılı Ağrı ilinde ekipman sayısı ve ağırlığı..58 Çizelge 4.16 1999 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.60 Çizelge 4.17 2000 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.62 Çizelge 4.18 2001 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.64 Çizelge 4.19 2002 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.66 Çizelge 4.20 2003 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.68 Çizelge 4.21 2004 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.70 Çizelge 4.22 2005 yılı Türkiye de ekipman sayısı ve ağırlığı.72 Çizelge 4.23 1999-2005 yıları arasında Ağrı ilinde ve Türkiye de traktör ve işletme başına düşen ekipman sayısı ve kütlesi...74 Çizelge 4.24 Ağrı ilinde ve Türkiye de işletme mülkiyeti ve traktör kullanma durumu..76 Çizelge 4.25 Ağrı ilinde ve Türkiye de işletme mülkiyeti ve biçerdöver kullanma durumu..78 Çizelge 4.26 Ağrı ilinde ve Türkiye de işletme mülkiyeti ve biçerdöver kullanana arazi miktarı...79 Çizelge 4.27 Ha / Biçerdöver değerleri.... 79 Çizelge 4.28 Türkiye de Biçerdöver / 1000 ha değerleri...80 Çizelge 4.29 Ağrı ilinde ve Türkiye de mekanizasyon düzeyi göstergeleri.. 81 viii
1.GİRİŞ Bir bölgenin tarımsal yapısından söz edebilmek için; o bölgede bulunan tarımsal işletme sayısı, işletmelerin arazi miktarları, parçalılık durumu, işletmelerin kredi kaynakları, hane halkı ortaklığı, işletmelerde çalışan kişilerin eğitimi, kişi sayısı, yaşları ve cinsiyetleri; hayvansal ve bitkisel üretim bakımından tarımsal işletmelerin üretim cinsleri ve üretime ayırdıkları arazi miktarları; bitkisel üretim yapan işletmelerde sulanan, sulanamayan, ekilen, nadasa bırakılan, tarıma elverişli olan arazi miktarları, üretim desenleri belirlenerek, işletmelerde tarımsal mekanizasyon düzeyinin ortaya çıkartılması gerekmektedir. Bir tarım işletmesinde tarımsal mekanizasyonun modern alet, makine, cihaz ve tesislerle gerçekleştirilmesi sonucunda; işletmenin ekonomikliğinin ve verimliliğinin yanı sıra işletmede üretim artışı sağlanmakta, iş gücü gereksinimi azalmakta, çalışma şartları daha uygun bir hâle gelmekte ve daha geniş alanlarda her türlü tarımsal üretimi gerçekleştirebilme fırsatı doğmaktadır. Tarımsal girdiler içinde önemli bir gideri oluşturan mekanizasyon yatırımlarının, bölgeye yönelik planlı ve doğru şekilde yapılabilmesi için, bölgeye ait tarımsal yapı ve mekanizasyon özelliklerinin bilinmesi gereklidir (Akıncı vd. 1997). Daha önceden herhangi bir çalışma bulunmadığı için Ağrı ilinde bulunan tarım işletmelerinin tarımsal yapı ve mekanizasyon durumunun ortaya çıkartılması amaç edinilmiştir. Bu çalışmada yöntem olarak, istatistiksel veriler ve kaynaklar kullanılarak, Ağrı ili için birim alan başına düşen traktör güçleri (kw/ha), traktör başına tarım alanları (ha/traktör), traktör başına düşen alet ekipman kütleleri (ton/traktör), traktör başına düşen ekipman sayıları (ekipman/traktör), ilçelere ait tarım alet ve makine varlığı ve işletme özellikleri hesaplanarak Ağrı ilinin tarımsal mekanizasyon düzeyi ortaya konulmuştur. Ağrı ilinin tarımsal mekanizasyon derecesi belirlenirken Türkiye değerleri ile kıyaslamalar da yapılmıştır. 1
1.1 Ağrı İlinin Genel Özellikleri Ağrı ili Türkiye'nin doğusunda, İran İslam Cumhuriyetine sınır illerimizden biridir. Greenwich ölçeğine göre 39-40 derece kuzey paralelleri ile 42-45 derece doğu meridyenleri arasında bulunmaktadır. İlin tamamı Doğu Anadolu Bölgesinin içindedir. Yukarı Murat Havzasında yer alan ilin yüzölçümü 1.137.573 hektardır. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Iğdır ve Kars, batısında Erzurum ve Muş, güneyinde Bitlis ve Van illeri bulunmaktadır (Şekil 1.1). İl toprakları coğrafî yapıya uygun olarak batıdan doğuya doğru daralmaktadır. Genişliği, batıda Sac dağından Küçük Ağrı dağının doğu eteğine (İran sınırı) kadar yaklaşık 190 km, Kuzey-Güney doğrultusunda ise; kuzeyi Aşağı Dağ, güneyi Patnos Armutlu köyü arası 115 km dir. Ağrı-İran arasındaki sınır yaklaşık olarak 75 kilometredir. Gürbulak Gümrük kapısı bu sınır üzerindedir ve Edirne Kapıkule Gümrük kapısından sonra Türkiye nin ikinci önemli gümrüğü ve Doğuya açılan kapısıdır. Ağrı ili Merkez ilçeyle beraber 8 ilçe, 7 bucak, 570 köy ve 250 adet köy altı yerleşim birimine sahiptir. Bağlı ilçeler Hamur, Tutak, Eleşkirt, Patnos, Diyadin, Taşlıçay ve Doğubeyazıt tır (Anonim 2004c). Şekil 1.1 Ağrı alt bölgeler haritası (Anonim 2004c) 2
Ağrı tarih boyunca Doğu ve Batı arasında köprü olmuştur. Asya-Avrupa ve Anadolu- Ortadoğu arasında yapılan göç ve akınlar Ağrı ve çevresinden gerçekleşmiştir. Hindistan, Çin, Orta Asya ve İran ın ipekli kumaşları, baharatları ve diğer malları Doğubeyazıt üzerinden Anadolu ve Avrupa ya taşınmıştır. Cumhuriyet döneminde de ulaşım ve taşımacılıkta önemli bir yer olarak sanayi ürünleri, gıda ve hammadde gibi kıymetli ithalat ve ihracatı malları bu yoldan sağlanmaya devam etmiştir. Doğu Anadolu da ulaşımı sağlayan önemli Devlet yollarından olan E 80 karayolu Ağrı dan geçmektedir. Bu yol nedeniyle ulaşım ve taşımacılık devamlı canlı kalmaktadır. Türkiye-İran transit yolu, Ağrı topraklarının ortasından geçmekte ve ulaşımın ana stratejik noktalarından birini teşkil etmektedir. Transit taşımacılık ve nakliyatçılık Ağrı da gelişmiştir. Fakat kış aylarında kar yağışı nedeni ile birçok köy yolu kapanmaktadır (Anonim 2004c). 