RİSK YÖNETİMİ ve DEĞERLENDİRİLMESİ VI- RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ

12 6 60 Slayt 6/6 RİSK YÖNETİMİ ve DEĞERLENDİRİLMESİ TEHLİKE ANALİZ METODOLOJİLERİ AMAÇ: (Nicel) Risk analiz yöntemleri HCCP, HAZOP, CCA, Risk analiz yöntemleri ve hesaplama örnekleri Nİ1303096 VI- RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ 2016 Güz Dönemi İGU Risk Dersi Kaynaklar: ÇSGB-Özlem Özkılıç, Nurdoğan İNCİ Elektrik Mühendisi İş Sağlığı ve Güvenliği Danışmanı ve GEDİK ÜNİVERSİTESİ Öğretim görevlisi nurdoganinci@gmail.com 1

TEHLİKE RİSK HESAPLAMA ANALİZ METODOLOJİLERİ ÖRNEKLERİ HACCP GIDA SEKTÖRÜNDE Tehlike ve kritik kontrol noktaları analizi Nİ1303096

RİSK ANALİZ METODLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Tehlike metodolojileri Kriterler Tehlike ve kritik kontrol noktaları analizi HACCP Ne, Nasıl Niçin kimler Özel Branşa Yönelik Bir gıda Zinciri hammadde temini. Gıda hazırlama, İşleme, Üretim, Ambalaj Depolama. ve Nakliye İşlemlerinin her noktasında kontrol Tim Çalışması Gerekli Doküman Gerekli Zaman Tim Liderinin Deneyimi Kalitatif/ Kantitatif Kapsamı Yiyecek/ Tarım hazır yemek Çok fazla Orta (Hafta) Orta derece deneyim Kalitatif Fiziksel tehlike 3

1/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP STANDART SERİSİ Hazard Analysis of Critical Point Bir insanın en temel ihtiyacı olan gıda ürünleri sağlımızı en kolay etkileyecek etmenlerin başında gelir. Gıda ürününün güvenliği, ürünün üreticisinden son kullanan tüketiciye gelene kadar firmalar da tamamıyla yönetimin sorumluluğudur. Hormonsuz tarım >>> Son Tüketiciye hijyenik sunum 4

2/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM SIFIR HATALI ürün üretimi HACCP, gıda işletmelerinde fiziksel, kimyasal ve biyolojik şartların uygun hale getirilmesini ve ürünün, işletmeye kabulünden müşteriye ulaşmasına kadar olan aşamalarda uygun şekilde işlenmesini sağlar. 5

3/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP TEMEL İLKELERİ I I. Ayrıntılı üretim akış şeması oluştur, II. Tehlike analizlerini yap, III. Kritik kontrol noktalarını belirle, IV. Kritik limitleri belirle, (iso standarları) V. İzleme yöntemlerini belirle ve uygula, 6

4/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP TEMEL İLKELERİ II I. Kontrol noktalarındaki sapmaları tespit et II. Uygunsuzluklara karşı DÖF belirle III. Sistemin etkinliğini kontrol et IV. Kontrol ve doğrulama prosedürleri oluştur V. HACCP uygulanması için talimat yaz VI. Dokümantasyon oluştur 7

5/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP STANDART SERİSİ İLE İLGİLİ STANDARTLAR GGYS Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi ISO/TS 22004 GGYS Yönetim Sistemi, ISO 22000:2005 in GGYS uygulanması ile ilgili kılavuz (Kasım 2005) ISO 22000 GGYS Gıda Zincirindeki kuruluşlar için şartlar ISO/TS 22003 GGYS Tetkik ve belgelendirmesini yapan kuruluşlar için şartlar (2006 ilk çeyrek) ISO 22005,Yem ve gıda zincirinde izlenebilirlik- Sistem tasarımı ve hazırlanması için genel ilkeler ve kılavuzu 8

6/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP AVANTAJLARI Sistem, doğrudan kalite artırımına değil, dolaylı olarak ürün güvenliğini sağlamak suretiyle kalite artırımına yönelik bir avantaj sağlar. Ürünün standart kalitede üretilmesine bağlı olarak satışların ve karlılığın doğrudan artmasını sağlar. Kontrol yerine önleyici yaklaşımın uygulanması sağlar. 9

