Özgün konu anlat m Okula yönelik al flt rmalar Tarihten ilginç anekdotlar Yaz l sorular Etkinlikler Üniversiteye girifle yönelik testler Üniversiteye giriflte ç km fl sorular Konu ile ilgili kelime ve kavramlar Ziya DEM REL ESEN YAYINLARI
Genel Müdür Temel Atefl Genel Koordinatör Ak n Atefl E itim Koordinatörü Nevzat Asma Dizgi, Grafik, Tasar m Esen Dizgi Servisi Görsel Tasar m Hakan Esen Bu kitab n tamam n n ya da bir k sm n n elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kay t sistemiyle ço alt lmas, yay mlanmas ve depolanmas yasakt r. Bu kitab n tüm haklar yazar na ve Esen Bas n Yay n Da t m Limitet fiirketine aittir. steme Adresi ESEN BASIN YAYIN DA ITIM LTD.fiT. Bay nd r 2. Sokak No.: 34/11 12 K z lay/ankara tel.: (0312) 417 34 43 417 65 87 faks: (0312) 417 15 78 ISBN : 978-975-6913--72-X Bask Bahçekap Mah. 2460. Sok. Nu.:7 06369 fiaflmaz / ANKARA Tel: (0312) 278 34 84 (pbx) www.tunamatbaacilik.com.tr Sertifika No: 16102 Bask Tarihi 2013 - VIII www.esenyayinlari.com.tr
MEB yeni müfredata göre haz rlanm flt r. K ymetli ö retmen arkadafllar m ve sevgili ö renciler, Tarih biliminin bir tecrübeler birikimi olmas nedeniyle, bu birikimlerimi sizlerle paylaflmak istedim. Elinizdeki eser yo un ve titiz bir çal flmayla haz rlanm flt r. Tarih ne bilet al p geçmifle gitmek, ne de insan n paçalar n toza bulayacak bir bit pazar d r. Bu nedenle tarih geçmiflten ders alarak gelece e yön verme dersidir. Günümüz Türkiye si ve dünyas ndaki problemlerin bir ço u tarih bilmeme ve tarihi geçmifle dayanmaktad r. Tarih dünü ayd nlat rken, günü yorumlat r, gelece e de flekil verme melekesi kazand r r. Yar n n ayd nl k Türkiye sini geçmiflini bilen gençlik kuracakt r. Elinizdeki eserde neler bulacaks n z? Özgün konu anlat m, Dipnotlarla önemli noktalara dikkat çekme, Konunun anlafl lmas n kontrol amaçl boflluk doldurma ve do ru yanl fl testleri, Her ünitenin sonunda üniversiteye giriflte ç kan sorulardan türetilmifl özgün test sorular, Üniversiteye giriflte ç km fl sorular, Konu sonlar nda tarihten ilginç anekdotlar, Ö retmen arkadafllara ve ö rencilere yard mc olmak amac yla haz rlanm fl yaz l sorular. Kitab m n ö retmen ve ö renci arkadafllara faydal olmas dile imle... Sayg ve sevgiler sunar m. Ziya Demirel ziyademirel@mynet.com
ATATÜRK ÜN GENÇL E H TABES Ey Türk gençli i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düflersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunaca ın vaziyetin imkân ve fleraitini düflünmeyeceksin! Bu imkân ve flerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün orduları da ıtılmıfl ve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu fleraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düflmüfl olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! flte, bu ahval ve flerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç oldu un kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur!
Korkma, sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu fliddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yafladım, hür yaflarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmıfl? fiaflarım! Kükremifl sel gibiyim, bendimi çi ner, aflarım. Yırtarım da ları, enginlere sı mam, taflarım. Garbın âfâkını sarmıflsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu gö süm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı bo ar, Medeniyet! dedi in tek difli kalmıfl canavar? Arkadafl! Yurduma alçakları u ratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Do acaktır sana va detti i günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. ST KLÂL MARfiI Bastı ın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düflün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen flehit o lusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın u runa olmaz ki fedâ? fiühedâ fıflkıracak topra ı sıksan, flühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ruhumun senden, lâhi, fludur ancak emeli: De mesin mabedimin gö süne nâmahrem eli. Bu ezanlar-ki flahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taflım, Her cerîhamdan, lâhi, boflanıp kanlı yaflım, Fıflkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na flım; O zaman yükselerek arfla de er belki baflım. Dalgalan sen de flafaklar gibi ey flanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaflamıfl, bayra ımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY
