YATIRIM KARARLARININ BEL RLENMES NDE VERG SEL FAKTÖRLER N ÖNEM Yrd. Doç. Dr. Nagihan OKTAYER Yrd. Doç. Dr. Nazan SUSAM Dr. Murat ÇAK MART-2008 Bu Araştırma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından desteklenmiştir. 1
Kapak Tasar m ve Uygulama: Evren Günay Bask ve Cilt MART MATBAACILIK SANATLARI T C. VE SAN. LTD. fit. Mart Plaza, Merkez Mahallesi Ceylan Sokak No: 24 Nurtepe/Ka thane- STANBUL SMMMO Kurtulufl Caddesi No: 152 fiiflli/ STANBUL Telefon: (0212) 315 84 00 E-mail: ismmmo@ismmmo.org.tr www.istanbulsmmmodasi.org.tr (Yay nda Kataloglama Bilgisi) Oktayer, Nagihan Yat r m kararlar n n belirlenmesinde vergisel faktörlerin önemi/nagihan Oktayer, Nazan Susam, Murat Çak - stanbul: SMMMO, 2008 128 s.; 24 sm.- ( SMMMO Yay nlar ; 100) ISBN: 978-975-555-145-6 1. Yat r mlar - Vergi I. Susam, Nazan II. Çak, Murat 332.6 2
SUNUfi Dünya ekonomisinde küreselleflme süreci ile bafllayan de iflim, ekonomik ve toplumsal boyutta bir çok kesimi etkilemektedir. Günümüzde bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeye paralel olarak ivme kazanan küreselleflme e ilimi, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras ndaki ekonomik farkl l klar azaltmay hedef alarak yabanc sermayenin ülkeler ars ndaki dolafl m n art rm flt r. Bu durum, ülkeler aras nda rekabeti art rarak daha fazla sermaye çekmek isteyen ülkeleri, bu hedef do rultusunda tedbirler almaya yöneltmifltir. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde tasarruflar n yeterli düzeyde olmamas ve buna ba l olarak yat r m imkanlar n n ve kaynaklar n s n rl olmas, bu ülkeler aç s ndan yabanc sermayenin ülke ekonomisine al nmas n daha da önemli hale getirmifltir. Bu çerçevede daha fazla yabanc sermaye çekmek isteyen ülkeler, yabanc sermayeye gerek ayr cal klar vermek gerekse yat r m ortam n olumsuz etkiledi i düflünülen her türlü unsuru ortadan kald rmak suretiyle söz konusu pastadan daha büyük pay alma yar fl na girmifltir. Bu do rultuda, çeflitli devlet teflviklerinden finansal kolayl klara, vergisel avantajlardan yasal ayr cal klara kadar çok genifl bir yelpazede gerçeklefltirilen düzenlemelerden bahsetmek mümkündür. Di er yandan uluslararas arenada yat r m yapmak aç s ndan, kendisine cazip ülke arayan yabanc sermaye ise bir tak m faktörleri dikkate alarak de erlendirme yapmaktad r. Özellikle uluslararas yabanc sermayenin gidece i ülke aç s ndan ilk olarak dikkate ald unsur ekonomik faktörlere dayanmaktad r, bunun yan s ra pazar koflullar, sektörel faktörler, yasal düzenlemeler, siyasi faktörler ve benzeri koflullar da önem tafl maktad r. Di er yandan son y llarda pek çok ülke yabanc yat r mc lar ülkesine çekebilmek için vergi sistemlerini, yat r m ortam n daha cazip k lacak flekilde düzenlenmektedir. Bu kapsamda haz rlanan çal flmada, yerli ve yabanc yat r mc lar n kat r m kararlar n belirleyen