7/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP AVANTAJLARI İşletmeler kritik kontrol noktalarını ve buralardaki kritik limitleri belirler ve kayıtlarını tutarlar. Bu sayede işletme çalışmaları ile ilgili bilgilere kolaylıkla ulaşılmış olur. Klasik kontrol yöntemlerinden hem daha hızlı hem daha güvenilirdir. İyileştirmeler için fırsatlar sunar. 10

8/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP AVANTAJLARI Çalışanlarda gıda güvenliği bilincinin oluşması sürecini hızlandırır. SIFIR HATALI ürün üretimine yaklaşılmış olur 11

9/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM BU SİSTEMDEN KİMLER SORUMLUDUR Çiftçiler, Hasatçılar, Yem üreticileri, Gıda bileşeni üreticileri, Gıda üreticileri, Gıda satıcıları, Gıda servisleri ve ambalaj işlemleri, Hazır yemek firmaları, 12

10/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM SİSTEMDEN SORUMLU DOLAYLI KURULUŞLAR Temizlik ve sanitasyon hizmeti veren kuruluşlar, Taşıyıcılar, depolama ve dağıtım kuruluşları vb. Ekipman sağlayan kuruluşlar, Temizlik ve sanitasyon ajanları, Ambalaj malzemeleri Gıda ile temasta bulunan diğer öğeleri üreten kuruluşlar vb. 13

10/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM GIDA HİJYEN VE SANİTASYON YÖNTEMLERİ Sanitasyon: Halk sağlığını korumak amacı ile yüzeylerden gıda kalıntıları, mikroorganizmalar, yabancı maddeler ve temizlik maddeleri kalıntıları gibi kirlerin uzaklaştırılması için alınan önlemlerin tümünü ifade eder. YÖNTEMLERİ Sterilizasyon:100 C nin üzerinde yapılan ısıl işlemler. Metotları -Isı ile sterilize etmek. -Radyosyon ile sterilize etmek -Kimyasal maddelerle sterilize etmek. 14

11/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM HACCP in kabul görmüş 7 Temel İlkesi 1. Tehlike analizlerinin yapılması, 2. Kritik kontrol noktalarının saptanması, 3. Kritik limitlerin oluşturulması, 4. Kritik kontrol noktalarının izlenmesi için sistemin oluşturulması, 5. Kontrol altında olmayan noktaların izlenmesi ve varsa düzeltici faaliyetlerin oluşturulması, 6. Sistemin etkili bir şekilde işlemesinin denetlenmesi için kontrol prosedürlerinin oluşturulması, 7.Bu ilkelerin uygulanması için prosedür ve kayıtları kapsayan dökümantasyon sisteminin oluşturulması. 15

12/12 HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi Tehlike RİSK YÖNTEM 16

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ HAZOP Kimya endüstrisinde proses dizayn Tehlike ve çalışabilirlik analizi 17

Tehlike metodolojileri Kriterler RİSK ANALİZ METODLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Ne, Nasıl Niçin kimler Özel Branşa Yönelik Tim Çalışması Gerekli Doküman Gerekli Zaman Tehlike ve çalışabilirlik analizi HAZOP Tehlike ve İşletilebilme, çalışmaları olarak kimya endüstrisinde proses dizayn aşamasında ve proses işletme esnasında yaygın olarak kullanılır. Tim Çok fazla Orta (Hafta) Tim Liderinin Deneyimi Kalitatif/ Kantitatif Kapsamı Orta derece deneyim Kalitatif Kimya endüstrisi Fiziksel tehlike 18

1/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Tehlike RİSK YÖNTEM Kimya endüstrisi tarafından, bu sanayinin özel tehlike potansiyelleri dikkate alınarak geliştirilmiştir. Multi disipli bir tim tarafından, kaza odaklarının saptanması, analizleri ve ortadan kaldırılmaları için uygulanır. Belirli anahtar ve kılavuz kelimeler kullanarak yapılan sistemli bir beyin fırtınası çalışmasıdır. Analiz çok disiplinli bir takım tarafından gerçekleştirilmeli ve bir takım lideri tarafından yönetilmelidir. 19