BÖLÜM 1 : TAR H B L M NE G R fi Tarih Biliminin Konusu... 10 Tarih Biliminin Yöntemleri...10 Tarihin S n fland r lmas...11 Yaz l fl Biçimine Göre Tarih Çeflitleri...12 Türklerin Kulland Takvimler...12 Türk Y l Hesab...13 Ça...15 Yüzy l...16 Tarihi Olaylar De erlendirilirken Nelere Dikkat Edilmelidir?...17 Atatürk ve Tarih...17 Geçmiflten Günümüze Tarih Yaz c l...19 Tarihin Yard mc Bilim Dallar...22 Ünite le lgili Kelimeler ve Kavramlar...26 Etkinlikler...27 Testler...32 Üniversiteye Giriflte Ç km fl Sorular...38 Örnek Yaz l Sorular...44 BÖLÜM 2 : UYGARLI IN DO UfiU VE LK UYGARLIKLAR Tarih Öncesi Ça lar... 48 Tafl Devri...48 Maden Devri...49 Tarihi Ça lar...50 Dünyada ve Türkiye de Tarih Öncesi Tarihi Ça lara Ait Yerleflkeler...51 lk Ça Uygarl klar...54 Orta Asya Kültür Bölgeleri ve Sakalar...64 Ünite le lgili Kelimeler ve Kavramlar...72 Etkinlikler...74 Testler...78 Üniversiteye Giriflte Ç km fl Sorular...84 Örnek Yaz l Sorular...89
BÖLÜM 3 : LK TÜRK DEVLETLER Türk Ad n n Anlam ve Kökeni... 92 Asya Hun Devleti...93 Kavimler Göçü...98 Avrupa Hun Devleti...99 I. Köktürk Devleti...101 II. Köktürk Devleti...102 Uygur Devleti...107 Avarlar...110 Bulgarlar...110 Hazarlar...110 Macarlar...110 Peçenekler...111 K pçaklar...111 Baflk rtlar...111 O uzlar...111 Sabarlar...111 Türgefller...111 Karluklar...112 K rg zlar...112 Kimekler...112 Orta Asya Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarl k...112 Türk Destanlar...116 Ünite le lgili Kelimeler ve Kavramlar...127 Etkinlikler...128 Testler...134 Üniversiteye Giriflte Ç km fl Sorular...140 Örnek Yaz l Sorular...145 BÖLÜM 4 : SLAM TAR H VE UYGARLI I (13. YÜZYILA KADAR) slamiyetin Do uflu S ras nda Dünyan n ve Arabistan n Durumu... 148 Hz. Muhammed Dönemi...149 Dört Halifeler Dönemi...152 Hz. Ebubekir Dönemi...152 Hz. Ömer Dönemi...153 Hz. Osman Dönemi...154 Hz. Ali Dönemi...154 Emeviler Dönemi...155 Abbasiler Dönemi...156 Endülüs Emevi Devleti...157 Beni Ahmer Devleti...158 slam Kültür ve Medeniyeti...158 slam Düflünür ve Bilim Adamlar...161 Ünite le lgili Kelimeler ve Kavramlar...167 Etkinlikler...168 Testler...175 Üniversiteye Giriflte Ç km fl Sorular...181 Örnek Yaz l Sorular...189
BÖLÜM 5 : TÜRK- SLAM DEVLETLER (10-13. YÜZYILLAR) Türklerin slamiyet i Kabulü... 194 Türk- slam Devletleri...196 Toluno ullar Devleti...196 hflidiler Devleti...196 Karahanl lar Devleti...196 Gazneliler Devleti...198 Büyük Selçuklu Devleti...199 Türk slam Devletlerinde Kültür ve Uygarl k...201 Ünite le lgili Kelimeler ve Kavramlar...216 Etkinlikler...217 Testler...222 Üniversiteye Giriflte Ç km fl Sorular...228 Örnek Yaz l Sorular...232 BÖLÜM 6 : TÜRK YE TAR H (11-13. YÜZYILLAR) Anadolu ya lk Türk Ak nlar... 236 Anadolu nun Türkleflmesi ve Kurulan lk Türk Devletleri...236 Türkiye Selçuklu Devleti...238 Haçl Seferleri...241 Ma na Charta (Büyük fiart)...244 Harzemflahlar...244 Eyyubiler...244 Cengiz ve Mo ol Devleti...245 Kubilay Hanl...246 Ça atay Hanl...246 lhanl lar...247 Alt nordu Devleti...247 Kültür ve Medeniyet...248 Ünite le lgili Kelimeler ve Kavramlar...255 Etkinlikler...268 Testler...273 Üniversiteye Giriflte Ç km fl Sorular...279 Örnek Yaz l Sorular...285
TARİH BİLİMİNE GİRİŞ BÖLÜM 1