1.1.1 Ağrı ilinin agroekolojik alt bölgeleri Bir bölgenin tarımsal amaçla değerlendirilmesindeki en önemli unsur o bölgenin çeşitli ürünlerin yetişmesine uygun olması ve bölgede yetiştirilebilecek ürünlerin potansiyel verimidir. Ancak ilde tekdüze bir üretim yapısının hakim olması, spesifik özellik taşıyan herhangi bir ürün deseninin bulunmaması, ilin tahıl kütlesi bir üretim yapısına sahip olması, yer yer geleneksel usullerle geçimlik üretim yapılan değişik ürünler bulunmaktaysa da verimlerinin düşük olması ve ekonomik olmaması nedeniyle Agro ekolojik alt bölgelere ayırma işlemi; topografik özellikler, sıcaklık, ışık, hava nemi, su faktörleri, atmosferden kaynaklanan faktörler, arazi kabiliyet sınıfları, kullanım şekli, büyük toprak gurupları gibi toprak özelliklerini kapsayan çevresel faktörler ve sosyoekonomik özellikler dikkate alınarak benzeş olanları bir arada gruplandırılmak suretiyle alt bölgelere ayrılmıştır. Çizelge 1.1 de ilin agro-ekolojik alt bölgelere dağılımı görünmektedir (Anonim 2004c). 3
Çizelge 1.1 Ağrı ili agro-ekolojik alt bölgeleri (Anonim 2004c) I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge IV. Alt Bölge Merkez Eleşkirt Hamur Patnos Tutak Diyadin Taşlıçay Doğubeyazıt Agro-ekolojik bölge; iklim verileri, arazi formu, toprak yapısı ve sosyo-ekonomik yapı gibi faktörler göz önüne alınmak suretiyle belirlenmiştir. Çalışmamızda Ağrı ili 4 Agroekolojik bölgeye ayrılmıştır. 1.Alt bölge Merkez-Eleşkirt-Hamur ilçelerini kapsamaktadır. II. Alt bölge Patnos-Tutak, III. Alt bölge Diyadin-Taşlıçay, IV. Alt bölge Doğubeyazıt ilçesini içermektedir. Doğubeyazıt ilçesi mikroklimatik özellikleri ve sosyo ekonomik olarak geçim kaynaklarının diğer ilçelerden farklı olması nedeniyle diğer ilçelerden ayrı özellikler göstermektedir. Bu özellikler ve sosyo-ekonomik yapısının dikkate alınması suretiyle bu ilçe ayrı bir alt bölge olarak tespit edilmiştir. I.Alt bölge iklim verileri, bitki örtüsü, sosyo-ekonomik yapı, yüzey şekilleri ve toprak özellikleri dikkate alınarak benzer özelliklerin birbirine yakın olması nedeni ile bir alt bölge olarak incelenmiştir. II. Alt bölge iklim verilerinden olan sıcaklık, yağış özelliklerinin ve genel olarak toprak yapısı dikkate alınmıştır. III. Alt bölge iklim ve arazi yapıları dikkate alınarak oluşturulmuştur. 1.1.2 Ağrı ilinin topografyası Ağrı genelde Doğu Anadolu Bölgesi nin coğrafik karakterlerini taşımaktadır. Ülkenin en yüksek volkanik kütleleri (Ağrı, Süphan, Tendürek, Kösedağ) Ağrıdaki sıradağlar üzerinde veya yakınındadır. Şeryani, Elmalıdere, Cumaçay, Körçay, Taşlısu, Hamur, Derecek, Diyadin ve Kaplıcalar vadisi ilin başlıca vadileridir. Ağrı da ova ve düzlükler çoğunlukla fay kırıkları ve dağlarla sınırlanmıştır. Ovalar çöküntü havzalardır ve sonradan toprak birikmesi olmuştur. Davu, Sinek, Kraktin, Pani, Katavin, Mirger- Çakmak ve Aladağ yaylaları ilin önemli yaylalarıdır. Murat Nehri Fırat ın en büyük kolu olup Ağrının en önemli ve en çok su taşıyan nehridir. Karasu, Taşlısu, Körçay, Sarısu, Bağdişan Çayı, Elmalı Dere, Balıklı Göl Deresi, İncesu, Gürlevik ve Kesik diğer 4
önemli akarsularındandır. Balık Gölü, Kutkapan-Thailka Gölleri de bölgenin önemli göllerindendir (Anonim 2004c). 1.1.3 Ağrı ilinde iklim özellikleri Ağrı ili iklim bakımından Türkiye nin karasal ve en sert iklimli bölümüne girmektedir. Kışları çok soğuk geçer. Türkiye de en soğuk gün Ağrı da 13 Ocak 1940 da -45,6 ºC olarak tespit edilmiştir. Yazları sıcaktır, ilkbahar ve sonbahar ayları kısa sürer. Yıllık ortalama sıcaklık 6.2 ºC en soğuk ay ortalaması -10 ºC ve en sıcak ayın ortalaması 21.3 ºC dır. Ağrıda yağış rejimi değişkendir. Kışın yağışlar kar şeklinde ilkbahar ve sonbahar yağışları ise yağmur şeklindedir. İlde kar Nisan ayı sonlarına kadar yerde kalmaktadır. Doğubeyazıt, ilin en az yağış alan bölgesi ve kışın ilin en sıcak bölgesidir. Yağmur şeklindeki yağışlar az, kar şeklindeki yağışlar çok miktarda düşmektedir. Yılın 115 ile 125 günü karla kaplıdır. Yıllık ortalama yağış miktarı 326 mm dir. En yağışlı ay 76,4 mm ile Nisan ayıdır. En kurak ay ise 10,9 mm ile Ağustos ayıdır. Ağrıda özellikle soğuk aylarda sisli günlerin sayısı da oldukça fazladır. Ortalama sisli gün 30 gündür. İlde çoğunlukla radyasyon sisleri etkili olmaktadır. Ağrıda bulutlu geçen günler genellikle kış mevsiminde yoğunlaşmaktadır. İlkbahar ve sonbahar aylarında yağmurlara bağlı olarak açık, parçalı bulutlu ve kapalı hava kümeleri gözlenirken, Ağustos ve Eylül aylarında ise havada çok az bulut görünmektedir (Anonim 2004c). 1.1.4 Ağrı ilinde bitki örtüsü Ağrı ilinin volkanik bir alan olması, ısının düşük derecede ve yağışların az olması nedeni ile dağlar ve ovalar çıplaktır. Tabii bitki örtüsü olarak genellikle yüksek plato stepleri görünümündeki bozkırlar hâkimdir ve bu bozkırlar özellikle Ağrı, Eleşkirt ve Yukarı Murat civarlarında yoğunluk kazanmaktadır. 5
