Para ve Enflasyon 233 Yukar da örne ini gördü ünüz 2 TL nin dolafl ma ç k fl tarihi 966 y l d r. Altta yer alan 2 milyon TL lik banknotsa ilk kez 2 y l nda dolafl ma ç kar lm flt r. ki banknotun s f rlar aras ndaki fark göz önüne ald n zda, aradan geçen yaklafl k 35 y ll k süre içerisinde TL ye 6 adet s f r n ilave oldu unu anl yoruz.. Yani param za yaklafl k her 5 senede bir s f r ilave edilmifl. Örne ini gördü ünüz, 2 milyon TL lik banknot, dünyada en bol s f ra sahip banknot olma özelli ine de sahiptir. Art k hepimiz biliyoruz ki, TL nin soluna eklenen s f rlar, söz konusu y llar boyunca yaflanan enflasyonist sürecin sonucudur. Bu 35 y ll k sürede, Türkiye de ortalama y ll k enflasyon oran, yaklafl k %48 civar ndad r. Sizce bu dönemde ekonominin büyüme performans ve para arz art fl nas l bir geliflme sergilemifltir? Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad n zda... Enflasyon kavram n ö renerek, enflasyonun ekonomik birimlerin alaca kararlar üzerinde nas l etkili oldu unu, Enflasyonun topluma yükledi i maliyetleri ve bu maliyetlerin nas l belirlendi ini, Keynesyen ve monetarist yaklafl mlar çerçevesinde enflasyonla para miktar aras nda nas l bir iliflki kuruldu unu, Bir ülkede neden enflasyon yaratacak bir para politikas n n izlendi ini ve bu politikalar n hangi tür enflasyonlara neden oldu unu, Dezenflasyon sürecinin neden maliyetli oldu unu ve bu maliyetlerin nas l belirlendi ini... aç klayabilmek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaks n z.
234 Para Teorisi ve Politikas Anahtar Kavramlar Beklenen Enflasyon Beklenmeyen Enflasyon Mönü Maliyetler Ayakkab Eskitme Maliyeti Aktivist ktisat Politikas çindekiler G R fi ENFLASYON VE F YATLAR GENEL DÜZEY ENFLASYONUN MAL YET Beklenen Enflasyon Beklenmeyen Enflasyon GELENEKSEL OLARAK ENFLASYON -PARA L fik S Enflasyonist Sürece Monetarist Yaklafl m Enflasyonist Sürece Keynesyen Yaklafl m ENFLASYON ST PARA POL T KASININ KÖKENLER Yüksek stihdam Hedefleri ve Enflasyon Bütçe Aç klar ve Enflasyon ENFLASYONU DÜfiÜRMEN N MAL YET : MODERN YAKLAfiIMLAR Yeni Klasik Dezenflasyon Süreci: fiok Politikas Yeni Keynesyen Dezenflasyon Süreci: Tedrici Politika
Ünite - Para ve Enflasyon 235 G R fi M.S. Üçüncü Yüzy l n sonunda, Büyük Roma mparatorlu unun y k lmas na yak n tarihlerde, mparator Diocletian n y lda ortalama yüzde 3 civar na ulaflm fl olan enflasyonu kontrol alt na alabilmek için büyük çaba harcad bilinmektedir. Öte yandan Yirminci Yüzy l n sonlar na do ru, merkezi planlamayla yönetilen bir ekonomiden piyasa ekonomisine geçifl sürecinde, Rusya Federasyonu Devlet Baflkan Borris Yeltsin, y lda ortalama yüzde civar na ulaflan enflasyonla mücadele etmekteydi. 98 li y llardan itibaren Latin Amerika ve Afrika ülkelerinde çok büyük boyutlara ulaflan enflasyonist bir dönem yafland. Örne in; 994 y l nda Brezilya da enflasyon oran ayl k yüzde 4 a, Zaire de ise ayl k yüzde 75 e ulaflt. Bu oranlar, y ll k baza çevrildi inde, Brezilya da y ll k yüzde 57, Zaire de ise y ll k yüzde 825 civar nda enflasyon oranlar karfl m za ç kmaktad r. 998 y l nda bafllayan iç savafl ve parçalanma sürecinde eski Yugoslavya da enflasyon oran üç y l için % 286,25,293,792 oran na ulaflm flt r. 9 l y llarda, geliflmekte olan ülkelerin bir ço- unda, h zl bir enflasyonist süreç yaflan rken, ayn dönemde geliflmifl ekonomilerse s f r enflasyon kavram n n yararlar n tart flmaktayd lar. Bu bölümde, enflasyon konusundaki farkl teorik yaklafl mlar ve bu yaklafl mlar n para ve enflasyon iliflkisini nas l aç klad klar n tart flaca z. Enflasyonun, olumsuz bir ekonomik olay oldu u herkes taraf ndan bilinirken, ülkede neden enflasyona neden olacak bir para politikas izlendi i de bu bölümün konular aras nda yer almaktad r. ktisat teorisinde, enflasyon konusunda oldu u kadar, enflasyonu önlemeye dönük para politikalar konusunda da uzlaflmazl k söz konusudur. Ancak, kavram kargaflas na engel olabilmek amac yla önce enflasyon kavram n ve nas l ölçüldü ünü k saca ele alaca z. ENFLASYON VE F YATLAR GENEL DÜZEY AMAÇ Enflasyon kavram n ö renerek, enflasyonun ekonomik birimlerin alaca kararlar üzerinde nas l etkili oldu unu aç klayabilmek. Yaflam m zda ald m z önemli ekonomik kararlar (bir ev sat n almak, ilerdeki günler için bir miktar tasarrufta bulunmak, tasarrufunuzu bir hisse senedi alarak ya da bankada mevduat fleklinde tutarak de erlendirmek gibi), büyük ölçüde, ileride enflasyonun nas l bir seyir izleyece i konusundaki düflüncelerinizden etkilenmektedir. Enflasyon oran artarsa tasarruflar n zla alabilece iniz mal ve hizmet miktar azalacakt r. Öte yandan, enflasyon oran düflerse borçlar n z ödemek daha da zorlaflabilir. Bu konularda do ru kararlar verebilmek için, sadece bir sonraki y la iliflkin de il, gelecek birkaç y la iliflkin enflasyon oran n n nas l bir seyir izleyece i konusunda tutarl tahminler yapmam z gerekmektedir. Ancak, bunu yapabilmek için de enflasyon kavram n iyi anlamam z ve her fiyat art fl n n enflasyon olmad - n bilmemiz gerekmektedir. Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin yükseldi i ve paran n de er kaybetti i bir süreçtir. Bu tan mda yer alan iki özelli in alt n çizmekte yarar vard r. lk olarak, enflasyon özünde parasal bir kavramd r, çünkü; enflasyonist süreçte de iflen fley sadece belirli mal ve hizmetlerin fiyat de il, fiyatlar genel düzeyi ve dolay s yla pa-
236 Para Teorisi ve Politikas ran n de eri, yani sat n alma gücüdür. Örne in; petrol fiyat yüzde artarken bilgisayar fiyat yüzde azal yorsa fiyatlar genel düzeyi (yani ortalama fiyat) sabit kalacak ve enflasyondan söz edilemeyecektir. kinci olarak; enflasyon bir kerelik bir olgu de il, süreklilik gösteren bir süreçtir. Örne in; afla da yer alan fiekil. fiyatlardaki art fl n süreklilik gösterdi i bir süreçle bir kerelik fiyat art fl aras ndaki fark göstermektedir. fieklin a bölümünde fiyatlar y ldan y la sürekli artmaktad r. Öte yandan fleklin b bölümünde fiyatlar 997 y l nda bir kez yükselmekte ve sonraki y llarda sabit kalmaktad r. Buna göre fleklin a bölümündeki ekonomi enflasyon içindeyken, b bölümündeki ekonomi, fiyatlar genel düzeyinde bir kerelik art fl yaflad için, enflasyon içinde de ildir. SIRA S ZDE fiekil. Enflasyon ve Bir Kerelik Fiyat Art fl Televizyonda bir kanalda Nisan ay enflasyon oran % 2. olarak gerçekleflti fleklinde bir haber verilmifltir. Yukar daki ifadeyi do ru, yanl fl ya da karar verilemez fleklinde de erlendirerek nedenini aç klay n z. 2 8 2 8 6 6 4 4 2 2 99 992 994 996 998 2 22 99 992 994 996 998 2 22 Enflasyon oran n ölçebilmek için, fiyatlar genel düzeyinde, bir y lda gözlenen de iflme oran n hesaplamak gerekir. Bu y l n fiyat düzeyine P, geçen y l n fiyat düzeyine de P dersek, enflasyon oran n hesaplamak için afla daki formülü kullanabiliriz: Enflasyon Oran = P -P P x Örne in; bu y la ait fiyat düzeyi 26, geçen y la ait fiyat düzeyi 2 ise enflasyon oran, yukar daki formülden yararlanarak, Enflasyon Oran = 26-2 2 x = 5 y ll k yüzde 5 olarak hesaplanacakt r. Yukar daki bu eflitlik enflasyon oran yla fiyat düzeyi aras ndaki ba lant y aç kça göstermektedir. Bir önceki y l n fiyat düzeyine göre, içinde bulunulan y la iliflkin fiyat düzeyi ne kadar yüksek olursa enflasyon oran da o derece yüksek olacakt r. Öte yandan, fiyatlar düzeyi gittikçe yükselen bir oranda art yorsa enflasyon oran da artacakt r. Bunun d fl nda, fiyatlar düzeyi ne kadar yüksek olursa paran n de eri de o derece düflük olacakt r.