Tarih Bilimine Girifl TAR H B L M N N KONUSU Tarih biliminin konusu geçmiflte yaflayan insanlar n medeniyetlerini, bu medeniyetlerin geliflimini, toplumlar n içinde bulunduklar zamandaki sosyal, ekonomik, siyasi, kültürel ve dini faaliyetleridir. Tarihin Tan m : Tarih; insanlar n zaman ve mekan çerçevesinde meydana getirdikleri her türlü faaliyet ve ilerlemeleri, sebep - sonuç iliflkisi içerisinde belgelere dayal ve tarafs z bir flekilde inceleyen sosyal bir bilimdir. TAR H B L M N N YÖNTEMLER Bir sonuca ulaflmak için, bilim ve mant a uygun araflt rma yapmak bir tarihçinin vazgeçemeyece i yöntemdir. Bir tarihçi buldu u kaynak ve verileri titiz bir inceleme yaparak, kesin bir yarg ya varmadan yeni bilgi ve belgelerin de bulunabilece ini düflünerek çal flmalar n yapar. Bir tarih araflt rmas nda takip edilen yöntemler flunlard r: A. KAYNAK ARAMA (BELGE BULMA) Olay: nsanl k alemini ilgilendiren siyasi, ekonomik, sosyal, dini vb. alanlarda yaflanan ve ortaya ç kan her duruma olay denir. Olaylar k sa sürede anl k olup biter. Olgu: Zaman içerisinde uzun sürede oluflan durumlard r. Bir baflka ifade ile oluflum süreçleri gözlenebilen olaylar olgudur. Malazgirt Savafl bir olayd r. Bu olay sonucunda Anadolu nun Türk yurdu haline gelmesi bir olgudur. Tarihi bir olay do ru olarak anlamaya yarayan her türlü malzemeye kaynak ya da belge denir. Önce olayla ilgili kaynak aran r. Kaynaklar (belgeler) ikiye ayr l r: Yaz s z Belgeler Sebep - Sonuç: Tarihi olaylar süreklidir. Birbirlerini takip eden olaylar aras nda sebep-sonuç iliflkisi vard r. Örne in; Anadolu nun Malazgirt Savafl sonras nda Türkleflmesi, Haçl lar n Anadolu dan Türkleri atmak için yapt mücadelenin bir nedenidir. Yer - Zaman: Tarihi olay incelenirken, olay n meydana geldi i co rafi mekan ve o dönemin flartlar n n belirtilmesi gereklidir. Ayr ca o dönemin flartlar na ve anlay fllar na göre de erlendirilmesi gerekir. Yüzy llar önce yaflanm fl bir olay günümüz flartlar nda de erlendirmek yanl fl olur. Kan t Bulma: Tarih bilimi, gerçe i araflt rmay, incelemeyi ve de erlendirmeyi esas al r. Bu nedenle olayla ilgili kan t oluflturacak her türlü yaz l veya yaz s z kan tlar bulunmal d r. Bu çal flmaya kaynak ya da belge bulma denir. 10 lk insandan günümüze kadar ulaflan, insan eliyle yap lm fl ilkel tafl ve madeni araçlar, kabartmalar, heykeller, lahitler, çeflitli eflyalar, co rafi yer isimleri, çeflitli destan ya da efsaneler vs. yaz s z belgeleri oluflturur. Yaz l Belgeler Tabletler, yaz l tafl ve kemikler, deri ve papirüs üzerine yaz lm fl yaz lar, an tlar, kitabeler, mühürler, paralar, fermanlar, kitaplar, dergiler, gazeteler vs. yaz l belgeleri oluflturur. Kaynaklar; ana kaynaklar (birinci elden) ve ikinci elden kaynaklar olmak üzere ikiye ayr l r.
Tarih Bilimine Girifl Ana (Birinci Elden) Kaynaklar Bir tarihi olaya en yak n ve bu olay belgeleyen kaynaklard r. Do rudan do ruya olay yaflayan ve olayla ilgili ça dafl yazarlar n verdikleri eserlerdir. kinci Elden Kaynaklar Birinci elden kayna n bilgilerinden yararlan larak meydana getirilen kaynaklard r. Yap lacak çal flman n de eri ana kayna a yak nl ölçüsündedir. Terkip yaparken flunlara dikkat edilmelidir: Olay üzerinde daha önce çal flma yap lm fl m - d r? Olay n meydana geldi i zaman n flartlar nelerdir? fiüpheli veri var m d r? Baflka verilerle karfl laflt r lmal d r. Kaynakça verilerek okuyucunun bilgiyi kontrol etmesi sa lanmal d r. B. VER LER TASN F, TAHL L, TERK P (SENTEZ) VE TENK T ETME TASN F Ulafl lan verilerin zamana, mekana ve konuya göre bölümlere ayr larak düzenlenmesine tasnif, s n fland rma denir. S n fland rmada en önemli husus, belgelerin güvenilirlik derecesidir. Birinci elden kaynak öncelikli olmal d r. S n fland rmada kronolojik s ra önemlidir. Tasnif üçe ayr lmaktad r. Uzunlu una Tasnif: Tarihi bulgular geçtikleri zamana göre s n fland rmad r. Enine Tasnif: Tarihi bulgular geçtikleri yer ve co rafyaya göre s n fland rmad r. Analitik Tasnif: Tarihi bulgular konular na göre s n fland rmad r. TAR H N SINIFLANDIRILMASI Tarih, araflt r lmas n n ve ö reniminin kolaylaflt rma düflüncesiyle tarihçiler taraf ndan zaman, mekan ve konusuna göre üçe ayr larak s n fland r lm flt r. A. ZAMANA GÖRE