2/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Tehlike RİSK YÖNTEM HAZOP takımı aşağıda belirtilen çalışma gurubundan oluşur. HAZOP Takımı: Fabrika müdürü Fabrikanın işveren vekili İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanı İşletme (Proses) Mühendisi Sistem ve Otomasyon Mühendisi Elektrik Mühendisi İnşaat Mühendisi (Gerekli ise) 20

3/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Tehlike RİSK YÖNTEM Tehlike ve İşletilebilme Çalışmaları olarak adlandırılan bu metot, kimya endüstrisinde tehlikelerin tanımlanmasında yardımcı olması maksadıyla proses dizayn aşamasında ve proses işletme esnasında yaygın olarak kullanılır. Hazop uygulanırken öncelikle bir proses veya operasyonun bir adımı seçilir yada proses veya operasyonda çalışanların doldurduğu Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Formu nda belirtilen adım için değerlendirme yapılır. 21

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi 22

4/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Tehlike RİSK YÖNTEM PROSES VEYA OPERASYON Mekanik etkiler Fiziksel etkiler Kimyasal etkiler Elektrik etkiler Radyasyon etkileri FMEA ve HAZOP KALİTATİF TANIMLAMA VE TEHLİKELERİ DEĞERLENDİRME KABUL EDİLEBİLİR-EDİLEMEZ RİSKLERİ İÇEREN İSTENMEYEN OLAYLARIN AYRIŞTIRILMASI KANTİTATİF RİSK DEĞERLENDİRİLMESİ Kritik ve tehlikeli bir olayın meydana gelme frekansının olasılığının hesaplanması Kritik ve tehlikeli bir olayın Şiddetinin büyüklüğünün hesaplanması RİSK DEĞERLENDİRİLMESİ 24

8/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi HAZOP ADIMLARI Belirlenen tehlikeli sapma için HAZOP takımı tarafından muhtemel nedenlerin listesi hazırlanır, bu aşamada takımın tecrübesi ve liderin önderliği önem kazanır. Tehlikeli sapmanın sonuçları dikkatle gözden geçirilerek, sapmanın oluşmasını önleyici koruyucu önlemler tanımlanır ve önlemlerin alınmasından sonra kalan riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar verilir. 26

8/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi HAZOP ADIMLARI Hazop uygulanırken öncelikle bir proses veya operasyonun bir adımı seçilir, yada proses veya operasyonda çalışanların doldurduğu Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Formu nda belirtilen adım için değerlendirme yapılır. Değerlendirmeye başlamadan önce yapılan çalışmanın amacı açıklanır, prosesin veya operasyonun bir değişkeni seçilir ve kılavuz kelimeler kullanılarak anlamlı bir Tehlikeli Sapma belirlenir. Tehlikeli sapmanın belirlenmesinde aşağıdaki Tabloda verilen HAZOP Sapma Matrisi yardımcı olarak kullanılır. 27

6/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Tehlike RİSK YÖNTEM 28

9/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Tehlike RİSK YÖNTEM 30

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi HAZOP çalışmasının uygulanacağı fabrika ünitesinin seçimi Boru ve enstrümantasyon (P&ID) diyagramlarının incelenmesi (izometri) İş akış diyagramlarının incelenmesi, Kullanılan proses ve ekipmalar hakkında ayrıntılı bilgi edinilmesidir Tehlikeli maddelerin tanımlanması ve değerlendirilmesi Kimyasalım toksitesi, alt ve üst patlama (LEL, UEL), Kaynama ve donma noktası, kimyasal kararlılığı 33

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Malzeme güvenlik ve bilgi formlarının (MSDS) elde edilmesi Proses kontrol parametrelerinin incelenmesi (sıcaklık, basınç, akış hızı) Kimyasal maddelere maruz kalma süresi, Yangın patlama ve parça fırlama gibi tehlikelerin belirlenmesi, Tehlikelerin tespit edilmesi için çalışma alanının belirlenmesi kılavuz kelimelerin kullanılarak incelenmesi 34