Ünite - Para ve Enflasyon 237 ENFLASYONUN MAL YET AMAÇ 2 Enflasyonun topluma yükledi i maliyetleri ve bu maliyetlerin nas l belirlendi ini aç klayabilmek. ktisatç lar, enflasyonun bir ekonomiye ve topluma yükledi i maliyetleri genel olarak iki grupta ele al rlar. Bunlardan ilki, enflasyonun beklenmesi durumunda ortaya ç kan maliyetlerdir. Di er grupsa beklenmeyen enflasyonun yükledi i maliyetlerdir. Enflasyon her iki tür maliyetide beraberinde getirmesine karfl n, bunlar n ayr ayr tart fl lmas uygun olur. Beklenen Enflasyon Beklenen enflasyonun ekonomiye yükledi i maliyetleri bir örnekle aç klamaya çal flal m. Ekonomide uzun dönemden beri devam eden y lda ortalama %2 lik bir enflasyon oldu unu ve herkesin bunu kan ksayarak uyum gösterdi ini kabul edelim. Çal flanlar her y l elde ettikleri %2 oran ndaki ücret art fl n n, fiyatlar n da ayn oranda artmas nedeniyle reel ücret art fl yaratmad n n fark ndad rlar. Ellerinde bulundurduklar tahvillerden y ll k %25 faiz geliri elde eden ekonomik birimlerse enflasyona göre düzeltme yap ld nda, y ll k reel faiz gelirlerinin sadece %5 oldu unu bilmektedirler. Herkes %2 lik enflasyonu kan ksad için, bu duruma uyum göstermekte ve sonuçta de iflen bir fley yokmufl gibi görünmektedir. Oysa, bu durumda bile enflasyon, topluma baz maliyetler yükler. Öncelikle, fiyatlar s k s k de ifltirmenin getirdi i fiziki maliyetler söz konusudur. ktisatç lar bu tür maliyetleri mönü maliyetleri olarak adland r rlar. Örne in; restoran sahipleri, katalog üreticileri, süpermarketler ve fiyat ilan eden di er tüm iflletmeler enflasyon nedeniyle fiyatlar n de ifltirmek zorunda kald klar zaman, bu maliyetleri yüklenmek durumundad rlar. Ekonominin bütünü göz önüne al nd nda, bu tür maliyetlerin oldukça küçük kald savunulmaktad r. Beklenen enflasyonun getirdi i ikinci tür maliyet, elde tutulan para miktar yla ilgilidir. Enflasyonist bir ortamda ekonomik birimler, reel anlamda ellerinde daha az nakit tutarlar. Elde para bulundurman n maliyeti, paran n f rsat maliyetidir ve nominal faiz oran ile ölçülür. Enflasyonda meydana gelecek art fl, faiz oran n da yükseltece i için, elde nakit tutman n maliyeti yükselir. Ekonomik birimlerin bu durumdaki tepkisi, daha az nakit tutmak fleklinde olur. Ekonomik birimlerin daha az nakit tutmas, ellerindeki nakdi daha k sa sürede bitirecekleri ve bankalar n ya da ATM cihazlar n daha s k ziyaret edecekleri anlam na gelir. ktisatç lar, daha az nakit tutarak katlan lacak ilave maliyetleri ayakkab eskitme maliyetleri (shoeleather costs) olarak adland rmaktad rlar. Bu maliyetlerin, geliflmifl ülkelerde, gayri safi yurtiçi has lan n % ine kadar ulaflt tahmin edilmektedir. Bir ekonomide enflasyon, tam olarak beklenen nitelikte olsa bile, vergi sisteminin ve finansal sistemin tam olarak uyum gösteremedi ini ifade etmek mümkündür. Enflasyon de iflti i zaman, devletin ve iflletmelerin normal faaliyet prosedürlerini de ifltirmesi oldukça güçtür. Örnek olarak Türkiye deki vergi sistemini ele alal m. Vergi sistemimizde, ne kadar gelir vergisi ödenece i hesaplan rken, reel gelir de il nominal gelir esas al nmaktad r. Y ll k enflasyon oran n n %3, nominal faiz oran n n %4 oldu unu ve bankada y l vadeli milyon liran z oldu- unu kabul edelim. Bu varsay mlara göre, y l sonunda 4 milyon lira faiz geliri elde edersiniz. Y l sonundaki enflasyon oran n n %3 olmas durumunda elde etti- Mönü maliyetleri: F iyatlar s k s k de ifltirmenin getirdi i fiziki maliyetlerdir. Ayakkab Eskitme Maliyetleri (Shoe -Leather Costs): Ekonomik birimlerin daha az nakit tutarak katlanacaklar ilave maliyetlerdir.