SINIFLANDIRMA Kronolojik düzen göz önünde tutularak yap lan s n fland rmad r. nsanl k tarihi, tarih öncesi ve tarihi ça lar olarak ayr lm flt r. Bu ayr m da kendi içerisinde alt bölümlere ayr lm flt r. Tarih öncesi, yaz dan önceki dönemi kapsam fl, Tafl ve Maden Devirleri diye ikiye ayr lm flt r. Tarihi Ça lar ise MÖ 3500 yaz n n bulunmas n bafllang ç alm fl ve lk Ça, Orta Ça, Yeni Ça ve Yak n Ça diye alt birimlere ayr lm flt r. TAHL L Araflt rmac n n elde etti i bilgilerin ve bulgular n güvenilirli inin karfl laflt rma yaparak çözümlenmesi, incelenmesidir. Bu çeflit s n fland rma tarih ö renimini kolaylaflt rm flt r; ancak Ça lar oluflturulurken Akdeniz Havzas ve Avrupa n n tarihi geçmifline göre yap ld için objektif de ildir. TENK T Kaynaklar n kullan lmadan önce ifle yaray p yaramad, gerçek veya sahte, yahut üzerinde oynan p oynanmad n n araflt r lmas d r. TERK P (SENTEZ) Araflt rmac yukar daki aflamalar geçtikten sonra, ayr olan düflünce veya verileri birlefltirmeye terkip (sentez) denir. Yozgat fiehir Meydan 11
Tarih Bilimine Girifl B. MEKANA (YERE) GÖRE SINIFLANDIRMA Co rafi s n fland rma da denilen bu tür s n fland rmada olaylar n geçti i yer ve co rafi s n flar esas al nm flt r. Bunda da hedef kolay ö renmedir. Örne in Asya tarihi, Avrupa tarihi, Yozgat tarihi gibi. C. KONUYA GÖRE SINIFLANDIRMA ARAfiTIRMACI (B L MSEL) TAR H Bu tarih anlay fl günümüzde benimsenen ça dafl tarih anlay fl d r. Aktar lan olaylar n belgelere dayand - r lmas esast r. Olaylar, niçin ve nas l sorusuna cevap verecek flekilde anlat l r. Sonuçlardan yola ç k larak bilimsel yorumlara yer verilir. ZAMAN VE TAKV M Bu tür s n fland rma insanlar n faaliyet gösterdikleri alanlara göre yap lm flt r. Konuya göre s n fland rma di erlerine göre daha dar çerçevelidir. Sosyal Tarih: Toplumsal olaylar inceler. Siyasal Tarih: Devletler aras iliflkileri inceler. ktisat Tarihi: Toplumlar n ekonomik ve ticari etkinliklerini inceler. H KAYEC (R VAYETÇ ) TAR H Bu tür tarihçilikte olaylar incelenirken yorum yapmadan verilir. Rivayet olunur ki, denilir ki... diye bafllan r. Bu tür tarih yaz l m ilkel yöntemdir. Öncüsü tarihin babas da say lan Herodotos tur (Herodot). Olaylar bir masal ve efsane havas içerisinde verilir. Ö RET C TAR H Bu tarih anlay fl nda geçmiflin olaylar ndan ders ç kar lmas vard r. Ö retici tarihçili in ilk temsilcisi Peleponnes Savafllar n n tarihini yazan Thukydides tir (Tukidides). Tarihte meydana gelen olaylar sanki bir kiflinin eseriymifl gibi anlat l r. Kiflisel kahramanl klar ön plana ç kart l r. Okuyucuyu etkileme amaçl d r. 12 Anlaflma metni YAZILIfi B Ç M NE GÖRE TAR H ÇEfi TLER Zaman kavram n n ortaya ç k fl ve geliflimi insanl n tarihi kadar eskidir. Zaman n birçok tan m yap lm flt r. Zaman, bafllang c olmayan sonsuzluk, hareketin ölçümü ve ak fl gibi tan mlarla aç klanmaya çal fl lm flt r. Zaman soyut bir kavramd r. Bu nedenle hangi tan m yap l rsa yap ls n, bu tan m n kesin do ru oldu u iddia edilemez. Ancak genel kabule göre zaman, bir olay n ve oluflun içinde geçti i, geçece i ve geçmekte oldu u süredir. nsanlar, zaman kavram n anlamaya bafllad klar andan itibaren geçmifli, yaflan lan zaman ve gelece i daha iyi kavrayabilmek için zaman çeflitli bölümlere yani aylara, y llara, haftalara ve günlere ay rarak takvimleri oluflturmufllard r. Takvimin özellikle tarih bilimi aç s ndan önemli bir yeri vard r. Tarihi olaylar n zaman içerisinde incelenebilmesi takvimle kolaylaflm flt r. Tarihi olaylar n ne zaman, hangi y lda, ayda, günde ve saatte oldu unu ö renmemizi takvim sa lam flt r. Her ulus, buldu u takvimde, kendi yaflamlar n en çok etkileyen olay bafllang ç yapm flt r. Örne in; Yahudiler: MÖ 3760 (Hilkat = Yarat l fl y l n ) Yunanl lar: MÖ 776 (ilk Olimpiyat oyunlar n ) Romal lar: Roma n n kurulufl y l olan MÖ 753 y l n Hristiyanlar: Hz. sa n n do umunu (0 milad) Müslümanlar: Hicret olay n (622), Hz. Muhammed in Mekke den Medine ye göçünü.