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Kaynak: (Kennet ve Carlton, 1991) 35

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Kılavuz Kelime + Proses Parametresi = Sapma HAZOP analizi tasarım amacındaki sapmaların araştırılmasına dayandığından, bu konsepti anlamak çok önemlidir. Tüm sistemler genel bir amaçla tasarlanmıştır. 37

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ HAZOP Kimya endüstrisinde proses dizayn Tehlike ve çalışabilirlik analizi örneği 38

Prosesin açıklaması Ağır sıvı yakıtı Tehlike ısıtarak ve İşletilebilme yakıt buhar Çalışması haline Metodolojisi getirilip buhar haline getirilerek yakılma sistemi 12/12 HAZOP FCV; Sıvı yakıt kontrol vanası, FAL; Akış kontrol seti FC; FE; Düşük akış alarmı, TSH; Yüksek sıcaklık anahtar I-5; TE; Çıkış sıcaklığını ölçen element PSV; PSHH; Doğal gaz hattında aşırı yüksek basınç anahtar I-4; PV; Pilot vanası TCV; Brülör kontrol vanası TC; sinyal alan sıcaklık kontrolü PRV; Basınç düşürme vanası 40

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Prosesin açıklaması Ağır sıvı yakıtı ısıtarak yakıt buhar haline getirilip buhar haline getirilerek yakılma sistemi FCV; Sıvı yakıt kontrol vanası, FCV; akış miktarını tespit ederek akış kontrol ünitesine ye, gönderen bir akış elementi FE, ve bir düşük akış alarmı FAL den oluşan akış kontrol seti ile kontrol edilmektedir. Doğal gaz bir basınç düşürme vanası PRV, ana brülör kontrol vanası TCV ve pilot vanası PV den geçmek suretiyle beslenmektedir. 41

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Prosesin açıklaması Doğalgazla ısıtılan brülör ve ısıtma serpantinli buharlaştırma fırını Ana brülör kontrol vanası kızgın yakıt buharının çıkış sıcaklığını ölçen sıcaklık elementinden TE den, sinyal alan sıcaklık kontrolörü, TC tarafından kontrol edilmektedir. Doğal gaz hattında aşırı yüksek basınç sivici PSHH, hat üzerinde basınç aşırı yüksek olduğunda I-4 interlock yoluyla ana brülör kontrol vanası TCV yi kapatmaktadır. Aynı zamanda kızgın yakıt buharı için belirlenmiş maksimum bir sıcaklık değerine ulaşıldığında yüksek sıcaklık sivici TSH, ana brülör kontrol vanasını kapatmaktadır. Son olarak fırın içerisinde alev söndüğünde alev dedektörü, hem pilot vanasını hem de ana brülör kontrol vanasını kapatmaktadır. 42

12/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi Şekil 5 de doğalgazla ısıtılan brülör ve ısıtma serpantininden oluşan bir yakıt buharlaştırma fırını görülmektedir. Yakıt ısıtma serpantinine sıvı olarak girmekte, buharlaşıp kızgın yakıt halini alarak ısıtma serpantinini terk etmektedir. Doğal gaz brülöre harici hava ile karıştırılarak girmekte ve sıcak alev üretilerek fırına beslenmekte yanma gazları ise fırını bacadan terk etmektedir. Sıvı yakıt akışı bir akış kontrol vanası FCV, akış miktarını tespit ederek akış kontrol ünitesine FCV ye, gönderen bir akış elementi FE, ve bir düşük akış alarmı FAL den oluşan akış kontrol seti ile kontrol edilmektedir. Doğal gaz bir basınç düşürme vanası PRV, ana brülör kontrol vanası 43

HAZOP Çalışması Akım Şeması 10/12 HAZOP Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi 48

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ Tehlike RİSK YÖNTEM Neden-Sonuç Analizi CCA 49