238 Para Teorisi ve Politikas Enflasyon Vergisi: Ödenen vergideki art fl, vergi yasalar ndaki de ifliklikle gerçeklefltirilen bir art fltan de il de enflasyondan kaynaklan yorsa bu vergiye enflasyon vergisi denir. Tablo. Enflasyon Maliyetleri iniz reel faiz geliri milyon lira olur. Ödeyece iniz gelir vergisiyse reel faiz geliri olan milyon lira üzerinden de il, nominal faiz geliri olan 4 milyon lira üzerinden hesaplan r. Bu durum, ödenecek vergide ciddi bir farkl l k yarat r. Vergi oran n n %5 olmas durumunda, reel faiz geliri üzerinden hesaplama yap lsayd, ödeyece iniz vergi, milyon TL x.5 =,5 milyon TL olurdu. Oysa, elde etti- iniz nominal faiz geliri üzerinden vergilendirilece iniz için, ödemeniz gereken vergi 4 milyon TL x.5 = 6 milyon TL dir. Görüldü ü gibi, verginin nominal faiz geliri üzerinden hesaplanmas durumunda 4 kat daha fazla vergi ödemektesiniz. Elde edece iniz vergi sonras nominal faiz geliri 4-6 = 34 milyon lirad r ve oran olarak ifade etti imizde %34 lük bir vergi sonras nominal getiri oran na karfl l k gelmektedir (34/ =,34). Enflasyon oran %3 oldu una göre, vergi sonras reel getiri oran %4 olarak belirlenebilir. fiimdi enflasyonun söz konusu olmad bir ortam düflünelim. Enflasyon oran s f r oldu u için, faiz oran % olacak ve milyon liral k reel faiz geliri elde edecek, bunun %5 ini gelir vergisi olarak ödeyeceksiniz. Ödeyece iniz vergi miktar.5 milyon lira oldu una göre, vergi sonras reel faiz geliriniz 8.5 milyon lira olarak gerçekleflir. Oran olarak düflündü ümüzde, vergi sonras reel getiri oran %8.5 olur (8,5/ =,85). Vergi sistemi, nominal geliri esas ald için, enflasyon, vergi sonras reel getiri oran n düflürmekte, bir di er deyiflle ödedi iniz vergiyi artt rmaktad r. Dikkat ederseniz, ödenen vergideki bu art fl, vergi yasalar ndaki de ifliklikle gerçeklefltirilen bir art fl de il, enflasyonun yaratt bir durumdur. Bu nedenle ödenen bu vergiye enflasyon vergisi de denir. Faiz oranlar na bir tavan uygulanmas durumunda da enflasyona tam uyum söz konusu olamaz. Uygulanan faiz oran tavanlar, nominal faiz oranlar için geçerli olaca ndan, özellikle yüksek enflasyon dönemlerinde, nominal faiz oran enflasyon oran ndan düflük kalmaktad r. Bir di er deyiflle, reel faiz oran negatife dönüflebilmektedir. Bu tür ortamlarda finansal piyasalar h zla daralmakta, finansal yat - r mlar n yerini reel varl klara yap lan yat r mlar almaktad r (örne in; banka mevduat ve tahvil al m n n yerini alt n ve gayrimenkul al m na b rakmas gibi). Afla da yer alan Tablo., beklenen enflasyon maliyetlerine iliflkin yukar daki tart flmalar özetlemektedir. E er ekonomi, enflasyona karfl tam uyum gösterebiliyorsa beklenen enflasyonun maliyeti, sadece mönü maliyetleri ve ayakkab eskitme maliyetlerinden oluflur. Fakat, ekonomideki baz kurumlar (vergi sistemi gibi), enflasyona tam olarak uyum gösteremiyorsa ilave baz maliyetler (vergi sisteminde yozlaflma ve finansal sistemin daralmas gibi) ortaya ç kmaktad r. Beklenen Enflasyon Beklenmeyen Enflasyon Uyum Gösteren Kurumlar Mönü maliyetleri ve ayakkab Kurumsal Da n kl k eskitme maliyetleri Uyum gösteremeyen Kurumlar Vergi sisteminde yozlaflma ve Eflitsiz Kaynak ve gelir finansal sistemde daralma da l m Beklenmeyen Enflasyon Beklenmeyen enflasyonun ilk maliyeti, gelir da l m nda çarp kl a neden olmas - d r. Örne in; ekonomik birimler, y ll k %3 enflasyonu kan ksam flken enflasyon oran %5 olarak gerçekleflirse kazanan ve kaybedenler kimler olabilir. Böyle bir durumda, kredi verenler (alacakl lar) kaybederken, kredi kullananlar (borçlular) kazan r. Yani, enflasyon borçlular n lehine, alacakl lar n aleyhine bir olgudur. Kre-
Ünite - Para ve Enflasyon 239 di verenler ve kullananlar % oran nda bir reel faiz üzerinde anlaflm fllarsa ve enflasyon beklentileri %3 ise kredi iflleminde uygulanacak nominal faiz oran %4 olacakt r. Oysa, gerçekleflen enflasyon oran %5 olursa reel faiz oran -% a düfler. Bu durumda borç alanlar mutluluktan uçarken, borç verenler bir daha borç vermeyeceklerine iliflkin kendilerine söz verirler. Enflasyonun beklenmedik bir flekilde yüksek ç kt ekonomilerde, nominal de erler üzerinden sözleflme yapan herkes kaybeder. Örne in; ücret sözleflmelerini beklenen enflasyona göre imzalayan iflçiler (ya da onlar n ad na sendikalar), enflasyonun beklenenden yüksek gerçekleflmesi halinde daha düflük reel ücrete raz olurlar ve kaybeden taraf konumundad rlar. Nominal sözleflmelerde al c konumunda olanlar, (yukar daki örne imizde firmalar), bu durumdan kazançl ç karlar. Bunlar n tümü, beklenmeyen enflasyonun gelir da l m nda yol açt adaletsizliklerdir. Beklenmeyen enflasyonun gelir da l m nda yol açt çarp klar, sonuçta ekonomiye reel maliyetler yükler. Bir benzetmeyle durumu aç klayal m: Kimsenin kap s n kitleme gere i duymad, son derece emniyetli bir semtte oturdu unuzu düflünelim. Bu semtte birdenbire soygun furyas bafllarsa (yani sizin mal varl n zdan h rs zlar n mal varl na transfer gerçekleflirse), semtte yaflayan herkes daha emniyetli kilitlere, alarm sistemlerine, daha fazla say da polise ya da özel güvenlik kurulufluna yat r m yapmaya bafllayacakt r. Siz ve içinde yaflad n z toplum, inisiyatifiniz d fl nda gerçekleflen servet transferini engelleyebilmek için, reel baz maliyetlere katlanmak zorunda kal rs n z. Yukar da verilen örnekteki aç klamalar, beklenmeyen enflasyon için de geçerlidir. E er toplum, beklenmedik bir enflasyonla karfl karfl ya kal rsa ekonomik birimler davran fllar n de ifltireceklerdir. Örne in; konut sahibi olmak isteyen bir aile uzun vadeli sabit faizli kredi bulamayaca için, enflasyona göre de iflebilen faiz oran ndan (ya da enflasyona karfl de erini koruyan yabanc para üzerinden) borçlanmay kabul etmek durumunda kalacakt r. Bu da konut sat n alan bir ailenin borcu geriye ödeyememe riskinin artmas demektir. Uzun süre yüksek enflasyon yaflanan ve beklenmeyen enflasyonun büyük boyutlara ulaflt toplumlarda, insanlar üretken ifllerde çal flmak yerine, enflasyondan gelir elde etme aray fl içerisine girmektedirler. Ekonomik birimlerin bu davran fl, ekonomiyi etkinlikten uzaklaflt r r. Enflasyon, toplumsal yozlaflmaya varabilen sonuçlar yaratt için sosyal aç dan da arzulanmayan bir ekonomik olgudur. Bu nedenle baz ülkelerde, toplumu enflasyona karfl koruyabilmek kayg s yla, enflasyona endeksli nominal sözleflmeler yani nominal miktarlar enflasyona göre belirleyen sözleflmeler yap lmaya bafllanm flt r. Örne in; enflasyona endeksli ayl k ücretin, 5 milyon lira oldu u bir ekonomide, o ayki fiyat art fl oran n n %5 olmas halinde ücret otomatik olarak 525 milyon liraya yükselmektedir. Yat r mc lar enflasyona karfl korumak amac yla devlet taraf ndan enflasyona endeksli tahvil ç kart lmas oldukça yayg n bir uygulamad r. Hemen belirtelim ki endeksleme yönteminin uyguland ülkelerde, bu yöntemin, enflasyonun neden oldu u sorunlar n çözümünde tam baflar sa layamad ve hatta kendi içinde baz sorunlara neden oldu u görülmüfltür. Böyle bir durumun ortaya ç kmas nda üç neden söz konusudur:
24 Para Teorisi ve Politikas Uygulamada, iktisat politikas kararlar n oluflturan teknokratlara göre, endeksleme, enflasyonla mücadele iste ini azaltmakta ve daha yüksek enflasyona neden olabilmektedir. Çünkü; endeksleme, ço u zaman geriye do ru yap lmaktad r. Örne in; bir memurun mart ay nda alaca maafl zamm flubat ay fiyat art fllar na göre belirlenmektedir. Bu durum enflasyon beklentilerini uyar c bir etki yaratmaktad r. Endekslemenin ileriye do ru yap lmas durumunda beklenen ya da kamu kesimi taraf ndan hedeflenen enflasyonun esas al nmas gerekmektedir. Bu da beklenmeyen enflasyonun neden oldu u sorunlara çözüm getirememektedir. Oluflturulan fiyat endeksleri hiçbir zaman mükemmel de ildir. Özellikle enflasyonun yüksek oldu u ortamlarda, bu endeksleri oluflturmak ve güncellemek son derece güçtür. Baz iktisatç lara göre endeksleme, enflasyonu, ekonomik sistemin bir bilefleni haline getirmekte ve kemikleflmesine neden olmaktad r. E er fiyat art fllar otomatikman ücret art fllar na neden olursa ücret fiyat k s r döngüsünü k rmak oldukça zordur. Daha önce verdi imiz Tablo. in ikinci sütununda, beklenmeyen enflasyonun (yukar da aç klamaya çal flt m z) maliyetleri özetlenmektedir. Tabloya göre, enflasyonun neden oldu u maliyetleri de erlendirmek oldukça kolay gibi görünmesine karfl n, gerçek yaflamda beklenen ve beklenmeyen enflasyonu birbirinden ay rmak kolay de ildir. Yaflanan düflük ya da yüksek enflasyonlar n ço u, bu iki bileflenin kar fl m ndan meydana gelmektedir. Yaflanan enflasyonun ne kadarl k k sm n n beklendi ini, ne kadarl k k sm n n beklenmedi ini belirleyebilmek, ancak bekleyifllerin oluflumuyla ilgili varsay mlar ve ekonometrik teknikler kullan - m yla mümkün olabilmektedir. Enflasyon oran yükseldikçe, yukar daki paragraflarda ele ald m z maliyetler katlanarak artmaktad r. Yap lan çal flmalar, enflasyon oran yükseldikçe hem beklenen, hem de beklenmeyen enflasyonun yükseldi ini belirlemektedir. Yüksek enflasyon ortamlar nda, söz konusu maliyetler de h zla artt için, bir noktada enflasyonun düflürülebilmesi için ekonomik durgunlu a katlanmak zorunlulu u ortaya ç kmaktad r. Ekonomik durgunluk ve bunun sonucu ortaya ç kan iflsizlik de topluma oldukça önemli bir maliyet yüklemesine karfl n, özellikle yüksek enflasyonun önlenmesinde, kaç n lmaz olarak, katlan lmas gereken maliyetler olarak de erlendirilmelidir. Enflasyonu düflürmenin maliyetini, daha sonra ayr ca ele alaca z. GELENEKSEL OLARAK ENFLASYON-PARA L fik S AMAÇ 3 Keynesyen ve monetarist yaklafl mlar çerçevesinde, enflasyonla para miktar aras nda, nas l bir iliflki kuruldu unu aç klayabilmek. Enflasyonu sürekli artan fiyatlar fleklinde ele alaca m z için, iktisat teorisindeki farkl yaklafl mlar n bu iktisadi olguyu, nas l aç klad klar n ve para enflasyon iliflkisini nas l kurduklar n de erlendirmemiz gerekir. Bu aç klama, ülkede izlenen para politikas n n neden enflasyona neden oldu unu, daha do ru bir deyiflle neden ülkede enflasyona neden olacak bir para politikas izlendi ini anlamam z kolaylaflt racakt r.
Ünite - Para ve Enflasyon 24 Enflasyonist Sürece Monetarist Yaklafl m Toplam arz toplam talep analizinden hat rlayaca n z gibi, monetarist iktisatç lar, toplam talep e risinin yer de ifltirmesinde, sadece para arz de iflikliklerinin etkili oldu unu savunmaktayd lar. Bu nedenle önce, monetarist analizi kullanarak sürekli artan para arz n n sonucunu fiekil.2 arac l yla inceleyelim. Bafllang çta ekonomi noktas ndad r ve bu noktada gerçekleflen üretim do al üretim düzeyinde, fiyatlar ise P düzeyinde bulunmaktad r (AD toplam talep e risi ile AS toplam arz e risinin kesiflme noktas ). E er y l boyunca, para arz istikrarl bir flekilde artarsa toplam talep e risi, sa a do ru kayarak AD konumuna gelir. lk aflamada, çok k sa bir süre için ekonomi a noktas na kayabilir ve üretim do al düzeyin üzerine yükselerek Y a düzeyine gelebilir. Ancak, iflsizlik do al düzeyin alt na düfltü- ü için, ücretler yükselecek ve toplam arz e risi hemen sola do ru kaymaya bafllayacakt r. Toplam arz e risi AS konumuna geldi i zaman, bu kayma sona erecektir. Bu noktada ekonomi, uzun dönem toplam arz e risi üzerindeki do al üretim düzeyine geri dönmüfl olacakt r. Monetarist analizde, iflçiler ve firmalar para arz nda art fl olaca n bekleyebilecekleri için, toplam arz e risi hemen AS konumuna kayabilir. Böylece beklenen enflasyon daha yüksek olacakt r. Böyle bir durumda ekonominin noktas na gelmesi çok h zl gerçekleflecek ve ekonominin do al üretim düzeyinin üzerine ç kmas na gerek kalmayacakt r. Ulafl lan yeni denge noktas nda ( noktas ) fiyatlar genel düzeyi P dan P e yükselmifltir. fiekil.2 Fiyatlar Genel Düzeyi (P) P 3 3 AS 3 AS 2 AS AS Sürekli Artan Para Arz n n Sonuçlar P 2 2 2a a P a P AD AD AD 2 AD 3 Üretim (Y) Y a Bir sonraki y lda da para arz artmaya devam ederse toplam talep e risi yeniden sa a do ru kayarak AD 2 konumuna gelecektir. Bunu takiben toplam arz e risi de sola do ru kayarak AS konumundan AS 2 konumuna ulaflacakt r. Bu de iflmelerin sonucunda ekonomi, önce a noktas na, daha sonra 2 noktas na kayacakt r. Ulafl lan son denge noktas nda fiyatlar genel düzeyi de P 2 ye ç kmaktad r. Sonraki y llarda para arz artmaya devam ederse ekonomi daha yüksek fiyat düzeylerinde dengeye gelecektir. Para arz artmaya devam etti i sürece, bu süreç devam edecek ve enflasyon ortaya ç kacakt r. Acaba, monetarist iktisatç lara göre, sürekli artan fiyatlar n parasal geniflleme d fl nda bir baflka nedeni olabilir mi? Bu soruya verilecek cevap hay r d r. Monetarist analizde toplam talep e risinin yer de ifltirmesine neden olan tek faktör para arz d r. Bu nedenle ekonomiyi noktas ndan noktas na, oradan da 2 nokta-
242 Para Teorisi ve Politikas s na ve daha ötesine hareket ettiren bir baflka faktör söz konusu de ildir. Monetarist analize göre h zl bir enflasyonun temelinde yatan temel faktör h zl bir parasal genifllemedir. SIRA S ZDE 2 Bir ülkedeki siyasi otorite, kamu harcamalar n artt rarak (örne in kamu çal flmalar n n ücretlerine yüksek oranda zam yapmak, kamu yat r mlar n artt rmak gibi) halk n refah düzeyini yükselteceklerini ve bu harcamalar n merkez bankas arac l yla finanse edilmesinin fiyatlar bir miktar art rsa bile iflsizli i azaltaca n savunmaktad rlar. Derste inceledi imiz konular fl nda, sözü edilen bu geliflmekte olan ülkenin siyasi otoritelerine böyle bir popülist politikan n iflsizli i art rabilece ini flekil yard m yla gösteriniz. Enflasyonist Sürece Keynesyen Yaklafl m Keynesyen analize göre, sürekli artan para arz, toplam arz ve toplam talep e rileri üzerinde, fiekil.2 de ele ald m z etkilerin ayn s n yaratacakt r. Yani toplam talep e risi sa a, toplam arz e risiyse sola do ru kaymaya devam edeceklerdir. ki yaklafl m aras ndaki tek fark, Keynesyenlerin toplam arz e risinin yer de ifltirme h z n, monetaristlere göre, daha yavafl olarak kabul etmeleridir. Bu nedenle Keynesyen iktisatç lara göre ekonomi, do al üretim düzeyinin üzerinde, monetaristlerin öne sürdü ünden daha uzun süre kalabilir. Sonuç, monetaristlerin ulaflt sonuçla ayn d r: H zla artan para arz, fiyatlar n da sürekli ve h zla artmas na neden olacak, dolay s yla enflasyon yaratacakt r. Acaba, Keynesyen analizde sürekli artan fiyatlar n, paran n d fl nda bir baflka nedeni olabilir mi? Bu soruya verilecek cevap hay r d r. Daha önceki aç klamalar m zda Keynesyen analize göre para arz n n d fl ndaki di er faktörlerin (maliye politikas ve arz floklar gibi) toplam talep ve toplam arz e rileri üzerinde etkili oldu unu gördü ümüz için, verilen bu cevap sizi flafl rtabilir. Keynesyen iktisatç lar n yüksek enflasyonu neden, parasal bir kavram olarak gördüklerini anlayabilmek için, yüksek bir parasal genifllemenin söz konusu olmamas durumunda, di er faktörlerin enflasyon yarat p yaratmayaca n inceleyelim. Maliye Politikas ve Enflasyon Bu soruyu cevaplayabilmek için, kamu harcamalar ndaki bir kerelik art fl n (örne- in; 5 trilyon liradan 6 trilyon liraya) üretim ve fiyatlar üzerindeki etkisini gösteren fiekil.3 ü inceleyelim. Bafllang çta ekonominin noktas nda bulundu unu, üretimin do al üretim düzeyinde, fiyatlar n P düzeyinde gerçekleflti ini kabul edelim. Kamu harcamalar nda meydana gelen art fl, toplam talep e risini AD konumuna getirir ve ekonomi a noktas na kayar. Bu noktada gerekleflen üretim (Y ), do al üretim düzeyinin ( ) üzerinde bulunmaktad r. Bu durumda toplam arz e risi sola do ru kayarak AS konumuna gelecektir. AS ve AD e rilerinin kesiflme noktas nda ( noktas ) üretim, tekrar do al düzeye dönecek ve fiyatlar P düzeyine yükselmifl olacakt r.