Ağrıda orman alanı yok denecek kadar azdır. Ağrı-Eleşkirt-Tutak serisinde Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü verilerine göre toplam 5.905 ha bozuk baltalık saha bulunmaktadır (Anonim 2004c). 1.1.5 Ağrı ilinde bulunan arazilerin kullanım şekillerine göre dağılımı Çizelge 1.2 de görüldüğü gibi ilin toplam yüzölçümü 1.137.573 hektar olup, toplam alanının 36.100 hektarı tarım arazisi olmaktadır. Nadaslı kuru tarıma 216.805 hektar, sulu tarıma 32.467 hektar, yetersiz sulu tarıma 44.291 hektar, çayır ve meraya 765.518 hektar, tarım dışı araziye ise 78.145 hektarlık alan ayrılmıştır. Çayır mera alanlarının oranının yüksek olması Ağrı ilinde hayvancılık potansiyeline olumlu etki edip, ekonomik açıdan önemlidir. Orman alanlarının yok denecek kadar az olması çevresel açıdan kısıt olarak değerlendirilebilir. Çizelge 1.2 Ağrı ilindeki arazilerin alt bölgeler bazında kullanım şekline göre dağılımı (http://www.agritarim.gov.tr, 2007) Kullanım Şekli I.Alt Bölge II.Alt Bölge III.Alt Bölge IV.Alt Bölge Toplam (ha) Kuru tarım(nadaslı) 79.423 87.618 34.714 15.070 216.805 Sulu tarım 23.567-7.069 1.831 32.467 Yetersiz sulu tarım 29.248 8.395 3.983 2.665 44.291 Çayır 6.521 10.142 6.757 13.827 37.247 Mera 241.685 168.540 148.936 169.110 728.271 Orman - - - 347 347 Yerleşim yeri 4.804 2.392 1.182 1.646 10.034 Hali arazisi 7.865 2.342 10.915 43.471 64.593 Su yüzeyi - - - 2.442 3.518 Toplam 393.123 279.429 214.622 250.409 1.137.573 6
İl arazilerinin %67 ile önemli bir bölümünü çayır-meralar oluşturmaktadır. İl arazilerinin dağılım Şekil 1.2 de görünmektedir. İlde orman, fundalık alanlar %0,03 gibi çok düşük olduğundan dolayı diğer alanlar arasında gösterilmiştir. A ğ rı İli A ra z i V a rlığ ı D iğ e r 7 % T a rım a la n ı 2 6 % Ç a y ır-m e ra 6 7 % Şekil 1.2 Ağrı ili arazi kullanım şekli (Anonim 2004c) İlde 1991 yılı verilerine göre 292.563 dekar olan tarım alanları 2001 yılında 361.000 dekar olmuştur. Yıllar itibarı ile tarım alanlarının sürekli olarak artmasının nedeni, kullanılamayacak durumda olan çayırların sürülerek tarıma ayrılan miktarların artmasından kaynaklanmaktadır (Anonim 2004c). 1.1.6 Ağrı ilinde sosyal yaşam ve ekonomik özellikler Ağrı ili 1.137 km² lik alanı ile Türkiye nin %1.49 lık kısmını teşkil etmektedir. Km² ye düşen kişi sayısı 1927 yılında yaklaşık 8 kişi iken 2000 yılında bu oran 46 kişiye yükselmiştir. Son 73 yılda Türkiye nüfusu yaklaşık 5 kat artarken aynı dönemde Ağrı ilindeki nüfus artış hızı yaklaşık 5.2 kat olmuş ve 528.744 kişiye yükselmiştir. Ağrı ilinin ortalama hane halkı büyüklüğü 1955 yılında 6,7 iken 2000 yılında 7,6 olmuştur. 1927 yılında Ağrının ülke nüfusu içerisindeki payı % 0,75 iken 2000 yılında artış göstererek % 0,8 e yükselmiştir. Ağrı ilinde 2000 yılı nüfus verilerine göre köy nüfusu azalırken, şehir nüfusu artmıştır. 1990 yılı nüfus sayımındaki verilere göre kent nüfusu %36,3, kırsal nüfus %63,6 dır. İlde son on yılda kırsal nüfus %11,3 oranında azalmış ve %53 olmuştur. Şehir nüfusu ise %11,4 oranında artmış ve 2000 yılı verilerine göre %47 ye yükselmiştir. 7
Çizelge1.3 incelendiğinde, faal nüfus olarak nitelendirdiğimiz 15 ile 64 arası yaş gurubu Merkez, Eleşkirt ve Hamur ilçelerinde nüfusun %58 ni, Patnos ve Tutak ilçelerinde nüfusun %52 sini Diyadin ve Taşlıçay ilçelerinde nüfusun %50 sini ve Doğubeyazıt nüfusun %55 ini teşkil etmektedir. Bu veriler ekonomik olarak faal nüfusun ve işgücünün ilde yeterli olduğunu göstermektedir. Ancak nitelikli iş gücü için aynı şeyi söylemek mümkün değildir (Anonim 2004c). Çizelge 1.3 Ağrı ili nüfusunun alt bölgeler bazında yaş gruplarına göre dağılımı (Anonim 2004c) ALT BÖLGELER 0-6 Yaş Gurubu 7-14 Yaş Gurubu 14-64 Yaş Gurubu 64+ Yaş Gurubu I. Alt Bölge 18.798 (%37) 20.910 (%36 ) 56.816 (%41) 2.460 (%42) II. Alt Bölge 16.432 (%32) 19.405 (%34) 41.224 (%30) 1.555 (%26) III. Alt Bölge 4.205 (%8) 4.522 (%8) 9.261 (%7) 512 (%9) IV. Alt Bölge 11.321 (%23) 12.581 (%22) 31.073 (%22) 1.286 (%23) TOPLAM 50.756 57.418 138.374 5.813 2000 yılında ilçe merkezlerindeki nüfus artış oranı %46.31 iken köy ve beldelerin nüfus artış hızı %-0.68 olarak belirlenmiştir. Devlet İstatistik Enstitüsü 2000 nüfus sayımı verilerine göre, Ağrı ilinde çalışma çağındaki nüfus olarak kabul edilen 12 ve daha yukarı yaştaki nüfus daha hızlı artmaktadır. 1980 2000 döneminde %12 olarak gerçekleşmiştir. Bu grubun işgücüne katılma oranı ise 1980 2000 döneminde %87,2 den %71,9 a düşerek azalmıştır. 1980 2000 döneminde Ağrı ili istihdam edilenlerin sayısı yıllık %8,2 artış gösterirken, tarımda istihdam edilenlerin toplam istihdam içerisindeki oranı sürekli düşüş göstermektedir (Çizelge 1.4). 2000 yılı verileri ile tarımda istihdam edilen erkek nüfus azalarak %55 e düşmüştür. Kadınlarda ise bu oran, 1980-2000 yılları arasındaki verilerden anlaşıldığı üzere, hep yüksek olup, 2000 yılında kadınlarda istihdam edilen 8
nüfusun tarımda istihdam edilene oranı %96,8 dır.ağrı ilinde kadınlar tarımsal faaliyette çok önemli bir yerdedir. Çizelge1.4 incelendiğinde, tarımsal iş yapanların oranı %79 dan %73,5 e düşerek azalış gösterirken hizmet, teknik, idari ve ilmi işlerde çalışanların oranında artış görülmektedir. İlin istihdam edilen nüfusun sektörel dağılımı Şekil 1.3 de verilmiştir (Anonim 2004c). Çizelge 1.4 Ekonomik faaliyete göre istihdam edilen nüfus (Anonim 2000c) Sayım yılları Tarım Sanayi İnşaat Hizmet İyi tanımlanmamış işler Toplam İstihdam Toplam Erkek Kadın Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % 1980 123.132 79.0 2.516 1.6 3.952 2.5 26.207 16.8 52 0 156.059 1985 132.456 77.9 3.130 1.8 2.782 1.6 31.468 18.5 273 0.2 170.109 1990 135.202 76.4 5.253 3.0 4.881 2.8 31.220 17.6 450 0.3 177.006 2000 135.028 73.4 2.685 1.5 6.829 3.7 39.973 21.2 341 0.2 183.856 1980 59.873 65.8 1.733 1.9 3.937 4.3 25.395 27.9 34 0 90.972 1985 60.701 62.9 2.684 2.8 2.752 2.9 30.046 31.1 264 0.3 96.460 1990 59.502 61.2 2.839 2.9 4.854 5.0 29.649 30.5 430 0.4 97.274 2000 56.500 55.0 2.571 2.5 6.787 6.6 36.602 35.6 311 0.3 102.771 1980 63.459 97.5 783 1.2 15 0 812 1.2 18 0 65.087 1985 71.742 97.4 446 0.6 30 0 1.422 1.9 9 0 73.649 1990 75.700 94.9 2414 3.0 27 0 1.571 2.0 20 0 79.732 2000 78.528 96.8 114 0.1 42 0.1 2.371 2.9 30 0 81.085 E k o n o m ik F a a liye te g ö re İs tih d a m E d ile n N ü fu s İn ş a a t 4 % H izm e t 2 2 % D iğ e r 0 % S a n a yii 1 % T a rım 7 3 % Şekil 1.3 İstihdam edilen nüfusun sektörel dağılımı (Anonim 2000c) 9