Tarih Bilimine Girifl TÜRKLER N KULLANDI I TAKV MLER A. ON K HAYVAN RES ML TÜRK TAKV M Türklerin slamiyet i kabulünden önce kulland klar takvimdir. Günefl y l na göre düzenlenen bu takvim 12 y lda bir devreder. Her y l tamamland nda bir as r kabul edilmifltir. Ayr ca her y l bir hayvan ad yla an lm flt r. Bir y l 12 aya bölünmüfltür. Aylar n özel ad yoktur. Aylar üçünç ay, dördünç ay gibi say larla belirlenmifltir. Y llara isimleri verilen hayvanlar flunlard r: S çgan (S çan = Fare) Ud (S r) Bars (Pars) Tab flgan (Tavflan) Lu (Ejder) Ilan (Y lan) Yund (At) Koy (Koyun) Biçin (Maymun) Taguk (Tavuk) t (Köpek) Tonguz (Domuz) Çin ve Tibetlilerin de kulland bu takvim birçok Türk toplulu u taraf ndan da kullan lm flt r. Bafllang çta Ay y l esasl olan bu takvim Köktürkler taraf ndan Günefl Y l na çevrilmifltir. Ud (S r) Y l : Bu y lda havalar y ld r ml olur. Gök gürültülü ya murlar olur. K fl n kar çok ya ar ve tipiler çok olur. K fl uzun sürer. Bu day ve her çeflit meyve çok olur. Bars (Pars) Y l : Bu y lda halk aras nda düflmanl klar artar. Yöneticiler çok adaletsizlikler yapar. Hükümdarlar aras nda geçimsizlikler artar. Sükûnet sa lanamaz. Yaz n bu day ve meyvelere afet gelir. Kuvvetli depremler olur. Denizde dalgal tufanlar olur. Tab flgan (Tavflan) Y l : Bu y lda her çeflit nimet çok olur. Yaz ve k fl sakin geçer. Havalar iyi olur. Bütün halk aras nda sükûnet ve rahatl k olur. Lu (Ejder) Y l : Bu y la baz lar Nehak, bal k y l da demifllerdir. Bu y lda halk aras nda düflmanl k, fitne, çat flma ve savafllar olur. Yaz günleri y ld r m ve gök gürültülü ya murlar, k fl n da tipi ve kar olur. A açlar so uk çarpar. Ilan (Y lan) Y l : Bu y lda yaz n ya mur az ya ar. Havalar kurak olur. Ço u yerde açl k ve k tl k olur. K fl n kar az ya ar, rutubet olur. Halk aras nda kayg ve hasret olur. Yund (At) Y l : Yund y l denilen bu y lda yaz n hava l k olur. Ya murlar fazla ya ar. Bu day ve meyveler boldur. K fl n kar fazla ya maz. Dört ayakl hayvanlara hastal k bulafl r. Hükümdarlar ve halk aras nda savafl ve kavgalar ç kar. TÜRK YILI HESABI Türk alemi günefl y l n kendine has bir usulle yürütmüfl, her y l bir hayvan ismiyle adland rm flt r. Söz konusu hayvan n huyu ve özellikleri üzerine yorumlar getirmifltir. Hayvanlar n hepsi on iki olup hepsine hakim olurlar, on iki y lda hayvan n ismi bir defa gelir. Bu usul flemsiyenin bafl Hamal dan, yani Mart tan bafllar. S cgan (Fare) Y l : Bu y l n ilk aylar nda ve ortalar nda ferahl k, halk aras nda hofl hâl ve zenginlik olur. Ama y l n sonbahar nda halklar ve yöneticiler aras nda fitne bafllar. K fl n salg n hastal klar olur. Yaz günleri ya murlu olur. S çanlar çok olur ve bu daylara hücum ederler. Koy (Koyun) Y l : Bu y lda yaz s cak olur. K fllar so- uk ve uzun geçer. Halk aras nda zenginlik ve rahatl k olur. Hükümdarlar aras nda savafl bafllad halde bar fl çabuk sa lan r. Ancak deniz ve gemilerde felaketler olur. Biçin (Maymun) Y l : Halk aras nda haset ve düflmanl k olur. Yaz n ya mur, k fl n kar çok olur. Halk aras nda hastal klar yay l r. Hayvanlar aras nda deve ve atlar hastal a yakalan r. Taguk (Tavuk) Y l : Bu y lda yaz ya murlu ve s cak geçer. Bu day ve çeflitli meyveler çok olur. Dar ve kara bu daylar erken dikilmelidir. Hamile kad nlara a rl k gelir. 13