Ünite - Para ve Enflasyon 243 fiekil.3 Fiyatlar Genel Düzeyi (P) P AS AS Kamu Harcamalar nda ki Bir Kerelik Kal c Art fl n Etkileri a P AD AD Y a Üretim (Y) Kamu harcamalar nda meydana gelen bir kerelik art fl n net sonucu, fiyatlar genel düzeyinde bir kerelik art flt r. Peki bu arada enflasyon oran ne flekilde de- iflir? noktas ndan a noktas na, oradan da noktas na ulafl ncaya dek fiyatlar artmaktad r. Ancak sonuçta noktas na gelindi inde fiyat art fl oran s f ra düfler. Buna göre, kamu harcamalar nda görülecek bir kerelik art fl, enflasyon oran nda bir kerelik art fla yol açmakta, sürekli artan fiyatlar anlam nda bir enflasyona neden olmamaktad r. Kamu harcamalar sürekli artmaya devam ederse sürekli artan fiyatlarla karfl laflabiliriz. Böyle bir durumda Keynesyen analizin enflasyon parasal büyüme oran - n n sonucudur görüflüne karfl ç kt n düflünebilirsiniz. Ancak, burada sürekli artan kamu harcamalar gibi bir politikan n uygulanabilir olmad n hat rlaman z gerekir. Gerçeklefltirilebilecek kamu harcamalar n n bir s n r vard r, devlet gayrisafi yurt içi has lan n tamam n harcayamaz. Gerçekte bu s n ra ulaflmadan çok daha önce, politik süreç, kamu harcamalar ndaki art fl durduracakt r. Parlamentolarda devlet bütçesinin denkli i ve kamu harcamalar üzerine süregelen tart flmalar n gösterdi i gibi, hem kamuoyu, hem de politikac lar kamu harcamalar nda ekonomik flartlara uygun oldu unu düflündükleri bir hedef düzeye sahiptirler. Söz konusu hedef düzeyden küçük sapmalar olsa da büyük sapmalara izin verilmeyecektir. Asl nda kamuoyu bask s ve politik bask lar, kamu harcamalar ndaki art fla ciddi s - n rlamalar getirebilmektedir. Maliye politikas n n di er yönü, yani vergiler, bu konuda nas l etkili olabilmektedir? Vergilerin sürekli olarak indirilmesi, enflasyona neden olabilir mi? Bu sorunun cevab yine hay r d r. fiekil.3, vergilerdeki bir kerelik düflüflün toplam has la ve fiyatlar üzerindeki etkisini gösteren bir flekil olarak da kullan labilir. Bu analiz sonucunda, fiyatlarda bir kerelik art fl ortaya ç kacakt r. Vergileri daha çok azaltarak fiyatlar n artmaya devam etti ini görebiliriz; ancak, bu sürecin mutlaka durmas gerekir. Zira vergiler s f r oldu u zaman daha fazla düflürmek mümkün olmayacakt r. Bu durumda, Keynesyen analize göre maliye politikas tek bafl na enflasyona neden olamaz. fl Yaflam na liflkin Bekleyifller ve Enflasyon Yukar daki analiz, ifl hayat na iliflkin bekleyifllerin (animal sprits) de tek bafl na enflasyona neden olamayaca n ifade etmektedir. Harcamalarda art fla neden olan tüketici ve iflletmelerin iyimserlikleri, toplam talepte bir kerelik kaymaya ve geçici bir
244 Para Teorisi ve Politikas enflasyona neden olabilmesine karfl n, toplam talep e risinin sürekli yer de ifltirmesine ve sürekli artan fiyatlara neden olamaz. Zira tüketiciler ve iflletmeler, t pk devlet gibi, harcamalar n sürekli artt ramazlar. Arz Yönlü Faktörler ve Enflasyon Arz floklar ve iflçilerin ücretleri art rma çabalar toplam arz e risini sola do ru kayd rd için, arza iliflkin bu faktörlerin, enflasyona neden olabilece ini düflünebilirsiniz. Ancak, bu düflüncenizin do ru olmad n gösterebiliriz. Örne in; petrol ambargosu gibi petrol fiyatlar n n artmas na yol açan bir negatif arz flokuyla karfl karfl ya oldu umuzu kabul edelim. fiekil.4 te gösterildi i gibi, negatif arz floku, toplam arz e risini AS dan AS e kayd racakt r. Para arz sabit kal rsa toplam talep e risi AD yer de ifltirmeyecek ve ekonomi a noktas na kayacakt r. Bu noktada gerçekleflen üretim (Y ) do al üretim düzeyinin alt ndad r ve fiyatlar genel düzeyi eskisine göre daha yüksektir (P a ). Böyle bir durumda gerçekleflen iflsizlik oran, do al iflsizlik oran ndan daha yüksek oldu u için, toplam arz e risi AS konumuna geri dönecektir. Ekonomi AD e risi üzerinde afla ya do ru kayarak, tekrar noktas na gelecektir. Yaflanan arz flokunun net sonucu, bafllang çtaki üretim ve fiyat düzeylerine geri dönülmesidir. Görüldü ü gibi enflasyon ortaya ç kmam flt r. lave negatif arz floklar, yine toplam arz e risini sola do ru kayd racak ve sonuç yine ayn olacakt r: Fiyatlar geçici olarak yükselebilir, fakat enflasyon ortaya ç kmaz. Ulaflt m z sonucu flu flekilde özetleyebiliriz: Arz yönlü faktörler tek bafl na enflasyonun kayna olamaz. fiekil.4 Arz fiokunun Sonuçlar Fiyatlar Genel Düzeyi (P) AS AS P a a P Y a AD Üretim (Y) Do al üretim düzeyini de ifltiren (dolay s yla düzeyinde çizilen uzun dönem toplam arz e risinin yer de ifltirmesine neden olan) arz yönlü faktörler, fiyatlarda bir kerelik kal c bir art fl yaratabilir. Ancak, bu durum, fiyatlarda sürekli bir art fl, yani enflasyon anlam na gelmemektedir. Yukar da ele ald m z toplam arz-toplam talep analizi, enflasyonist sürece iliflkin monetarist ve Keynesyen görüfllerin pek farkl olmad n göstermektedir. Her iki görüfl de yüksek bir enflasyonun, yüksek bir parasal geniflleme oran yla birlikte ortaya ç kt na inanmaktad r. Enflasyon sözcü üyle sürekli ve h zl artan fiyatlar kastetti imiz göz önünde tutulursa birçok iktisatç n n Friedman la ayn görüflte oldu unu söyleyebiliriz: Enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur.