1980 2000 yıllarına ait verilere göre ücretli veya işveren olarak çalışanların oranında artış olmuştur. Kadınlarda bu artış erkeklere oranla daha fazladır. Ücretsiz aile işçisi şeklinde çalışanların oranında azalmıştır. 2000 yılı verilerinde, çalışanların %57 si ücretsiz aile işçisi, %22,7 si ücretli olarak çalışanlar, %19,5 i kendi hesabına çalışanlar ve %0,7 si işverenler teşkil etmektedir (Anonim 2004c). 2000 yılı nüfus sayımına göre Ağrı ili işsizlik oranı %10 dır. İlde işgücüne dâhil olmayan nüfusun çalışabilir nüfus içerisindeki payı 1980 2000 döneminde sürekli artmaktadır. Bu oranın yıllık artış hızı 2000 yılı verileri ile erkeklerde %63 kadınlarda %42 ve genelde %49 olmuştur. İş gücüne dâhil olmayan nüfusun %62 sini kadınlar teşkil etmektedir. İşgücüne dâhil olmayan nüfusun içerisinde ev kadınlarının oranı 1980 2000 döneminde azalmasına rağmen 2000 yılında %79,4 ile hala yüksek bir oran teşkil etmektedir. İşgücüne dâhil olmayan nüfusun içerisinde emeklilerin oran iki cinsiyette de artış göstermekle son on yıllık dönemde kadınlardaki artış erkeklerden daha fazladır (2004c). Çalışan nüfusun işteki durumlarına göre dağılımı ise %22.75 si ücret, maaş veya yevmiye karşılığı çalışanlar, %0,7 si işverenler, %19.53 ü kendi hesabına çalışanlar ve %57 sininde ücretsiz aile işçisidir. 2000 verilerine göre iktisadi faal nüfusun %73.44 (135.028) lık bir rakamı tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılıkla iştigal etmektedir. İlde iktisadi faal nüfusunun 102.771 ile %55,9 i erkek, 81.085 ile %44,1 i ise kadın nüfustan oluşmaktadır. İlde cinsiyete göre nüfusun sektörel dağılımı Çizelge 1.5 de verilmiştir. Çizelge 1.5 İşgücünün cinsiyete göre tarım ve tarım dışı sektörlere dağılımı (Anonim 2004c) Yıllar 2000 % Sektörler Erkek Kadın Erkek Kadın Tarım 56.500 78.528 30.7 42.7 Tarım dışı 46.271 2.557 25.7 1.4 Toplam 102.771 81.085 55.4 44.1 10
1987 2000 yılları arasında Ağrıda kişi başına ortalama gelir 309,28 YTL ve ortalama GSYİH ise 138.232 YTL olarak gerçekleşmiştir. Ağrıda kişi başına düşen gelir 2005 yılında 312,32 YTL. Ağrı da kişi başına düşen gelir ve Gayri Safi Yurt İçi Hasıla projeksiyonunu Devlet İstatistik Enstitüsü verilerinin trendi alınarak hesaplanmıştır ve Çizelge 1.6 de verilmiştir. Çizelge 1.6 Ağrı ilinde kişi başına gelir ve GSYİH projeksiyonu (Anonim 2004c) Yıllar Kişi başına gelir (YTL) GSYİH (YTL) 1994 298.86 132.454 1995 287.05 127.437 1996 300.25 133.419 1997 323.15 149.944 1998 214.22 155.552 1999 371.01 173.703 2000 517.63 183.939 2001 688.32 175.286 2005 321.32 186.991 2010 449.22 208.433 Devlet İstatistik Enstitüsünün 1996 yılı verilerine göre Gayri Safi Yurt İçi Hasıla da en fazla paya Merkez, Eleşkirt ve Hamur ilçeleri sahiptir bunda Merkez ilçenin payı çok büyüktür. 2. sırayı alan bölge ise Merkez ilçeden sonra ilin ekonomisine en fazla katkı sağlayarak GSYİH dan %17 paya sahip olan mikroklimatik özellikleri nedeniyle yalnız olarak değerlendirmeye alınan Doğubeyazıt ilçesidir. 2000 yılındaki verilere göre, Ağrı ilinde okuma yazma oranı erkeklerde %82, kadınlarda ise %52 dir. Yüksek öğretim mezunu erkeklerin oranı ise %4.9, kadınlarda %1.2 olmaktadır. Ağrı ilinin alt bölgeler bazında okul durumu Çizelge 1.7 de görülmektedir (Anonim 2004c). 11
Çizelge 1.7 Ağrı ilinde okulların alt bölgelere dağılımı (Anonim 2004c) Okullar Merkez Eleşkirt Patnos Tutak Diyadin Taşlıçay Doğubeyazıt Tüm ilçeler Hamur Fakülte 1 - - - 1 Yüksekokul 1 - - - 1 Genel Lise 2 2 2 1 7 Anadolu Lis. 1 1 - - 2 E.M.L. 2 1 - - 3 İmam Hatip lis. 1 2-1 4 Kız Meslek lis. 1 - - - 1 Ticaret Lis. 1 - - - 1 Sağlık Meslek Lis. 2 1 - - 3 Çok Program Lis. 1 1-1 3 Yatılı İlk. Böl. Okulu 3 2 2-7 İ.Ö. Okulu(Şehir) 36 15 10 17 78 İ. Ö. Okulu(köy) 205 163 38 70 536 Halk Eğitim Merkezi 3 2 2 1 8 Ağrı ilinde pazarlamanın ana ve yardımcı hizmetleri gelişememiştir. İşleme, toplama ve dağıtma olarak adlandırılan temel pazarlama işlemleri yanında dereceleme ve standardizasyon, kalite kontrolü, depolama, paketleme ve ambalajlama, finansman, fiyat tespit etme, reklâm ve pazar bilgilerini sağlıklı toplayabilme gibi yardımcı pazarlama hizmetlerinin de üzerinde durulması profesyonel bir planlamanın yapılması ülkenin dış satımını ve kar payını olumlu olarak etkileyecektir. İlde ciddi bir pazarlama, planlama problemi bulunmaktadır (Anonim 2004c). Ağrı ilinde iklim şartları yüksek gelir getirici bitkisel üretime imkân vermemektedir. Üretilen bitkilerin verimleri düşüktür. 765.518 hektar ile çayır ve mera alanlarının ildeki arazi varlığının % 67 sini kaplamaktadır ve Ağrı ili önemli bir hayvancılık potansiyeline 12