Tarih Bilimine Girifl t (Köpek) Y l : Bu y lda yaz n ya murlar az ya ar. Bu daylar az olur. Fiyatlar artar. K fl yumuflak geçer. Meyveler çok ve ucuz olur. Halk aras nda ölümler çok olur. Tonguz (Domuz) Y l : Bu y lda yaz ya murlu, k fl uzun ve so uk olur. Bu day çok ve ucuz olur. Hükümdarlar aras nda muhalefet, çat flma ve savafllar olur. Halk aras nda geçimsizlik olur. Çeflitli tâbi afetler meydana gelir. B. H CR TAKV M Türklerin slamiyet i kabul etmesiyle birlikte kulland klar takvimdir. Hicri takvimde Ay n dünya çevresinde 12 defa dönüflü esas al nm fl ve bu tam dönüfle Ay Y l denilmifltir. Hz. Muhammed in Mekke den Medine ye göçünü (MS 622, Temmuz 16) bafllang ç kabul edilmifltir. Hz. Ömer Dönemi nde oluflturulmufl ve kullan lmaya bafllanm flt r. Ay Y l 354 gündür. Bu nedenle Miladi Takvimle aradaki fark 11 gün 6 saattir. Y lbafl her y l 11 gün önce olmaktad r. Günümüzde slam dünyas dini gün ve törenlerini Hicri Takvime göre yapmaktad r. D. RUM TAKV M Mali takvim diye de adland r lan bu takvimin yap lmas n n nedeni Osmanl Devleti nde bütün resmi ve dini ifller Hicri takvime göre yap l yordu. Miladi takvimle aras ndaki 11 günlük fark nedeniyle d fl ticarette problemlere neden oluyordu. Bu nedenle 1678 de s n rl olarak Rumi takvim yürürlü e kondu. 1839 da bütün resmi ve mali ifller Rumi takvime göre yap lmas karara ba land. 1870 y l na kadar Rumi takvimin yan na Hicri takvim de konulmufltur. Rumi takvim asl nda Bizans mparatoru Jüstinyen zaman nda haz rlanan Bizans takvimidir. Mart ay y lbafl d r. Miladi takvimle aras nda 584 y l fark vard r. Günefl y l esasl d r. Rumi takvimde y l; Mart, Nisan, May s, Haziran, Temmuz, A ustos, Eylül, Teflrinievvel, Teflrinisani, Kanun evvel, Kanun sani ve fiubat aylar ndan oluflmaktad r. Cumhuriyet döneminde 1926 da Miladi takvimin kabulüyle bütçe iradi d fl ndaki bütün resmi ifllerde Rumi takvim kald r lm flt r. 1 Mart mali y lbafl 1982 de kald r lm fl ve 1 Ocak 1983 ten itibaren mali y lbafl 1 Ocak olarak uygulanmaya bafllanm flt r. E. M LAD TAKV M Milad; do um demektir. Hz. sa n n do umu (0 Milad) bafllang ç kabul edilmifltir. C. CELAL TAKV M Büyük Selçuklu hükümdar Melik fiah n emriyle ünlü Türk Bilgini Ömer Hayyam a yapt r lm flt r. Günefl y l esasl olan bu takvim Melikflah n Celaleddin unvan na izafeten bu ad alm flt r. Y lbafl, Miladi 21 Mart t r. 15 Mart 1079 dan itibaren uygulanmaya bafllanan Celali takvimi, Melik fiah n ölümünden (1092) sonra terkedilmifltir. Bu takvimde y l 365 gün 6 saattir. 14 Takvim
Günefl y l esasl d r. Yani dünyan n günefl etraf nda bir defa dönüflü esas al nm flt r. Bu süre 365 gün 6 saattir. Temelini M s rl lar atm flt r. Y l 365 gün, aylar 12 olarak hesaplam fllard r. Daha sonra Roma Kral Julius Caesar gelifltirmifl, kendi ad yla an lan Julyen takvimini oluflturmufltur. Bu takvimi Papa XIII. Gregoriyen yeniden düzenleyerek (1582) Hz. sa n n do umunu bafllang ç (0) saym flt r. Bundan önceki tarihlere MÖ, sonraki tarihlere MS denilerek Miladi takvimi oluflturmufltur. Takvim Çevirmeleri Hicri Takvimi Miladi Takvime Çevirme Hicri bir y l, miladi y la çevirebilmek için flu ifllemleri yapmam z gerekir. Hicri y l a. = Fark 33 b. Hicri y l Fark = Sonuç c. Sonuç + 622 = Miladi y l Örnek: 1256 a. = 38 33 b. 1256 38 = 1218 c. 1218 + 622 = 1840 Miladi Takvimi Hicri Takvime Çevirme a. Miladi y l 622 = Sonuç Sonuç b. = Fark 33 c. Fark + Sonuç = Hicri y l Örnek: a. 1777 622 = 1155 b. 1155 = 35 33 c. 1155 + 35 = 1190 Rumi Takvimi Miladi Takvime Çevirme Rumi takvim ile Miladi takvim aras nda 584 y l fark vard r. Bu nedenle Miladi takvime göre verilen bir olay n hangi Rumi y la rastlad n bulmak için 584 say - s n ç kartmak gerekir. Örnek: Cumhuriyetin ilan tarihi olan Miladi 1923 y l hangi Rumi y la rastlamaktad r? 1923 584 = 1339 Rumi takvime göre verilen bir olay n hangi miladi y la rastlad n bulmak için 584 say s n eklemek gerekir. Örnek: Osmanl tarihinde 31 Mart 1325 Rumi y l nda cereyan eden ve 31 Mart Vakas olarak bilinen isyan Miladi takvimde hangi