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ CCA Neden-Sonuç Analizi Tehlike RİSK YÖNTEM CCA Cause-Consequence Analysis Bu teknik nükleer enerji santrallerinin risk analizinde kullanılmak üzere Danimarka RISO laboratuvarlarında yaratılmıştır, Neden - Sonuç analizi, Hata Ağacı ile Olay Ağacı Analizlerinin bir harmanıdır. Bu metedoloji, neden analizi ile sonuç analizini birleştirir ve bu nedenle de hem tümdengelimli hem de tümevarımlı bir analiz yöntemini kullanır. Neden - Sonuç analizinin amacı, olaylar arasındaki zinciri tanımlarken istenilmeyen sonuçların nelerden meydana geldiğini belirlemektir. Limitleri; Analistin sistemdeki değişikleri önceden sezmesi gerekir. Operasyonun aşamalarının analist tarafından önceden sezilmesi gerekir. Sonucun şiddetinin belirlenmesi subjektif olabilir ve analist için savunması zordur. Olasılıkları saptamak genellikle zordur ve tartışmalıdır. 50

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ CCA Neden-Sonuç Analizi Tehlike RİSK YÖNTEM Avantajları Neden Sonuç analizi en kötü durum sonucuna göre hataların belirlenmesi ile sınırlandırılmamıştır, Son olayın tahminine ihtiyaç yoktur. Çoklu yanlışların ve hataların olduğu sistemlerde değerlendirilebilir Olayların zaman sıralaması dikkatle gözden geçirilir. Uygun sistemde işlem sonuçlarının olasılığı farklı sayılarla belirlenebilir, Kayıpların derecelendirmesi yapılabilir. Kısmi başarıların veya hataların dereceleri belirlenebilir. Sistemin maruz kaldığı, potansiyel teknokta hata veya başarılar değerlendirilir. 51

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ CCA Neden-Sonuç Analizi Tehlike RİSK YÖNTEM 52

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ Tehlike RİSK YÖNTEM Olursa ne olur Analizi WHAT IF 55

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ 2/4 WHAT IF Olursa ne olur Analizi Tehlike RİSK YÖNTEM Bu metot, fabrika ziyaretlerinde ve prosedürlerin gözden geçirilmesi esnasında yararlıdır. Mevcut potansiyel tehlikelerin tespit edilme oranı yüksektir. Genel olarak olursa ne olur? Sorularına alınacak cevaplar formata yazılır 56

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ 2/4 WHAT IF Olursa ne olur Analizi Mevcut potansiyel tehlikelerin tespit edilme oranı yüksektir. Tehlike RİSK YÖNTEM Genel olarak olursa ne olur? Sorularına alınacak cevaplar formata yazılır Bu metod, fabrika ziyaretleri ve prosedürlerin gözden geçirmesi esnasında yararlıdır, hali hazırda var olan kaçınılmaz potansiyel tehlikelerin tespit edilme oranını yükseltir. Bu metod işlemlerin herhangi bir aşamasında uygulanabilir ve daha az tecrübeli risk analistleri tarafından yürütülebilir. Genel soru olan Olursa Ne Olur? ile başlar ve sorulara verilen cevaplara dayanır. Aksaklıkların muhtemel sonuçları belirlenir ve sorumlu kişiler tarafından her bir durum için tavsiyeler tanımlanır 57

1 KAYNAKÇA Özlem ÖZKILIÇ Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişi Prof. Dr. H. Hilmi SABUNCU Yeni Yüzyıl Üniversitesi İş Sağlığı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmetcik BAYAZIT İTÜ İnşaat Fakültesi Ana Bilim Dalı (Mühendislikte Güvenlik ve Risk Analizi) kitabının yazarı Meryem FIKIRKOCA İTÜ İnşaat Fakültesi Hidrolik Ana Bilim Dalı(Bütünsel Risk Yönetimi) kitabın yazarı Yük. İnş. Müh. Latif Onur UĞUR sektöründe riskler ve risk yönetimi kitabı Dr. Ahmet Coşkun DÜNDAR Makine Mühendisi ISAG 5 Adımda Risk Değerlendirme TC ÇSGB İSGÜM Bütünsel Risk Yöntemi Meryem Fıkırkoca

RİSK HESAPLAMA ÖRNEKLERİ SINAVINIZDA BAŞARILAR UZMANLIK ÇALIŞMALARINIZDA BAŞARILI ve KAZASIZ GÜNLER DİLERİM 59