sahiptir. Bütün bu sebeplerden dolayı Ağrı ilinde hayvancılık en önemli faaliyet alanı olmaktadır. Hayvan Pazarı (Ağrı Mal Meydanı) ülkemizin önde gelen hayvan pazarlarından biridir (Anonim 2004c). 1.2 Ağrı İlinde Tarımsal Üretim Ağrı ilinde bulunan arazilerde, her yıl ekilen alanların % 60 ı tahıllara, % 32 si nadasa, % 1,8 i endüstri bitkilerine, % 0,6 sı yemeklik baklagillere ve % 5,4 ü yem bitkilerine ayrılmıştır. Bunların dışında meyve ve sebze için ayrılan alan % 0,2 gibi küçük bir bölüm oluşturmaktadır (Çizelge 1.8). Çizelge 1.8 Ağrı ilinde tarım arazilerinin bitki gruplarına göre dağılımı (http://www.agritarim.gov.tr, 2007) Tarım Alanı (ha ) (%) Oranı Tarla Arazisi 360.019 99,8 Tahıllar 215.755 60,0 Nadas 115.916 32,0 Endüstri Bitkileri 6.489 1,8 Yemeklik Baklagiller 2.194 0,6 Yem Bitkileri 19.665 5,4 Bağ-Bahçe Arazisi 981 0.2 Meyve 47 0,0 Sebze 934 0,2 Toplam Tarım Alanı 361.000 100 İlde 30.613 adet tarım işletmesi mevcut olup, işletmelerin sahip olduğu toplam tarım alanı 2.942.061 dekardır (http://www.agritarim.gov.tr, 2007). İldeki tarım işletmelerinin % 4 ü bitkisel üretim, % 16 sı hayvansal üretim ve % 80 i karma bir üretim modeline sahiptir (Şekil 1.4). 13
Tarım İşletmelerinin Üretim Şekline Göre Dağılımı Bitkisel Üretim 4% Hayvansal Üretim 16% Karm a 80% Şekil 1.4 Tarım işletmelerinin üretim şekline göre dağılımı (Anonim 2004c) Çizelge 1.9 nin incelenmesinden toplam çayır ve meraya ayrılan alanın 728.271 hektar olduğu ortaya çıkmaktadır. En fazla mera alanı ise 1.Alt Bölgede, en fazla çayır alanı ise 4.Alt Bölgededir. Toplam çayır mera alanı bakımından yine 1.Alt Bölge ilk sırayı almasına rağmen Ağrı ilinde alt bölgeler bazında, genel olarak çayır mera alanları yüksek potansiyele sahiptir. Çayır ve mera alanları hayvansal üretim yapan işletmelere büyük destektir. Çizelge 1.9 Çayır-Mera alanlarının alt bölgelere göre dağılımı (http://www.agritarim.gov.tr, 2007) Alt Bölgeler Çayır-Mera (ha) Çayır (ha) Mera (ha) 1. Alt Bölgeler 248.206 (%33) 6.521 (%17) 241.185 (%33) 2. Alt Bölgeler 178.682(%23) 10.142 (%27) 168.540(%23) 3. Alt Bölgeler 155.693 (%20) 6.757 (%18 ) 148.936 (%21) 4.Alt Bölgeler 182.437 (%24) 13.827(%38) 169.110 (%23) Toplam 765.018 37.247 728.271 Ağrı ilinde 2001 verilerine göre, I.Alt Bölge 154.824 adet, II. Alt Bölge 74.345 adet, III. Alt Bölge 36.355 adet ve IV. Alt Bölge 27.030 adet olmak üzere toplam 292.554 adet sığır mevcuttur. Bunun %5 i kültür, %15 ı kültür melezi ve %80 i yerli ırklardan oluşmaktadır (Anonim 2004c). 14
2005 yılında ise I.Alt Bölgede 194.972 adet, II. Alt Bölgede 90.265 adet, III. Alt Bölgede 43.327 adet, IV. Alt Bölgede 32.495 adet olmak üzere toplam 361.059 adet sığır bulunmaktadır. İlde sığırı sayısı %35 lik artış olurken; kültür sığırı sayısında %115, kültür melezi sayısında %133 ve yerli sığır sayısında %22 lik bir artış görünmektedir (Çizelge 1.10). Çizelge 1.10 Ağrı alt bölgeler bazında büyükbaş ve küçükbaş canlı hayvan projeksiyonu (Anonim 2004c) Yıllar Hayvan Sayıları I.Alt Bölge II.Alt Bölge III.Alt Bölge IV.Alt Bölge Toplam Koyun 602.885 350.062 563.889 427.854 1.944.791 2005 (%30.99) (%17.9) (%28.9) (%21.9) Kıl Keçisi 30.907 20.604 27.816 23.695 103.022 (%30.0) (%19.9) (%27.0) (%22.9) Sığır 194.972 90.265 43.327 32.495 361.060 (%53.9) (%25) (%11.9) (%8.9) Manda 860 484 233 215 1.791 (%48) (%27) (%13) (%12) Koyun 677.707 393.507 633.983 480.953 2.186.150 2010 (%31) (%18) (%28.9) (%22) Kıl Keçisi 34.664 23.109 31.198 26.576 115.547 (% 30) (%19.9) (%27) (%23) Sığır 226.390 104.810 50.309 37.731 419.240 (%54.0) (%25) (%12) (%9) Manda 663 373 180 166 1.381 (%48) (%27) (%13) (%12) Çizelge 1.10 nin incelenmesinden anlaşıldığı gibi, ilde bulunan toplam büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının tüm alt bölgeler içinde oranlarına bakıldığında, %31 koyuna, %30 kıl keçisine, %54 sığıra ve %48 mandaya sahip olan I.Alt Bölge canlı hayvanda en önde gelen bölge konumundadır. Sayısal olarak I.Alt Bölgeyi küçükbaş hayvan varlığı ile III. Alt Bölge, büyükbaş hayvan varlığı ile ise II. Alt Bölge izlemektedir. IV. Alt Bölgede hayvancılık diğer bölgelerden daha az yapılmaktadır. Ağrı ilinde 1994 2005 yılları arasında koyunda %68, keçide %74, sığırda %59 değerlerinde artış olmuştur, fakat manda sayısında bu tam tersi olarak %30 oranında azalma gerçekleşmiştir ( Çizelge1.11). 15
Çizelge 1.11 Ağrı ili büyükbaş ve küçükbaş canlı hayvan miktarı projeksiyonu (Anonim 2004c) Yıllar Koyun Keçi Sığır Manda 1994 1.334.380 76.920 215.180 2.510 1995 1.378.260 68.410 217.640 2.200 1996 1.398.290 70.590 181.280 1.650 1997 1.449.900 76.960 217.760 1.590 1998 1.740.700 92.520 262.000 1.950 1999 1.773.100 96.420 289.200 2.070 2000 1.753.574 92.316 289.908 1.985 2001 1.753.000 89.620 292.554 2.069 2002 1.663.400 100.550 350.880 2.597 2003 1.000.000 55.012 346.097 2.400 2005 1.944.791 103.022 361.060 1.791 Ağrı ilinde hayvancılık işletmeleri örgütlenme bakımından çok geri kalmış olup yavaş gelişmektedir. İldeki koyunlar yerli ırk olup verimleri düşüktür. Ağrı ili nemli hava kütleleri ile kaplıdır, rakımı yüksektir ve sert karasal iklime sahiptir. İlkbahar başı ve sonbahar sonu soğuk ve donlu günlerin sayısının fazla olması nedeniyle hayvanlar uzun süre meralardan yararlanamamaktadır. Yılın yaklaşık 7 ayını ahırda geçirmek zorunda kalan hayvanların verimlerinde düşüş olmaktadır. Ağırlıklı olarak Ağrı ilinde yöreye adaptasyonu kuvvetli, verimleri düşük yerli ırklar tercih edilerek yetiştirilmektedir. İl arazisinin %67 si çayır, mera ve kışlaklardan oluşmaktadır. Bakımsızlık, ağır otlatma, erken otlatma ve bu alanların tekniğine uygun olarak değerlendirilememesi nedenleri ile önemli oranda tahrip oluşmuştur. İlde önemli bir kaba yem kaynağı olan meraların ıslahı ve korunması önemli bir potansiyele sahip olan hayvancılık açısından gereklidir. 16