tarihe rastlamaktad r? 1325 + 584 = 1909 ÇA Tarih Bilimine Girifl Tarihsel süreci temelinden sarsan olaylar aras ndaki zamana denir. Tarihsel süreci ça lara ay rman n amac olaylar n daha kolay incelenmesini sa lamaktad r. Tarih öncesi dönemlerin ça lara ayr lmas nda, kullan lan araç ve gerecin cinsi belirleyici iken, tarihi dönemlerin ça lara ayr lmas nda önemli siyasi ve sosyal olaylar belirleyici olmufltur. ZAMAN Ç ZELGES M LATTAN ÖNCE M LAT M LATTAN SONRA 400 300 200 100 75 50 25 0 25 50 75 100 200 300 400 MÖ I. Yüzy l n lk Çeyre i MÖ I. Yüzy l n Son Çeyre i MÖ IV. yüzy l MÖ III. yüzy l MÖ II. yüzy l MÖ I. yüzy l MS I. yüzy l MS II. yüzy l MS III. yüzy l MS IV. yüzy l 15
Tarih Bilimine Girifl Örnek: Yontma Tafl Dönemi, Bak r Devri gibi tarih öncesi dönemlerde tafl n yontularak ilkel aletler yap lmas ya da bak r n kullan lmas dönemlere isim olmufltur. 1453 stanbul un fethiyle Bizans n yok oluflu veya 1789 Frans z htilali yle Avrupa da siyasi ve sosyal de iflimin yaflanmas tarihi ça lar n oluflumunda etkili olmufltur. M LAT YÜZYIL As r da denilir. Yüzy ll k süredir. Bu süre kendi içerisinde bölümlere ayr l r. Örnek: MÖ 100 ile 75 tarihleri aras nda MÖ 1. yüzy l n ilk çeyre i iken MS 75 ile 100 tarihleri aras MS 1. yüzy l n son çeyre idir. Yüzy l ile ilgili bilinmesi gereken fley herhangi bir tarihin kaç nc yüzy la ait oldu udur. Örnek: Tarihleri yüzy l olarak belirlemenin pratik yolu verilen bir tarihi, yüzy l olarak okuyabilmek için tarihi gösteren say n n soldan ilk rakam n n bir fazlas n söylemektir. 751 Talas Savafl hangi yüzy lda olmufltur? Soldan ilk rakam 7 dir. Bir fazlas 8 dir. O halde Talas Savafl 8. yüzy lda olmufltur. Verilen tarih e er dört rakaml bir say ise soldan ilk iki rakam n n bir fazlas söylenmelidir. 1453 stanbul un fethi hangi yüzy lda olmufltur? Soldan ilk iki rakam 14 tür. Bir fazlas 15 tir. O halde fetih 15. yüzy lda olmufltur. Günefl y l na göre her 100 y la Yüzy l veya As r denir. Buna göre; 0 99 aras ndaki zamana 1. yüzy l 0 49 aras ndaki zamana 1. yar 50 99 aras ndaki zamana 2. yar 0 25 aras ndaki zamana ilk çeyrek (1. çeyrek) 75 100 aras ndaki zamana son çeyrek (2. çeyrek) Do um, bafllang ç demektir. Hz. sa n n do umu (0) kabul edilerek tarih yeniden zamana göre s n fland - r lm flt r. 0 (s f r) dan önceki döneme MÖ denirken, 0 dan (s f r) sonraki döneme MS denmifltir. Bu tan mlama Hristiyan dünyas taraf ndan yap lm fl ve dünya toplumlar n n ve devletlerinin de birço u bugün bunu kabul etmifltir. H CRET Göç, yerde ifltirme anlam ndad r. Bir kiflinin ya da toplumlar n do up büyüdükleri, yaflamlar n devam ettirdikleri köy, kasaba, flehir ya da memleketlerinden isteyerek veya de iflik nedenlerle göç etmesidir. Hicret kavram daha çok slam dünyas nda kullan lmaktad r. Hz. Muhammed in Mekkeli müflriklerin bask s ndan uzaklaflmak, dinini yaymak ve yaflamak amac yla Miladi 622 y l nda Mekke den Medine ye göçüne hicret denmifltir. DE fi M Tarih boyunca insanlar, toplumlar, de er yarg lar sürekli de iflim ve geliflim göstermifltir. Dün do ru kabul edilenler bugün yanl fl kabul edilebilir. Orta Ça da feodalite rejimi ideal bir rejim iken bugün demokrasi rejimi ideal bir rejimdir. 16
