TiiTkiye II. Biyoloj ik Mu cadele Kongresi, 26-29 Eyliil 1990. An kara Rhizophagus grandis GyLL. (Coleoptera, Rhizophagidae)'in tiretilmesinde yeni bir metodun uygulanmasi uzerine arastirmalar Sevkct ALKAN' Y~AKSU" Summary T he r esearching on th e practising of th e methods to produce Rhizophagus grandis Gy L L. (Cole optera, Rhizophagidae) Against the insect called Dendroclonu s micans Kug (giant shell insect) has made harm in the Picea orl entalis forests since 1968 and today it has been going on making harm in about 140.000 ha. The production of R.grandis which is the special enemy of it has been going on since 1984. Generally producti on of R.grandis has been being produced by giving larv ae to Plcea orientalis trunk. T he production of D.micans has bee n provided by giving mature to the tree truks and the production has been done by giving the pre ying matu re 10 the same trunks. Production wh ich is done in this way the amount of avarage insects which is prod uced in one trunk has been more than the larvas to be produced from larvae. The production which is done in this way is a preferable method because of being economic and suitab le natural environment against the long time period. Giri Ladin orrnan lanrmzda 1968 yrh ndan beri za rar yapan ve bugun 140.000 hektarhk bir a1anda zaranna devam eden Dunicans 'a karsr 1986 yih na kadar mekanik ve kimyasal mucadele yaptlrms, istenilen b3 at1 saglarularnarrusnr. * Orman Bolge M iidiirl tigu.k oruma Sube M UdUrU. Artvi n ** Orman Bolge M OdUrlUgU- Mticadele Heyet Baskan hgr, Artvi n 173
Sovyetler Birligi ladin orrnanlann da da zararh durumda olan bu bocege karsi ozel yirticrsr R. grandis He Biyolojik milcade!enin yaprldigr ve basanh olundugunu 1984 yihnda ogrendikten sonra bizde de Biyolojik milcadele 9ah malanna baslarnlrmsnr. Rigrandis 'in uretimi; D. micans larvalanm ladin kiituklerine, tilplere ve kutulara yerlestirilerek yirncr bocegin ureyebilecegi bir ortam haztrlamak ve bu ortamlarda tireyen yirtici larvalanmn, ya klitukte ilretimde oldugu gibi, kiltilgiln kondugu legende bulunan kumda veya aynca hazirlanan kutulardaki kumda erginlesrnelerini saglarnak yoluyla yapildrg: ogrenhmi tir. 1984 yilmda kutuklere D. micans larvasi verrnek yoluyla yirnci bocek iiretim 9ah malanna baslanrrns, ilk yillarda dogal ortamlarda yapilan bu calismalar, 1987 yihndan itibaren sicakhgr ortalama (21'C- 23'C) 22'C, nemi ise ortalama(% 70 -% 80) % 75 olan laboratuvarlarda surdurulrnustur. Bu uretirn ~ah malan sirasmda zararh bocek Iarvalanrnn istenilen zaman ve istenilen miktarda bulunamamasr, yrrtici verilen sahalardan larva toplamarnn sakmcah olrnasi gibi sorunlar uretirn cahsmalanru olumsuz yonde etkilernis, bu sorunlann olmadigi yeni bir ilretim metodu (kiltilgil D.micans ergini verrnek suretiyle yapilan tiretim metodu) tizerinde 9all marnlzl zorunlu krlrrustrr. Ktitilge larva verrnek yoluyla yapilan tiretimde, ortalarna her ktitilge 1.000'er adet zararh larvasi verilmesine ragmen, bir kiituge 10 adet D. micans ergini verilerek yapilan tiretimin dogal ortarna uygun, ekonomik oldugu ve daha iyi verlm ahndigr gorillmti