Ünite - Para ve Enflasyon 245 ENFLASYON ST PARA POL T KASININ KÖKENLER AMAÇ 4 Bir ülkede neden enflasyon yaratacak bir para politikas n n izlendi ini ve bu politikalar n hangi tür enflasyonlara neden oldu unu aç klayabilmek. H zl bir enflasyonun ortaya ç kabilmesi için, ne olmas gerekti ini (h zl bir parasal geniflleme) bilmemize karfl n, enflasyonist para politikas n n, neden ortaya ç kt n anlay ncaya dek, enflasyonu tam olarak anlayabilmemiz mümkün de ildir. Enflasyonun ekonomi aç s ndan iyi bir fley olmad konusunda herkes hem fikirse neden bu kadar s k enflasyon sorunuyla karfl karfl ya kal yoruz? Acaba hükümetler neden, enflasyona neden olacak para politikalar izlemektedirler? Enflasyon arzulan r bir olay olmad ve enflasyona neden olan h zl parasal geniflleme kendi kendine ortaya ç kmad için, di er baflka hedeflere ulaflmaya çal fl rken enflasyonist politikalar n ortaya ç k yor olmas gerekir. Bu bafll k alt nda enflasyonun kayna olabilecek devlet politikalar n inceleyece iz. Yüksek stihdam Hedefleri ve Enflasyon Birçok devletin izledi i ve genellikle enflasyonla sonuçlanan ilk hedef, yüksek istihdama ulaflma hedefidir. Örne in; bir çok ülkede merkez bankas kanununda yer alan ekonomik büyümeye destek olmak fleklindeki görev nedeniyle merkez bankas, yüksek istihdam teflvik etmekle görevlendirilmifltir. Bu tür yasal düzenlemelerde, merkez bankas n n istikrarl bir fiyat düzeyiyle uyumlu olan, bir istihdam düzeyine ulafl lmas n sa layacak para politikas izleyece i ifade edilmekle birlikte, uygulamada hükümetler, uygulad klar politikalar n enflasyon üzerindeki etkilerine daha az özen göstererek, istihdam hedefine ulaflma amac na yönelmifllerdir. Bu durum, özellikle geliflmekte olan ülkelerde 96-99 dönemi için geçerli olmufl ve hükümetler iflsizli i düflük düzeye çekmek için ekonomide daha aktif rol üstlenmeye bafllam fllard r. Kamu otoritesinin iflsizli i düflük düzeye çekebilmek amac yla ekonomide daha aktif rol üstlenmesi, aktivist iktisat politikas olarak adland r lmaktad r. Yüksek istihdama ulaflmak amac yla izlenen aktivist bir istikrar politikas, iki tür enflasyonun ortaya ç kmas na neden olabilir. Bunlardan maliyet enflasyonu, negatif arz floklar ya da iflçilerin ücretleri yüksek düzeye ç karmalar nedeniyle ortaya ç kmaktad r. Di er enflasyon türünüyse talep enflasyonu oluflturmakta ve iktisat politikas kararlar n alanlar n, toplam talep e risini sa a do ru kayd racak politikalar izlemeleri durumunda ortaya ç kmaktad r. Yüksek istihdama ulaflma hedefinin, her iki tür enflasyona, nas l yol açabildi ini anlamak için, toplam arz toplam talep analizini kullanabiliriz. Aktivist ktisat Politikas : Kamu otoritesinin iflsizli i düflük düzeye çekebilmek amac yla ekonomide daha aktif rol üstlenmesidir. Maliyet Enflasyonu fiekil.5 e göre, ekonomi bafllang çta AD toplam talep e risiyle AS toplam arz e risinin kesiflti i noktas nda bulunmaktad r. Böyle bir durumda iflçilerin, reel ücretlerini yükseltmek istemeleri ya da yüksek enflasyon bekleyifllerine ba l olarak, reel ücretlerin düflmesini istememeleri nedeniyle ücret art fl talep etmeye karar verdiklerini kabul edelim. Ücretlerdeki bu art fl n etkisiyle toplam arz e risi sola do ru kayarak AS konumuna gelecektir. Toplam arzdaki bu azalma, sadece yüksek ücret taleplerinden de il, firmalar n yüksek fiyattan mal satma isteklerinden ya da
246 Para Teorisi ve Politikas negatif arz floklar ndan da kaynaklanabilir. E er izlenen para ve maliye politikalar nda bir de ifliklik olmazsa ekonomi, AS toplam arz e risi ve AD toplam talep e risinin kesiflti i a noktas na kayacakt r. Bu durumda gerçekleflen üretim (Y a ), do al üretim düzeyinin ( ) alt na düflecek ve fiyatlar P a düzeyine yükselecektir. fiekil.5 Yüksek stihdam Amaçlayan Aktivist Politika ve Maliyet Enflasyonu Fiyatlar Genel Düzeyi (P) P 3 P 2 P P a P 2a a a 3 2 AS 3 AS 2 AS AS AD AD AD AD 2 3 Üretim (Y) Y a Böyle bir ortamda yüksek istihdam sa lama hedefi olan ve dolay s yla aktivist politika izleyen karar al c lar ne yapabilirler? Üretimdeki düflme ve dolay s yla iflsizlikte meydana gelen artma nedeniyle karar al c lar, toplam talep e risini AD e kayd racak politikalar izleyeceklerdir. Böylece ekonomi, tekrar do al üretim (ve dolay s yla do al iflsizlik) düzeyine geri dönecek (flekilde noktas na kayacak) ve fiyatlar P düzeyine ç kacakt r. Ücretlerini artt rm fl olan iflçiler, bu durumdan flikayetçi olmayacaklard r. Devlet, afl r iflsizli in bulunmamas n temin etmek için müdahale etmifl ve iflçiler de yüksek ücret taleplerini elde etmifllerdir. Devlet, iflçilerin yüksek ücret talepleri karfl s nda teslim oldu u için yüksek istihdam hedefine sahip aktivist bir politika, genellikle uyumcu politika olarak adland r lmaktad r. stekleri bir kez kabul edilen iflçiler, daha da yüksek ücret art fl talep etme yolunda teflvik edilmifl olurlar. Öte yandan di er iflçiler, arkadafllar n n ald ücretlere oranla kendi ücretlerinin düflük kald n düflünmeye bafllayabilir ve geride kalmak istemeyecekleri için bu iflçiler de ücretlerinin artt r lmas n talep edebilirler. Sonuç yine toplam arz e risinin sola do ru kayarak AS 2 konumuna gelmesidir. Böylece ekonomi, a noktas na kayar ve iflsizlik do al düzeyin üzerine ç kar. Toplam talep e risini sa a do ru kayd r p AD 2 konumuna getirmek ve böylece ekonomiyi P 2 gibi bir fiyat düzeyinde yeniden tam istihdama ç karmak amac yla bir kez daha aktivist politikalara müracaat edilecektir. E er bu süreç devam ederse ortaya ç kacak sonuç, fiyatlar genel düzeyinde sürekli bir art fl, yani maliyet enflasyonudur. Maliyet enflasyonunda para politikas n n rolü nedir? Maliyet enflasyonunun ortaya ç kabilmesi için, toplam talep e risinin sürekli olarak sa a do ru kaymas gerekir. Keynesyen analizde toplam talep e risinin, ilk kez yer de ifltirerek, AD konumuna gelmesi, kamu harcamalar n n bir kerelik artt r lmas ya da vergilerin bir kerelik düflürülmesiyle gerçeklefltirilebilir. Ancak, toplam talep e risinde, daha sonra meydana gelecek yer de ifltirmelerin kayna ne olacakt r? Maksimum kamu harcamas miktar ve minimum vergi miktar yla daha önce sözü edilen s n rlamalar, toplam talep e risini sürekli olarak sa a do ru kayd rmak amac yla genifllemeci maliye politikas n n uzun süre kullan lamayaca n ifade etmektedir. Toplam talep e risi, para arz sürekli artt r larak (daha yüksek bir parasal geniflleme oran