İlde sulanan arazilerde yonca, kuru arazilerde korunga yetiştirilmekte ve yem bitkileri üretimi 2001 yılı verileri ile 94.857 ton dur. 2001 yılı hayvan sayılarına göre kaba yem ihtiyacı 1.463.480 ton dur. Yem bitkileri yetiştiriciliği yetersiz durumdadır ve hayvanların kaba yem açıkları saman ile kapatılmakta olup verimi olumsuz etkilemektedir. İlde üretilen ve karma yem hammaddesi olarak kullanılan tane yemler sırası ile buğday, arpa, yonca, korunga ve fiğdir. İlin konsantre yem ihtiyacı yaklaşık 585.392 ton olup ilde bulunan iki adet yem fabrikası bu ihtiyacı karşılamamaktadır. İlde bulunan iki adet yem fabrikasının yanında Erzurum, Van ve Gaziantep illerinden yem gelmektedir. Ancak ildeki çiftçilerin büyük çoğunluğu fabrikasyon yemlere rağbet göstermemektedir. İlde yem üretimine katkıda bulunabilecek sanayi kuruluşu olarak 1 adet şeker fabrikası ve 1 adet un fabrikası bulunmaktadır. Bu fabrikalardan 122.154 ton/yıl yaş şeker pancarı posası, 14.385 ton/yıl melas ve 7.875 ton/yıl kepek elde edilmektedir. İlde teknik yetiştiricilikten ziyade geleneksel yetiştiricilik hâkim konumdadır. Yaz aylarında meraya dayalı bir besicilik yapılmakta, kış aylarında ise hayvanlara yeşil yem bulunamamakta, çoğunlukla hayvanlar samanla beslenmektedir. Bu koşullar altında, Ağrı ilinin ikliminin tarımsal üretim yapmaya elverişli olmaması, çayır-mera alanlarının % 67 lik oranla geniş bir alan kaplaması gibi nedenlerden dolayı il genelinde hayvancılık zorunlu bir üretim haline getirmiştir. Ağrı hayvan sayısı bakımından Erzurum ve Kars tan sonra Türkiye de üçüncü sırada bulunmaktadır. Ancak nüfus ve km 2 başına düşen hayvan sayısı bakımından Türkiye de birinci sırada gelmektedir. İlde halkın % 95 nin geçim kaynağı hayvancılıktır (Anonim 2004c). 17
2. KAYNAK ÖZETLERİ Kadayıfçılar vd. (1990), Tarımsal Mekanizasyon Derecesinin Değerlendirilmesi adlı çalışmada, tarımsal mekanizasyon durumunun değerlendirilmesinde ve bu konuda genel bir fikir sahibi olunabilmesi için aşağıda özetlenen hususların ayrı ayrı değerlendirilmesi gerektiğini söylemişlerdir. Bu metotlar şunlardır: 1. Mevcut olan mekanik gücün toplam tarım alanına oranı (BG/ha) veya (kw/ha) değerleri, mekanizasyon için genel ve geçerli bir ölçü olarak kabul edilmektedir. 2. Toplam tarım alanının, güç değerine bakılmaksızın, traktör sayısına bölünmesiyle elde edilen (ha/traktör) değeri de genel bir fikir vermesi açısından mekanizasyon kriterleri arasında kullanılmaktadır. 3. İşlenen tarım alanlarının birimi başına düşen traktör miktarı (traktör sayısı/1000ha) tarım işletmelerinin, ülke ve bölge makineleşme düzeyleri saptamak ve karşılaştırma yapabilmek için anlamlı bir gösterge olmakla birlikte, traktörlerin çok çeşitli güç ve tipte olması nedeniyle yanıltıcı da olabilmektedir. 4.Öte yandan, tarım sektöründeki mevcut makine gücünün toplam insan, hayvan ve makine gücüne oranı da mekanizasyon hakkında genel bir fikir verebilecek bir rakam olabilmektedir. 5. Traktörden yararlanma (kullanım) oranı (traktör kullanan işletme sayısı/toplam işletme sayısı) işletme gruplarına, bölgesel değişikliklere ve üretilen ürün niteliğine göre farklı değerler almasına karşın, özellikle mekanizasyonun gelişmesinin değerlendirilmesinde yararlı bir göstergeyi oluşturmaktadır. 6. Traktöre düşen ekipman miktarı (ekipman (ton)/traktör) oranı da, mekanizasyonun gelişme durumunu belirleyen bir gösterge olmaktadır. 7. Traktörün yıllık çalışma süresi (saat/yıl), önemli bir ekonomik kriter oluşturmaktadır. 18
8. Tarımda, traktörün tahrik ettiği araçların dışında kalan kendi yürür biçerdöver, ayrı ve önemli bir mekanik güç kaynağıdır. Biçerdöver ile hasat edilen alan (ha/biçerdöver) oranı da mekanizasyonun değerlendirilmesinde bir başka göstergeyi oluşturmaktadır. 9.Mekanik enerji tüketimi (MJ/ha), yani birim alana gerekli enerji miktarı, mekanizasyon uygulamasının genel seviyesini belirleyen bir diğer kriteri oluşturmaktadır. 10. Tarım kesimindeki devamlı çalışan insan birimine veya işçi birimine (IB) düşen traktör güç miktarı (kw/ib),(bg/ib), kıyaslamada mekanizasyon uygulamasının, benzerlik derecesini belirlemede yardımcı bir göstergedir. 11.Tarımsal üretimde (insan-işgücü/ha) oranı da, mekanizasyon seviyesi yönünden anlamlı bir göstergeyi oluşturmaktadır. 12.Tarım kesimindeki işletme büyüklüğünün de, tarımsal mekanizasyon düzeyinin oluşmasında olumlu ya da olumsuz etkisi bulunmaktadır. Kural olarak, büyük işletmelerde mekanizasyon maliyeti, küçük işletmelerden daha düşük olmaktadır. Kasap vd. (1991), Tokat İli Merkez İlçeye Bağlı Tarım İşletmelerinin Yapısal Özellikleri ve Alet-Makine Kullanım Durumları adlı çalışmalarında, anket çalışması yaparak elde ettikleri sonuçları, sulu, kuru ve hem sulu hem de kuru tarım yapan işletmelerde, üçer farklı arazi büyüklük grupları için ayrı ayrı değerlendirmişler ve bunların parsel sayıları, arazi tasarruf şekilleri, işgücü ve alet-makine varlıkları ile bu özellikler arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. Sabancı ve Akıncı (1994) nın, bildiri kitabındaki Dünyada ve Türkiye de Tarımsal Mekanizasyon Düzeyi ve Son Gelişmeler adlı çalışmalarında, tarımsal mekanizasyon düzeylerinin tanımlanmasında traktör gücü ve işlenen alanı kullanarak, Türkiye de ve dünyada farklı bölgelerin mekanizasyon düzeyleri kıyaslanmıştır. 19