faktörler ele al nm fl olup, özellikle vergisel faktörlerin önemine dikkat çekilmifltir. De erlendirmeler stanbul ili içinde bulunan büyük firmalar n yat r m kararlar na iliflkin anket çal flmas ile desteklenmifltir. Yat r m Kararlar n n Belirlenmesinde Vergisel Faktörlerin Önemi isimli çal flman n tüm ilgililere faydal olmas n diler, çal flmay haz rlayan Yrd. Doç. Dr. Nagihan OKTAYER, Yrd. Doç. Dr. Nazan SUSAM ve Dr. Murat ÇAK a teflekkür ederim. Yahya ARIKAN SMMMO Baflkan 3
4
ÖNSÖZ Ulusal ekonomilerin dünya piyasalar ile bütünleflmesi ve iktisadi karar süreçlerinin dünyadaki sermaye birikimine yönelik dinamikler ile belirlenmesi, ekonomideki pek çok unsurun yan s ra vergi rekabetinin artmas na ve buna ba l olarak ülkelerin vergi yap lar nda önemli düzenlemelere gitmelerine neden olmufltur. Vergi yap s nda küresel e ilimler olarak ifade edilebilecek bu de ifliklikler klasik vergileme yöntemleri alan nda yeni baz yaklafl mlar n do mas na ve birçok yeni de iflikli in yap lmas na yol açm flt r. Vergileme alan nda yaflanan bu yeni e ilim ve de iflikliklerin baz lar ; vergi rekabeti, transfer fiyatland rmas, elektronik ticaret, çevre vergileri, küresel iflbirli i, çifte vergileme anlaflmalar gibi konu bafll klar ile ifade edilmektedir. Küreselleflme olgusu ile ortaya ç kan bu yeni kavramlar yabanc sermayeyi ülkeye çekebilmek için kullan lan temel hükümet politikalar haline gelmifltir. Vergi otoritelerinin üretim faktörlerini kendi iktidar alanlar na yönlendirmek amac ile vergi oranlar n düflürmesi ve vergi matrahlar n geniflletme imkan na kavuflmas ülkeler aras ndaki vergi rekabetini art r rken, yat r mc lar aç s ndan ulusal vergi sistemlerindeki farkl l klardan yararlanma e ilimi yükselmifltir. Dünya ekonomisinde yaflanan bu geliflmeler ve oluflan yeni düzen Türkiye ekonomisinin de de iflen bu koflullara uyum sa lamas n zorunlu k lm flt r. Bu süreçte, ekonominin ve toplumsal hayat n bir çok alan nda önemli yap sal de iflikliklere gidilmifltir. Bu de iflim süreci, son y llarda vergisel alanda da yeni düzenlemeleri beraberinde getirmifltir. Dünya ülkeleri aras nda vergisel anlamda rekabet yarat c bir çok unsur ülkemizde de uygulanmaya bafllanm fl ve vergi yap s reform niteli indeki düzenlemeler ile yeniden flekillendirilmifltir. Bu ba lamda yap lan düzenlemeler ve elde edilen sonuçlar büyük önem arz etmektedir. Türkiye ekonomisinde yap lan bu yap sal düzenlemeler sayesinde ülkemiz önemli miktarda uluslararas sermaye çekebilen bir ülke haline gelmifl ve 2006 y l itibari ile en çok uluslararas do rudan yabanc yat r m alan ülkeler aras nda 16. s raya yükselmifltir. Çal flmam z n amac yat r mc aç s ndan önem tafl yan faktörlerin bir s ralamas n yaparak, yap lan reform niteli indeki düzenlemelerle bu s ralama aras nda bir iliflki kurmak ve yap sal dönüflümlerde öncelikli alanlar n belirlenmesine gösterge oluflturmakt r. Çal flmam z n ilk k sm konuya iliflkin teorik çerçeve ve genel de erlendirmelerden oluflurken, ikinci k s mda stanbul ili dahilinde bulunan ve çeflitli sektörlerde yat r m yapan 840 firma ve 150 akademisyen ile yap lan anket çal flmas sonucunda elde edilen bulgular çapraz ve frekans tablolar ile de erlendirilmifl ve yorumlanm flt r. 5