Ünite - Para ve Enflasyon 247 gerçeklefltirerek) sürekli olarak sa a do ru kayd r labilir. Bu nedenle maliyet enflasyonu parasal bir kavramd r. Çünkü; yüksek bir parasal geniflleme oran n kabul eden para otoritelerinin uyumcu politikas olmaks z n maliyet enflasyonu ortaya ç kamaz. Monetarist kuram n kurucusu Milton Friedman a göre enflasyon, her zaman ve her yerde parasal bir kavramd r. Buna karfl l k Maliyet enflasyonu, iflçilerin reel ücretleri verimlilik art fl ndan daha yüksek oranda art rmalar n n bir sonucu olarak ortaya ç kar. Bu nedenle enflasyon, her zaman ve her yerde parasal bir kavram olmak zorunda de ildir görüflü öne sürülmektedir. Bu görüfle kat l r m s n z? Neden? Talep Enflasyonu Yüksek istihdam düzeyine ulaflma amac, bir baflka yoldan da enflasyonist para politikas izlenmesine neden olabilir. Ekonomi tam istihdam düzeyinde bulunsa bile, iflgücü piyasas nda mevcut olan aksakl klar nedeniyle yine de bir miktar iflsiz bulunacakt r. Söz konusu iflgücü piyasas aksakl klar, mevcut iflsizlerle mevcut aç k ifllerin eflleflmesine engel olmaktad r. Örne in; Bursa da iflsiz kalan bir otomobil iflçisi, stanbul da elektronik sektöründe aç lan bir ifl olana ndan habersiz olabilir. Bu ifl hakk nda bilgi sahibi olsa bile stanbul a tafl nmak istemeyebilir ya da yeniden e itilmekten hofllanmayabilir. Bu nedenle ekonomi, tam istihdamda (do al iflsizlik oran nda) bulundu u zaman, iflsizlik oran s f rdan büyük olacakt r. ktisat politikas kararlar n alanlar, çok düflük bir iflsizlik hedefi belirlerse bu hedef, do al iflsizlik oran ndan düflük oldu u için, daha h zl bir parasal geniflleme aflamas n ve sonuçta enflasyonu gündeme getirecektir. Bunun nas l ortaya ç kabilece ini yine toplam arz toplam talep analizini kullanarak, fiekil.6 arac l yla gösterebiliriz. E er karar al c lar, do al iflsizlik oran ndan (günümüzde geliflmifl ülkeler için %4.5 ile 5.5 aras nda oldu u tahmin edilmektedir) daha düflük bir iflsizlik oran hedefine (diyelim ki %4) sahiplerse bu hedefe ulaflabilmek için üretimin, do al üretim düzeyinden daha yüksek düzeyde gerçekleflmesini sa lamak durumundad rlar. fiekil.6 da, söz konusu %4 lük iflsizlik oran n gerçeklefltirebilmek için, hedeflenen üretim düzeyi Y T ile gösterilmektedir. Ekonominin bafllang çta noktas nda bulundu unu, yani ekonominin do al üretim düzeyinde bulundu unu kabul edelim (dikkat edilirse do al üretim düzeyi, hedeflenen üretim Y T den daha düflüktür). Karar al c lar %4 oran ndaki iflsizlik hedeflerini gerçeklefltirebilmek için üretimi Y T düzeyine ç karmak zorundad rlar. Bunu gerçeklefltirebilmek için de toplam talebi artt ran politikalar izleyeceklerdir. Bu politikalar sonucunda, toplam talep e risi AD konumuna gelinceye dek sa a do ru kayar ve ekonomi a noktas na geçer. Böylece üretim Y T düzeyine ç kar ve %4 iflsizlik oran hedefi gerçeklefltirilmifl olur. Hedef olarak seçilen iflsizlik oran, do al iflsizlik oran n ifade eden %4.5 ile 5.5 aras nda olsayd hiçbir problem ortaya ç kmayacakt. Ancak, Y T üretim düzeyindeki %4 iflsizlik oran, do al iflsizlik oran ndan düflük oldu u için, ücretler artacak ve toplam arz e risi sola do ru kayarak AS konumuna gelecektir. Böylece ekonomi, a noktas ndan noktas na geçer. Ekonomi yine do al iflsizlik oran na geri döner. Ancak, bu kez daha yüksek bir fiyat düzeyinde (P ) denge sa lanm fl olur. Analizimizi burada noktalayabilirdik, ancak, görüldü ü gibi mevcut iflsizlik oran yine hedeflenen iflsizlik oran ndan yüksek oldu u için, karar al c lar, yine toplam talep e risini sa a do ru kayd rarak AD 2 konumuna getirecek politikalar 3 SIRA S ZDE
248 Para Teorisi ve Politikas izleyeceklerdir. Böylece ekonomi, a noktas na geçecek ve hedeflenen üretim düzeyine eriflilmifl olacakt r. Yukar da ele al nan süreç, ekonomiyi 2 noktas na çekecek ve süreç ifllemeye devam edecektir. Tüm bunlar n sonucu, sürekli artan fiyatlar, yani enflasyondur. fiekil.6 Talep Enflasyonu: Çok Düflük Bir flsizlik Hedefinin Sonucu Fiyatlar Genel Düzeyi (P) P 3 P 2 3 2 AS 3 AS 2 2a AS AS a P P a AD AD AD 2 AD 3 Üretim (Y) Y a ktisat Politikas kararlar n alanlar, toplam talep e risini, hangi önlemlerle sürekli sa a do ru kayd rabilirler? Daha önce gördü ümüz gibi, maliye politikas bu amaçla uzun süre kullan lamaz. Çünkü; kamu harcamalar n artt rman n ve vergileri düflürmenin bir s n r vard r. Bu durumda ister istemez genifllemeci bir para politikas izlemek zorunda kalacaklard r. Bunun sonucu, para arz n n sürekli artmas ve h zl bir parasal genifllemedir. Yukar daki aç klamalar m zda, çok yüksek bir üretim düzeyinin ya da ayn anlama gelmek üzere, çok düflük bir iflsizlik oran n n hedeflenmesi, enflasyonist para politikas n n kayna olmaktad r. Ne var ki karar al c lar n, böyle bir politika izlemeleri anlams z gibi gözükmektedir. Zira, üretimin sürekli olarak yüksek düzeyde kalmas n n getirece i yarardan mahrum kal nmakta, üstelik bir de enflasyon yaratman n sorumlulu u alt na girilmektedir. E er karar al c lar, hedefledikleri iflsizlik oran n n do al iflsizlik oran ndan düflük oldu unu göremezlerse bu hatalar n n fark na var ncaya kadar, fiekil.6 da gördü ümüz süreç iflleyecektir. Yukar da ele al nan enflasyonist süreç, karar al c lar n toplam talep e risini sa- a do ru kayd ran politikalar izlemesinden kaynakland için, talep enflasyonu olarak adland r lmaktad r. Talep enflasyonunun aksine maliyet enflasyonu, iflçilerin ücretleri art rmalar durumunda söz konusu olmaktayd. Acaba uygulamada, bu iki tür enflasyonu birbirinden ay rt edebilmek mümkün müdür? Bu soruya verilecek cevap hay r olacakt r. Gördü ümüz gibi, her iki tür enflasyon da yüksek parasal genifllemeyle birlikte ortaya ç kmaktad r. Bu nedenle parasal geniflleme oran na bakarak, bu iki tür enflasyonu birbirinden ay rmak mümkün olmayacakt r. Ancak, fiekil.5 ve.6 ya göre talep enflasyonu, iflsizlik oran n n do al iflsizlik oran ndan düflük oldu u dönemlerde, maliyet enflasyonuysa iflsizlik oran n n do- al iflsizlik oran ndan yüksek oldu u dönemlerde ortaya ç kmaktad r. Hangi tür enflasyonun ortaya ç kt na karar verebilmek için, mevcut iflsizlik oran n n do al iflsizlik oran ndan yüksek mi, yoksa düflük mü oldu una bakmak gerekir. ktisatç lar ve karar al c lar, do al iflsizlik oran n n nas l ölçülebilece ini bilselerdi bu ol-