ttir. Materyal ve Metot Rcgrandis ' in tiretim ortarru olarak ortalama sicakhgr (21'C- 23'C) 22'C, nemi ise (%70-%80) %75'e otamatik olarak ayarlayan klima cihazlanmn bulundugu laboratuvarlardan faydalarulrmstir. Bocekliagaclardan elde edilen 40-60 cm boyunda ve 18-30 cm capmdak] ladin kutukleri, yikanmis ve iyice kaynatrlrms dere kumu, orrnandan toplanlmrs ucrna zamam gelen D. micans erginleri, tireme kabiliyetinde olan saglikh R, grandis erginleri, parafin, recine, ortalama 42 ern capmda 15 cm derinliginde aliminyum legenler ve ozel yapunlrrus kabugu ti9gen seklinde kaldrrmaya yarayan aleller kullamlrrustir. Laboratuvara getirilerek temizlenen ya ladin ktitilklerinin nem kaybirn onlernek icin kabuktaki 9allaklar ve ustte kalacak ytizeyleri parafinle kapauhr. Kaynatilarak siterilize edilrnis kum aliminyum legenlere ortalama 10 cm kaligmhgmda olacak ekilde doldurulur. Hazrrlanan kllnikler kuma 2-3 cm girecek ekilde konur. Ktittiklerin her iki yamndan ti9gen seklinde kabuk kaldmhr, bu kisirnlara ormandan toplanan sagtam, u~ma zarnaru gelmis D. mlcans erginleri 174
5'er adet olrnak uzere verilir ve tizeri recine veya parafinle kapanhr, D. m lcan s erginleri kutukte anayol acarak yumu rtal an rn (o rta larna 125 ade t) topaklar halinde koyarlar, Yumurta dan <;ikan larvalar cep ~eklinde yiyim yaparak ortalama 33 gun sonra 2-3 gornlege gelirler. Larvalann bu lund uklan yerler, <;ali~ma seslerinden anl~ddlg l gibi, bir metal <;ubukla kabuk uzerine vurrnak yol uyla cikan sestende anlarnak rnurnku n olmaktad ir. Uretirnde k ujlanmak ici n,iftier halinde hazirlermus R. grandis erginleri bir kutuge octala ma 2,ift olrnak uzere larvalann bulundugu kisirnla ra kabuk kaldmlrnak sureti yle verilir ve iizeri recine veya parafinle kapatihr. YUlt CI erginleri ortalama 200 ade t yum urta koyar, cikan larv alar zararh larvalanru yemek suretiyle besle nerek olgun lasir ve kuma iner, hafif nernji k umda pupa safhasiru gecirerek erginlesirler. Ortalarna 67 gund e erginlesen yirti cilar kumdan secilir ve icinde D. micans larvasi, ladin oguntfi su bulunan cam kaplarda 5 gun sure ile olgunluk yiyirni yaprnalan ve <; i ft l e~ m e le ri sag la mr, Bu yirnci erginleri buzluklarla tasmarak orrnandaki D. mic ans yuvalanna <;iftler halinde verilebilecegi gibi, tah rib at dere cesine gore aga<;larlll dip kisirnlanna da birakrlabilirler. Uretilen yiruci erginleri ogilntii ve D. micans larva lan'nm bul undu gu cam" kap larda +4"C'de alti ay kadar saklamak murnkun olrnaktadir. Bu ycntem le 1987-1990 yillannda yaklas ik 1.000 kut ukte yapdan iiret im <;alt~m al armdan, yillar olarak aym za mana ras tlayan 50 ' ~ er k utukten tesadlifi olarak secilen (I - 1O-20-30-40)'inci kutukleri n sonuclan ahnrmstir.) 