Bu çal flman n haz rl k aflamas nda ve çal flman n kuramsal çat s n n oluflturulmas nda yard mlar n esirgemeyen Say n Prof. Dr. Yenal Öncel e, çal flmam z destekleyen stanbul Üniversitesi Bilimsel Araflt rma Projeleri Birimi ne, çal flman n saha uygulamas n yürüten Varyans Araflt rma fiirketine, çal flman n dizgisini titiz bir flekilde gerçeklefltiren Evren Günay a, çal flmaya de erli önerileri ile büyük katk sa layan Fatma Koflar a ve kitap olarak bas m n üstlenen stanbul Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler Odas Yönetim Kurulu Baflkan Yahya Ar kan a teflekkürlerimizi sunar z. Araflt rma Grubu stanbul, Mart 2008 6
Ç NDEK LER SUNUfi 3 ÖNSÖZ 5 Ç NDEK LER 7 G R fi 13 B R NC KISIM YATIRIM KARARLARININ BEL RLENMES NDE VERG SEL FAKTÖRLER N ÖNEM 21 B R NC BÖLÜM 21 1.KÜRESELLEfiME E L MLER : DÜNYADAK DE fi M VE YATIRIM KARARLARI 21 1.1.KÜRESELLEfiME OLGUSU VE YEN EKONOM K DÜZEN 21 1.2. DÜNYA EKONOM S NDEK DE fimeler VE DO RUDAN YABANCI SERMAYE 22 1.2.1. DÜNYADAK EKONOM K DE fi M 22 1.2.2. YABANCI SERMAYEN N AKIfiKANLI I VE ULUSLARARASI DO RUDAN YATIRIMLAR 26 1.3. TÜRK YE DE EKONOM K YAPI VE ULUSLARARSI DO RUDAN YABANCI SERMAYE G R fi 30 1.3.1. TÜRK YE EKONOM S NE L fik N EKONOM K GÖSTERGELER 30 i. ktisadi Büyüme 30 ii. Enflasyon 31 iii. Kamu Maliyesi 33 iv. Borç Yönetimi 37 v. D fl Ticaret 39 1.3.2. TÜRK YE EKONOM S NE ULUSLARARASI DO RUDAN YATIRIM G R fi 41 7
K NC BÖLÜM 51 2.YATIRIM KARARLARININ BEL RLENMES NDE ETK L OLAN FAKTÖRLER N TANIMLANMASI 51 2.1. YATIRIM KAVRAMI VE ÇEfi TLER 51 2.2. DO RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINI AÇIKLAYAN TEOR LER 53 2.2.1. KUSURSUZ P YASA KOfiULLARINI TEMEL ALAN TEOR LER 53 2.2.2. AKSAK P YASA VARSAYIMINA DAYANAN TEOR LER 54 2.2.3. FARKLI DE fikenlere DAYANAN TEOR LER 56 2.3. DO RUDAN YABANCI YATIRIMLARI BEL RLEYEN FAKTÖRLER 57 2.3.1. POL T K/S YAS FAKTÖRLER 57 2.3.2. EKONOM K FAKTÖRLER 58 i.genel Ekonomik stikrar 58 ii.vergi Sistemi 58 iii.ticaret Politikalar 59 iv.özellefltirme Politikalar 60 v.di er Ekonomik Faktörler 60 2.3.3. YATIRIM ORTAMINA YÖNEL K FAKTÖRLER 60 i.yat r m Teflvikleri 60 ii. fieffafl k ve Yolsuzluklar 61 iii. Sosyal ve Kültürel Faktörler 61 8