Kasap vd. (1997) nin, Tarımsal Mekanizasyon 17. Ulusal Kongresi Bildiri Kitabındaki Tokat İlinde Tarımda Makineleşmenin Genel Yapısı ve Sorunları Üzerine Bir Araştırma adlı çalışmalarında, Tokat ilinin tarımsal yapısı incelenerek, tarımda makineleşme durumu ortaya çıkartılması hedeflenmiştir. İşletmelerin yapısal özellikleri, işgücü durumu, arazi büyüklükleri, makine varlığı, temin şekilleri, modelleri, traktör başına düşen arazi büyüklüğü, arazi kullanım oranı, parsel büyüklükleri, işletme büyüklüklerine göre traktör dağılımı, birim alana düşen traktör gücü dağılımı, tarım alet ve makinelerin ilçelere göre dağılımı, traktörün işletme içi ve işletme dışı kullanımı anketlerle ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Akıncı vd. (1997) nin, Tarımsal Mekanizasyon 17. Ulusal Kongresi Bildiri Kitabındaki Antalya Bölgesi Tarım İşletmelerinin Tarımsal Yapı ve Mekanizasyon Özellikleri adlı çalışmalarında, Antalya Bölgesi tarım işletmelerinin tarımsal yapı ve mekanizasyon özellikleri belirlenerek bir veri tabanı oluşturulması amaçlanmıştır. İşletmelerin tarımsal yapısı belirlenirken işletmelerin büyüklük gruplarına göre dağılımı, üretim alanları ve kolları incelenmiştir. Mekanizasyon özellikleri için ise traktör varlığı ve tarım iş makinelerinin özellikleri incelenmiş olup mekanizasyon düzeyi göstergeleri belirlemiştir. Atay ve Işık (1997), Tarımsal Mekanizasyon 17. Ulusal Kongresi Bildiri Kitabındaki Kahramanmaraş İlinde Tarım İşletmelerinin Tarımsal Yapı ve Mekanizasyon Özellikleri adlı çalışmalarında, Kahramanmaraş ilinde bulunan tarım işletmelerinde mevcut tarımsal yapı ve mekanizasyon özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, işletmelerin arazi varlıkları ve özellikleri, ürün cinsleri ve üretim desenleri, traktör varlıkları ve birim alan başına düşen traktör gücü düzeyi, yıllık yakıt ve traktör kullanımı, tamir-bakım ve iş gücü giderleri vb. gibi bazı özelliklere ilişkin temel veriler, bir anket çalışması ile belirlenmiştir. Altuntaş vd. (1997), Tarımsal Mekanizasyon 17. Ulusal Kongresi Bildiri Kitabındaki Ülkemizin Coğrafik Bölgelerine Göre Tarımsal Mekanizasyon Durumu adlı çalışmalarında, ülkemizin coğrafik bölgelerine göre traktör ve tarım alet-makine varlığı incelenmiş olup, her bir bölgenin tarımsal mekanizasyon durumu belirlenmiştir. 20
Saral vd. (2000), Türkiye Tarımının Makineleşme Durumu adlı çalışmalarında, Türkiye tarımının makineleşme düzeyi ve tarım makineleri imalat sanayinin durumunu incelemişlerdir. Türkiye traktör ve tarım makineleri parkının özellikleri, enerji kullanımı, tarım alet ve makinelerinin imalatı, ithalatı ve ihracatı ele alınmış, sorunlar ve öneriler üzerinde durulmuştur. Polat ve Sağlam (2001), GAP Bölgesinin Mekanizasyon Durumu ve Sorunları adlı çalışmalarında, GAP bölgesi illerindeki tarım alet ve makine varlığının belirlenmesi ve sulama öncesi ve sulama sonrasında tarım makineleri kullanımındaki değişimi konusu üzerinde durmuşlardır. Mekanizasyon düzeyi göstergesi olan, 1000 ha alana düşen traktör sayısı (adet/1000 ha), işlenen alan başına düşen traktör gücü (kw/ha) ve traktör başına düşen işlenen alan (ha/traktör) değerleri ile tarım alet ve makine varlığı ve traktörün durumunu gösteren verileri incelemişlerdir. Özpınar (2001), Marmara Bölgesi nin Tarımsal Mekanizasyon Özelliklerinin Belirlenmesi adlı çalışmasında, Marmara Bölgesi nin mekanizasyon düzeyini belirlemek için işlenen alan başına düşen traktör gücü (kw/ha), traktör sayısı (adet), traktör başına düşen işlenen alan (ha/traktör) değerlerini belirlemiş olup tarım alet ve makine varlığı traktörün güç ve sayısal yoğunluğunu yansıtan göstergeleri kullanmıştır. Onurbaş Avcıoğlu ve Atasoy (2002), A Research on Agricultural Mechanization Level of Turkey adlı Polonya da sunulan bildirimde Türkiye de mekanizasyon özelliklerinin tanıtılması amacıyla tarımsal mekanizasyon karakteristik değerleri belirlenmiştir. Tarımsal mekanizasyon karakteristik değerleri arasında, kw/ha değeri, traktör/1000 ha değeri, ha/traktör değeri, traktör başına ve birim alan başına düşen alet ve makine sayıları hesaplanmıştır. Işık vd. (2003), Bursa İline İlişkin Mekanizasyon Düzeyinin Belirlenmesine Yönelik Bir Çalışma adlı eserlerinde, traktör ve tarım alet makine varlığı ile işlenen alan parametreleri, 1997 2001 yıllarına ait istatistiksel kaynaklar ve veriler kullanılarak, Bursa ilinin mekanizasyon düzeyi belirlenmeye çalışılmış ve Türkiye ortalama değerleri ile karşılaştırılmıştır. Birim alan başına düşen traktör gücü (kw/ha), traktör başına 21