5'er kutu kteki uret irn so nuclan Ce tve l-l'de. yih n deg i ~ ik ayl an nda yaprlan ilre tim <;ah ~malarl sonuclanndan aym yonternle seci len 5'er kutukteki iire tim sonuclan, Cetve1-2'de, D. micans uremesinin az oldugu anlasrlan zama nda guney-dogu bakidan olmak uzere d egi~ik rakimlardan getirilen ladi n ku tliklerindeki iire tim so nucla rr ise Cetve1-3' de gorulmektedir. Arasurma Sonuclart ve Ta rtrsma Ktituklere D. micans erg ini verme k suretiyle yapda n uretirn so nucunda; uret irn sure si nin 98 gu n oldug u, bir k utukten orta la ma 192 adet R. grandis uretild igi, nisan -eyl ul ay lan arasmda kutuklere veril en D. micans erginlerinin hepsinin uredigi, eyltil ayinda n nisan ayina kadar tireme zamammn uzadr gi ve tlrernenin cok zayi f old ugu, dolayrsiyla R. grandis urem esininde az oldugu, D. micans ilrem esine degisik ra krmlardan alman ladin kutuklerinin ise faz la etkiji olma drgi gorulrnektedir. R. grandis ureti rn metodlan arasmda onemli bir fark olm amakta, ya nhzca kullamlan materya l de gi mekte. laboratuva r sa rtlarmda yirucr bocegin generasyonu ortalarna 67 goode tamamlarnuktadir. 175
Cetvel 1. D. mlcans ve R. gosterir cetvel. g randls' in yillar itibariy le uretim sonucla n m Dunicans R.grandis Ergin1erinin Erginlerinin Oretilen KOtiik verildigi verildigi Rigrandis No Tarih Adet Tarih Adet Tarih Adet 1 18.5.1987 10 19.6.1987 2 9ift 24.8.1987 332 2 " " 25.8.1987 138 3 19.5.1987 20.6.1987 26.8.1987 162 4 " 24.8.1987 146 5 187 1 2.5.1988 10 3.6.1988 8.8.1988 132 2 147 3 331 4 5.6.1988 " 10.8.1988 174 5 168 1 27.4.1989 1.6.1989 " 7.8.1989 199 2 " " 166 3 2.6.1989 " 8.8.1989 288 4 7.8.1989 116 5 " 172 1 17.5.1990 19.6.1990 23.8.1990 204 2 96 3 294 4 231 5 20.6.1990 25.8.1990 165 176
Cetvel 2. Yihn degi ~ik zamanlanndaki iiretim sonuclan rn gosterir cetvel. D.micans R.grandis Erginlerinin Erginlerinin DretiJen Kiitiik verildigi verildigi R.grandis No Tarih Adet Tarjh Adet Tarih Adel 1 15.4.1989 10 21.5.1989 ~; ~ift 27.7.1989 96 2.. " " " 108 3 22.5.1989 " 28.7.1989 320 4 20.5.1989 25.7.1989 199 5 21.5.1989 27.7.1989 218 1 9.7.1989 12.8.1989 " 18.10.1989 193 2 13.8.1989 " 19.10.1989 293 3 " 20.10.1989 122 4 12.8.1989 153 5 " 145 1 18.9.1989 2.11.1989 13.1.1990 129 2 " 188 3 3.11.1989 14.1.1990 92 4 5 2.11.1989 2.~ift 12.1.1990 88 1 24.11.1990 18.1.1990 3.4.1990 72 2 3 4 5 Cetve! 3. D. micans'in iiremesinin az oldugu zamanda guney-dogu bakidan de gi ~ik rakimlardan getirilen ladin kiitiiklerindeki iiremelerini gosterir cetvel. Dimicans Rigrandls Erginlerinin Erginlerinin Kiitiik verildigi verildigi No Tarih Ralam Adet Tarih Adet 1 18.11.1988 1100 10 2 11.1.1 989 2.~ift 3 4 " 5 11.1.1989 2.~ift 1 18.11.1 988 1400 11.1.1989 2 3 11.1.1989 2.~ift 4 5 1 18.11.1988 1650 2 11.1.1989 2. ~ift 3 45 DretiJen Rgrandis Adet 86 92 70 65 84 177
Kiiltiklere D. micans lar vasi verm ek yoluyla yapil an iiretimde, bir kiitiige ortalama 800 adel 2-3 devredeki D. mlcans Iarvasi gerektiginden, iiretim i~i n aym zam anda yiizbinlerc e larv aya ihtiyac duyulmaktadir. Ladin ormanlan ort alarna 1.000 rn'nin iizerinde bir yayihs gosterdiklerinden il1c baharda larva toplamak cok gii~ olrnakta ve istenilen miktarda bulunarnamaktadir. Aynca yiruci bocek veril en sah alardan larva toplamakta sakmcah olm akta bu sorunlar iiretim in basansiru olumsuz yonde etkilernekte ve bir ku tukt en iiretilen yirticr ade di (ortala ma 125 adet) daha dusuk olrnaktadir. ingiltere ve Belcika'da uygul anan liip ve kutu me tot lannd a yirucmm iiremesi ve beslenmesi ici n za rar h lar vasm a ihti ya ~ du yulmakta, lar va yeri ne be sl em ed e kara si nek veya baska bir konukcu larvasi kullarulabileceg i belirtilrnektedir. Bizde de 1985 yihnda tiipt e uret im ~ah ~mal an ya prlrnis ve istenil en basan sa glanama rmsnr. ilk bakrsta ku ~iik bir ortarnda daha az i~ giicii ile daha fazla bir verim ahnabileceg i dusunulursede mantar zararmm daha fazla, bir ciftten iiretilen yirti ci bocek say isrrun daha az olmasi, be slenmede kull arnl acak larv al ann bulunam am asr ve dogal ortamda n uzaklasilrm s o lmasi bu iiretim metodlanrun olumsuz yon leri olarak sayilabilir. Kutu kler e D. micans ergin i vermek yoluyla yapila n iiretimde kullamlan zararh bocek erginl erini temin etrne cok daha kolay olmaktadir. Bir kalifiye i ~~i, boc ekl i sa hadan uygun za ma nda (nisan-eyiui) gunde orta lama 1.000 adel D. micans Iarvasi veya 1.00 0 adet ergini toplayabilmekte, 1.000 larva bir kutu kteki iiretim icin, kull amlabilmesine ragmen 1.000 adet ergin 100 adet Iiretirn kultigunde kullamlabilrnekte, bu ise hem ekonomik olm akta hemde Uretimin aksamad an yurultilmesini sag la mak tadrr. Laboratuvar ~ artlanna ragm en eylul-nisan ay lan arasinda D. micans'in ve buna bagh olarak R. grandis'in iiretiminde zaman uzarnasr ve verimin d U ~Uk olmasi boceklerin icgudusel dav ra ms lan nda n kaynak lanabileceg i d U ~ Uniilm ekte dir. Nisan -eylul aylan arasinda kut tiklere verile n D. micans ve R. grandis erginlerinin istenil en duzeyde uredikleri. en iyi veri min ise rnayis aymda yapilan Uretimden sa glandlgl tesbit edilm istir. Bu metotla yapilan Uretimd D. micans erginlerinin daha kolay tem in ed ilebilmesi, bir kutukten alman orta lama yrrnci bocek adedi nin daha fazla (orta lama 192 ad ell ekonom ik ve do gal ortam a uygun olmas r nedeniyl e uygul anabilir bir uretirn metot'udur. 178
Ozet Ladin orrnanlanrruzm yaklalsik 140.000 hektannda dnemli zararlar yapan D. micans'e kam, yrrncr alan R. grandis 1984 yrhndan bu gune kadar daimi ve gecici uretim lahoratuvarlannda 300.000 adet urerllmis ve zararh nm bulundugu orman lara verilerek yaklasik 50.000 hektarhk sahaya yerlesmesi s.a glan ml~tlr. Yirucr bocek tirmetiminde D. mteans ergininden Ilretim r;al1 ~m al anna aguhk verilmekle birlikte genellikle gecici liretim laboratuvarlarmda olmak uzere larva temin edild igind e, larvadan Oretim ya prlmakta, tup ve kutularda tlreti m cahsmal arma. deneme rnahiyetinde devam edilmektcdir. Kutuklere D. micans ergini vermek yol uyla ya prlan Uretimde zaman uzamasma kar lhk daha CazIa verim ahn mast, ekonomik ve dogal crtama uygun olmasr nedeniyle tercih edilebilir bit meror'tur. Literatiir Alkan, ~. Aksu, Y., 1988. Orman Bocek ve Hastahklanyla Biyoloj ik MUcadele semineri yaym 670, seri no: 27, S:130-143. Benz, G., 1984. FAO-TCrrUR/2304. Dsnicans He ilgi1i raper, Isvicre Federal Te knoloji EnstitUsU(ETH) Entomoloji Bolumu, S: 7-12. Keskinalerndar, E., Aksu, Y., Alkan, Y., 1986. R.grandis Gy LL'in laboraruvar sartlannda Uretimi ve biyoloji k rnucadeie uygulamalarmda ku llamlmasr olanaklan Uzerinde araqn rmaler. Tti rklye I.Blyoloj lk Mucadete Kongresl BiJdirileri 12-14~ubat/198 6 Adana S: 195-205. 179