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 62 3. VERG YAPISINDAK DE fi M N YATIRIM KARARLARI ÜZER NDEK ETK S 62 3.1. VERG SEL TEfiV KLER N YATIRIM KARARLARI ÜZER NDEK ETK S 64 3.1.1. GEL R VE KURUMLAR VERG S TEfiV KLER 66 3.1.1.1. DÜfiÜK ORANLI GEL R VE KURUMLAR VERG S UYGULAMASI 66 3.1.1.2. VERG MATRAHINI ETK LEYEN ST SNA VE ND R MLER LE D ER BAZI DÜZENLEMELER 70 i. fltirak Kazançlar stisnas 70 ii. Emisyon Primi stisnas 71 iii. AR-GE Vergi ndirimi 72 iv. Zararlar n Sonraki Y llara Nakli 72 v. Transfer Fiyatland rmas 73 3.1.1.3. YATIRIMLARI TEfiV KE L fik N ÖZEL VERG TEDB RLER 74 i. Yat r m ndirimi 74 ii.vergi Tatili 76 3.1.2. KATMA DE ER VERG S ALANINDAK VERG SEL TEfiV KLER 77 3.1.3. D ER VERG SEL TEfiV KLER 78 A- 4737 say l Endüstri Bölgeleri Kanununda Yer Alan Vergisel Teflvikler 78 B- 4691 Say l Teknoloji Gelifltirme Bölgeleri Kanununda Yer Alan Vergisel Teflvikler 78 C- 3218 Say l Serbest Bölgeler Kanununda Yer Alan Vergisel Teflvikler 79 D- 4562 Say l Organize Sanayi Bölgeleri Kanununda Yer Alan Vergisel Teflvikler 79 E- 488 Say l Damga Vergisi ve 492 Say l Harçlar Kanununda Yer Alan Vergisel Teflvikler 80 F- 5084 Say l Yat r mlar n ve stihdam n Teflviki Kanununda Yer Alan Vergisel Teflvikler 80 9
K NC KISIM YERL VE YABANCI YATIRIMCILARIN YATIRIM KARARLARINI ETK LEYEN FAKTÖRLER N BEL RLENMES : ANKET VE DE ERLEND RME 83 1.ARAfiTIRMANIN YÖNTEM VE ÖRNEKLEM SEÇ M 85 2.ARAfiTIRMANIN BULGULARI 86 SONUÇ VE ÖNER LER 110 ANKET SORULARI 116 KAYNAKÇA 123 TABLOLAR Tablo 1.1. Dünyada Seçilmifl Baz Ülkelerin Büyüme Oranlar 25 Tablo1.2. En Fazla Uluslararas Do rudan Yat r m Çeken 10 Ülke 28 Tablo 1.3. En Fazla Uluslararas Do rudan Yat r m Yapan lk On Ülke 29 Tablo 1.4. En Fazla Uluslararas Do rudan Yat r m Stoku Olan lk On Ülke 29 Tablo 1.5. Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklükleri 35 Tablo 1.6. Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku 2007 Aral k 37 Tablo 1.7. D fl Ticaret Hacmi (Milyon Dolar) 40 Tablo 1.8. Kamu Kesimi ve Özel Kesim Tasarruf Yat r m Dengesi GSMH ya Oran 44 Tablo 1.9. Uluslararas Do rudan Yat r m Giriflleri (Fiili Girifller) (Milyon Dolar) 46 Tablo 1.10. Do rudan Uluslararas Yat r m Girifllerinin Sektörlere Göre Da l m (Milyon dolar) 48 Tablo 1.11. Do rudan Uluslararas Yat r m Girifllerinin Ülkelere Göre Da l m (Milyon dolar) 49 Tablo 3.1. OECD Ülkelerinde Kurumlar Vergisi Oranlar 68 10
GRAF KLER Grafik 1.1. Dünya Ekonomisindeki Büyüme 23 Grafik 1.2. Dünyada Uluslararas Do rudan Yat r mlar 27 Grafik 1.3. Ülke Gruplar na Göre Uluslararas Do rudan Yat r mlar n Da l m 28 Grafik 1.4. GSMH Büyüme H z (%) 31 Grafik 1.5. TÜFE Oran 33 Grafik 1.6. Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklüklerinin GSMH ya Oran 37 Grafik 1.7. Merkezi Yönetim ç ve D fl Borç Stokunun Alacakl lara Göre Da l m 38 Grafik 1.8. Kamu Net Borç Stokunun GSMH ya Oran 38 Grafik 1.9. Kamu Kesimi Borçlanma Gere inin GSY H ya Oran 39 Grafik 1.10. Cari fllemler Dengesi ( Milyon Dolar) 41 Grafik 1.11. Kamu ve Özel Kesim Tasarruflar n n GSMH ya oran 42 Grafik 1.12. Kamu ve Özel Kesim Tasarruf Yat r m Farklar n n GSMH ya Oran 43 11
12