düşen tarım alanı (ha/traktör), birim tarım alanına düşen traktör sayısı (traktör/1000 ha) ve traktör başına düşen ekipman kütlesi (ton/traktör) değerleri hesaplanmıştır. Durgut ve Arın (2005), Trakya Bölgesi Bağcılığının Mekanizasyon Düzeyi ve Sorunları adlı çalışmalarında, Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli illerinde bağcılık yapan işletmelerden, arazi varlığı, traktör varlığı, alet ve makine varlığı, halen kullanılan mekanizasyon yöntemleri vb. veriler toplayarak, Trakya bölgesinde bağcılık yapan işletmelerde mekanizasyon durumunu ortaya çıkartmaya çalışılmışlardır. Bu amaç doğrultusunda anket çalışmasıyla, Trakya da bağcılık yapan işletmelerin büyüklükleri, işletmelerde bulunan traktörlerin marka, tipleri ve güç gruplarına göre dağılımları birim alana düşen traktör gücü, işletme başına ve traktör başına düşen tarım alet ve makine sayısı ve bölgede bulunan toplam mekanik güç ortaya çıkartılmıştır. Sessiz vd. (2006), bildiri kitabındaki Diyarbakır İlindeki Tarım İşletmelerinin Tarımsal Yapı ve Mekanizasyon Özellikleri adlı çalışmalarında, Diyarbakır ilindeki tarım işletmelerinin tarımsal yapı ve mekanizasyon özelliklerinin belirlenmesi amacıyla, il genelinde rasgele seçilen 170 adet işletmede anket çalışması yapmışlardır. Bu araştırma sonucunda ortalama işletme büyüklüğü, işletmelerde kullanılan traktör güçleri, birim alan başına düşen traktör gücü (kw/ha), traktör başına düşen birim alan (ha/traktör) değerleri ve 1000 ha başına düşen traktör sayısını tespit etmişlerdir. Toğa (2006), bildiri kitabındaki Ülkemizin Tarımsal Mekanizasyon Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri adlı çalışmasında, ülkemizde tarımsal işletmelerin yarıdan fazlasını küçük işletmelerin oluşturduğunu belirtilmişlerdir. Çalışmada; küçük işletmelerin yeterli işletme büyüklüğüne sahip olmamaları, ayrıca işletmelerin dağınık ve parçalı olması, tarımsal mekanizasyondan beklenen faydanın elde edilmesini engellediği, dolayısıyla da tarım alet ve makinelerin ekonomik kullanımın sağlanamadığı belirtilmektedir. Çiftçinin satın alma gücünün artırılması, tarım kredi politikaları, tarımsal kredi temini, motorin desteği, biçerdöver parkının yenilenmesi, tarım alet ve makine üreticilerinin üniversite sanayi işbirliği, tarım alet ve makinelerin bilinçli kullanımı konuları üzerinde durmuş olup, mekanizasyon düzeyine etkilerinden bahsetmiştir. 22
Onurbaş Avcıoğlu ve Koçtürk (2007), Türkiye de Bölgelere ve İllere Göre Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Belirlenmesi adlı çalışmalarında, 2000 yılı sonrası verileri kullanılarak Türkiye de bölgeler ve illerin tarımsal mekanizasyon özellikleri incelenmiş ve işlenen karşılaştırmalar yapılmıştır. Tarımsal mekanizasyonun düzeyinin belirlenmesinde; birim işlenen alana düşen traktör gücü (kw/ha), 1000 ha işlenen alana düşen traktör sayısı (traktör/1000 ha), bir traktöre düşen işlenen alan (ha/traktör) ve bir traktöre düşen ekipman sayısı (ekipman/traktör) değerleri esas alınmıştır. 23
3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Ağrı ilinin tarımsal mekanizasyon durumu belirlenirken, Türkiye İstatistik Enstitüsü Kurumunun ve Ağrı Tarım İl Müdürlüğünün Ağrı iline ve Türkiye ye ilişkin istatistiksel verileri kullanılmıştır. 3.1.1 Türkiye de ve Ağrı ilinde tarım alet ve makine varlığı Çizelge 3.1 ve Çizelge 3.2 de sırasıyla Ağrı ili ve Türkiye deki traktör güç değerleri verilmiştir. Çizelge 3.3 ve Çizelge 3.4 de sırasıyla Türkiye ve Ağrı ilindeki tarım alet ve makine varlıkları verilmiştir. 24
Çizelge 3.1 Ağrı ilinde toplam traktör güç değerleri (Anonim 1999b, 2000b, 2001b, 2002, 2003b, 2004b) 1999 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı 1-10 BG - 11-24 BG - 25-34 BG 15 35-50 BG 610 51+BG 1728 2353 2000 Traktör Güç Değerleri Traktör Sayısı 1-10 BG - 11-24 BG - 25-34 BG 10 35-50 BG 610 50+ BG 3016 3636 2001 Traktör Güç Değerleri Traktör Sayısı 1-10 BG - 11-24 BG - 25-34 BG 6 35-50 BG 597 51+ BG 3038 3641 2002 Traktör Güç Değerleri Traktör Sayısı 1-10 BG - 11-24 BG - 25-34 BG - 35-50 BG - 51-70 BG 776 71+ BG 3741 4517 2003 Traktör Güç Değerleri Traktör Sayısı 1-10 BG - 11-24 BG - 25-34 BG - 35-50 BG - 51-70 BG 790 71+ BG 3771 4561 2004 Traktör Güç Değerleri Traktör Sayısı 1-10 BG - 11-24 BG - 25-34 BG - 35-50 BG - 51-70 BG 802 71+ BG 3754 4556 25
Çizelge 3.2 Türkiye de toplam traktör güç değerleri (Anonim 2005) 1999 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 1323 Tekerlekli 5+ BG 6783 1-10 BG 3439 Dört 11-24 BG 20311 Tekerlekli 25-34 BG 78094 35-50 BG 437928 51+BG 376092 Paletli 1-60+ BG 501 924471 2000 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 2049 Tekerlekli 5+ BG 7882 1-10 BG 3776 Dört 11-24 BG 21015 Tekerlekli 25-34 BG 77364 35-50 BG 446541 51+ BG 383424 Paletli 1-60+ BG 390 942441 2001 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 2048 Tekerlekli 5+ BG 8727 1-10 BG 4234 Dört 11-24 BG 19955 Tekerlekli 25-34 BG 74533 35-50 BG 450452 51+ BG 388098 Paletli 1-60+ BG 360 948407 2002 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 2994 Tekerlekli 5+ BG 15689 1-10 BG 4149 Dört 11-24 BG 19962 Tekerlekli 25-34 BG 75359 35-50 BG 449139 51-70 BG 356943 70+ BG 45688 Paletli 1-60+ BG 160 970083 26
Çizelge 3.2 Türkiye de toplam traktör güç değerleri (devam), (Anonim 2005) 2003 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 3098 Tekerlekli 5+ BG 10896 1-10 BG 4104 Dört 11-24 BG 21155 Tekerlekli 25-34 BG 78621 35-50 BG 459383 51-70 BG 368549 70+ BG 51688 Paletli 1-60+ BG 126 997620 2004 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 3220 Tekerlekli 5+ BG 11784 1-10 BG 3904 Dört 11-24 BG 21075 Tekerlekli 25-34 BG 77747 35-50 BG 458677 51-70 BG 376108 70+ BG 56349 Paletli 1-60+ BG 201 1009065 2005 Traktör Güç Değerleri Toplam Traktör Sayısı İki 1-5 BG 2848 Tekerlekli 5+ BG 13321 1-10 BG 3495 Dört 11-24 BG 20264 Tekerlekli 25-34 BG 77205 35-50 BG 460336 51-70 BG 382448 70+ BG 62237 Paletli 1-60+ BG 211 1022365 27