Ünite - Para ve Enflasyon 249 dukça kolay bir ifl say labilirdi. Ancak son derece zor olan bu araflt rma sorunu, henüz iktisat bilimi taraf ndan tam olarak çözümlenebilmifl de ildir. Bunun da ötesinde, maliyet enflasyonu ve talep enflasyonu aras ndaki fark gittikçe bulan klaflm flt r. Çünkü; talep enflasyonu, maliyet enflasyonunun bafllamas na neden olabilir. Talep enflasyonu nedeniyle fiyatlar yükseldi i zaman, beklenen enflasyon da yükselecektir. Bu durum, iflçilerin yüksek ücretler talep etmelerine ve dolay s yla reel ücretlerin düflmesine neden olacakt r. Bu flekilde, talep enflasyonu maliyet enflasyonunu bafllatabilmektedir. Bütçe Aç klar ve Enflasyon Para ve enflasyon iliflkisi hakk nda ele ald m z kan tlar, bütçe aç klar n n enflasyonist para politikas n n bir di er kayna olabilece ini göstermiflti. Devlet, bütçe aç n iki flekilde kapatabilir: Halka tahvil satarak ya da para basmak olarak da adland r lan para yaratarak. Halka tahvil sat fl parasal taban (ve dolay s yla para arz ) üzerinde direkt bir etkiye sahip olmad için toplam talep üzerinde de aç k bir etkiye sahip olmayacak ve enflasyonist sonuçlar do urmayacakt r. Bunun aksine para bas lmas toplam talebi etkileyecek ve enflasyona neden olabilecektir. Daha önceki aç klamalar m zda belirtildi i gibi enflasyon, ancak para arz n n sürekli artmas durumunda ortaya ç kabilmektedir. Para bas larak finanse edilen bir bütçe aç, böyle bir durum yaratabilir mi? Bütçe aç uzun bir süre devam ederse bu soruya verilecek cevap evet olacakt r. lk dönemde, mevcut aç k, para yarat larak finanse edilmiflse para arz yükselecek, toplam talep sa a do ru kayacak ve fiyatlar yükselecektir (bkz.fiekil.2). Bir sonraki dönemde aç k devam ediyorsa bu aç n yeniden, tamamiyle finanse edilmesi gerekir. E er yine para bas l rsa para arz yine artacak, toplam talep yine sa a do ru kayacak ve sonuçta fiyatlar daha da yüksek düzeye ç kacakt r. Bütçe aç klar devam etti i ve devlet bu aç para basarak finanse etti i sürece, bu süreç devam edecektir. Devaml l k gösteren bir bütçe aç n n para bas larak finanse edilmesi enflasyona yol açacakt r. Bu süreçteki en önemli unsur, aç n sürekli olmas d r. Aç k geçiciyse içinde bulunulan durum, fiekil.3 de ele al nan duruma benzedi i için enflasyon ortaya ç kmayacakt r. Sözü edilen fiekil.3 de, kamu harcamalar nda bir kerelik art fl ele al nmaktayd. Aç n ortaya ç kt dönemlerde, bu aç n finanse edilmesi amac yla para arz nda bir art fl olacakt r. Bunun sonucunda, toplam talep e risinde meydana gelecek sa a do ru kayma, fiyatlar n yükselmesine neden olacakt r. Bir sonraki dönemde aç k ortadan kalkarsa art k para basmaya gerek kalmayacakt r. Toplam talep e risi daha fazla sa a kaymayacak ve fiyatlar artmaya devam etmeyecektir. Geçici bir bütçe aç ndan kaynaklanan bir seferlik para arz art fl, fiyatlarda sadece bir seferlik art fla neden olur ve enflasyon ortaya ç kmaz. Özetlersek, bir bütçe aç, geçici de il sürekli bir nitelik tafl rsa ve devlet bu aç, halktan borçlanmak yerine para basarak finanse ederse bu bütçe aç, enflasyona neden olabilir.e er sonuçta enflasyon ortaya ç k yorsa acaba devlet, neden süreklilik arz eden bütçe aç klar n para basarak finanse etmektedir? Bu soruya verilecek cevab n anlafl lmas, bütçe aç klar n n, nas l, enflasyona neden oldu- unun anlafl labilmesindeki temel husustur.
25 Para Teorisi ve Politikas Geliflmekte olan ülkeler bütçe aç verilirlerse bunu, sadece tahvil ç kararak finanse edemezler. Öyleyse bütçe aç n kapatabilmek için devletin önünde tek bir alternatif kalmaktad r: Para basmak. Sonuç olarak, bu ülkeler GSMH ya oranla büyük bir bütçe aç verdiklerinde para arz önemli miktarda artmakta ve enflasyon ortaya ç kmaktad r. Tüm hiperenflasyon dönemlerinde, enflasyonist para politikas n n temelinde yatan faktör, müthifl ölçüde büyük bütçe aç klar d r. Hiperenflasyon dönemlerindeki bütçe aç klar öylesine büyüktür ki devletin tahvil ç kartarak bunlar satabilece i bir sermaye piyasas mevcut olsa bile, bu piyasa, devletin satmak istedi i tahvil miktar n karfl layabilecek bir büyüklü ü sahip de- ildir. Bu durumda devlet, aç klar finanse edebilmek için, yine para basmak zorunda kalacakt r. ENFLASYONU DÜfiÜRMEN N MAL YET : MODERN YAKLAfiIMLAR AMAÇ 5 Dezenflasyon sürecinin neden maliyetli oldu unu ve bu maliyetlerin nas l belirlendi ini aç klayabilmek. Dezenflasyon: Uzun süreli enflasyon oran nda düflüfl yaflanan ortamd r. So uk Hindi (Cold Turkey): Gelecekteki parasal geniflleme ve enflasyon konusundaki beklentilerin ani bir flekilde (flok) ve bir kerede düflürülmesidir. Yukar da yapt m z aç klamalardan ç kart lacak sonuca göre, iktisat politikas kararlar n oluflturanlar düflük bir enflasyonist ortam sürdürme amac ndan vazgeçip, h zl ekonomik büyüme ve yüksek istihdam amac na yöneldiklerinde, para politikas n n enflasyonist bir yanl l k kazanmas na neden olmaktad rlar. Son y llarda, tüm dünyada toplumun, h zl ekonomik büyüme ve istihdam art fl için, yüksek enflasyonu tercih etme e iliminde ciddi biçimde de ifliklik söz konusudur. Yüksek enflasyon ve yükledi i maliyetler konusundaki kayg lar, özellikle 97 lerin sonunda ciddi biçimde a rlaflm flt r. Bu y llar tüm dünyada, enflasyonist e ilimlerin ve enflasyon oran n n yükselmesi, enflasyonu düflürmenin maliyetini tart flmaya açm flt r. Uzun süreli enflasyon oran nda düflüfl yaflanan ortam, iktisatç lar taraf ndan dezenflasyon (disinflation) olarak adland r lmaktad r. Son y llarda enflasyona karfl geliflen tepki, dezenflasyon programlar nda da iki farkl bak fl aç s n n ortaya ç kmas na neden olmufltur: Yeni klasik reçete ve yeni Keynesyen reçete. Yeni Klasik Dezenflasyon Süreci: fiok Politikas Yeni klasik iktisatç lar n makro ekonomiyle ilgili temel görüflleri, ücretlerin ve fiyatlar n bekleyifllerdeki de iflikliklere hemen uyum gösterdi i fleklinde özetlenebilir. Dolay s yla enflasyonun düflürülebilmesi için yeni klasik öneri, gelecekteki parasal geniflleme ve enflasyon konusundaki beklentilerin ani bir flekilde (flok) ve bir kerede düflürülmesidir. So uk hindi (cold turkey) politikas olarak adland r lan bu öneriyi afla da yer alan fiekil.7 arac l yla inceleyebiliriz. Ülkede uzun süreden beri yaflanan enflasyonist ortam n sonucu olarak, ekonomik birimlerin beklentisinin merkez bankas n n izleyece i genifllemeci politikalar nedeniyle toplam talebin artarak AD konumundan AD konumuna gelece i fleklinde oldu unu kabul edelim. Beklenen fiyat düzeyi yükseldi i için, k sa dönem toplam arz e risi sola kayarak AS konumundan AS konumuna gelecektir. Sonuç olarak, enflasyon beklentileri sonucu ekonominin denge noktas noktas ndan noktas na kayar.