Tarih Bilimine Girifl Osmanl Beyli i nin k sa sürede büyümesinin bir nedeni de gerek siyasi co rafyas n n gerekse befleri co rafyas n n uygun olmas d r. ATATÜRK VE TAR H 1917 lerde sosyalizm rejimi insanlar kurtaracak denirken 1991 de Sovyetlerin çöküflü ile sosyalizmin ideal anlamda olamayaca anlafl lm flt r. Türk Tarih Kurumu nun Aç lmas (15 Nisan 1931) Atatürk ün ilkelerinden milliyetçilik, insan n tarihine ba l l n da ifade eder. Atatürk, milletine ve tarihine ba l l n, tarih alan ndaki çal flmalar ile göstermifltir. Atatürk Türk tarihinin sadece Osmanl tarihinden ibaret olmad n göstermek, Türk tarihi ile alakal dünyada yanl fl bilinen yarg lar ortadan kald rmak (sar rka mensup olundu u vb.), Anadolu tarihi hakk nda derin araflt rmalar yap lmas ve Türk tarihinin gerçekçi bir biçimde araflt r lmas için Türk Tarih Kurumu nu kurmufltur. TAR H OLAYLARI DE ERLEND R RKEN NELERE D KKAT ED LMEL D R? Tarihi olaylar pozitif bilimler gibi deney ve gözleme dayanmaz. Bu nedenle objektiflikte zorlan lmaktad r. Bir tarihi olay de erlendirirken öncelikle yafland dönem göz önüne al nmal d r. Örne in stanbul u Fatih Sultan Mehmet neden karadan ve denizden kuflatt da uçaklarla bombalamad diyemeyiz. Yine tarihi olay n yafland dönemin sosyo-kültürel özellikleri de gözönüne al nmal d r. Örne in; Osmanl n n kuruluflunda atl göçebe toplumdan hemen tam teflekküllü devlet gelene i beklenemezdi. Ekonomik flartlar devletlerin kurulmas nda toplumlar n geliflmesinde son derece önemlidir. Örne in Milli Mücadele y llar yokluk y llar d r. Buna ra men Mustafa Kemal Atatürk ün önderli inde büyük mücadele verilmifltir. Biz bugün Kurtulufl Savafl nda neden ka n lar kullan ld, motorlu araçlar kullan lmad, dersek do ru bir de erlendirme olmaz. Co rafya ve co rafi flartlar da tarihi olaylarda önemlidir. Bir olay n yaflanmas için co rafi mekan n olmas gerekir. Ayr ca gerek savafllar gerekse di er etkinliklerde co rafi konum ve flartlar elveriflli olmal d r. Atatürk, Türk Tarih Kurumu toplant s nda Atatürk, tarih yazarlar n n tarihi yapanlara ba l kalmas n istiyordu. Yani tarihin gerçekçi bir biçimde yaz lmas n ve böylece gelecek kuflaklar n do ru bilgilenip bundan gerekli dersleri ç karmalar n savunuyordu. Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sad k kalmazsa de iflmeyen hakikat, insanl flafl rtacak bir mahiyet al r. diyerek bu konunun önemini dile getirmifltir. Atatürk, birlefltirici bir tarih anlay fl na sahipti. nsan n kendi tarihini bilmesi, ça dafl uygarl k seviyesinin üstüne ç kabilmek için zorunludur. Çünkü tarih bilinci, milli birli i oluflturur. Atatürk, Türk tarihi ile övünmesinin yan s ra sebepsiz yap lan savafllar n bir cinayet oldu unu kabul ederdi. Bu da Atatürk ün insan sevgisini gösterir. Yani kendi tarihimizle övünürken baflka uluslara düflmanl k beslemeyi de reddediyordu. Böylece milli tarih anlay fl yolunda önemli bir ad m at lm fl oluyordu. 17
Tarih Bilimine Girifl ATATÜRK ÜN TÜRK TAR H TEZ (Doç. Dr. Ramazan Tosun) Tarih, milletlerin haf zas d r. Milletler, tarih içerisinde teflekkül ederler ve tarih fluuru sayesinde varl klar n devam ettirirler. Tarih fluuru, tarihin ak fl hakk nda belli bir görüfl sahibi olmak demektir. nsan tarih olaylar n mânâl bir bütün içindeki parçalar halinde gördü ü anda tarih fluuru kazanm fl olur. Bu fluurdan mahrum olan milletler, milli birlik ve beraberli ini de koruyamazlar. Milli birli ini tesis edememifl milletlerin yaflamas mümkün de ildir. Tarihe bakt m z zaman, tarih fluuru, dolay s yla da milli fluurun zay f oldu u dönemlerde hem siyasi hem de sosyal alanda meselelerin hat safhaya ç kt n görüyoruz. Tarih fluuru olmayan ayd n ve devlet ricali varl k sebebi olan milletine yabanc laflm fl, baflka kültürlerin, dolay s yla milletlerin etkisine girmifl, kendine güven duygusunu kaybetmifltir. Kendine güven duygusunu kaybeden ayd n n milletine hizmet etmesi, yol göstermesi mümkün de ildir. Türk tarihi insanl k tarihi kadar eskidir. Ancak, Mustafa Kemal Atatürk e kadar bu genifl ve köklü tarihimiz gerekti i gibi araflt r l p ortaya konulamam flt r. Osmanl döneminde, di er sosyal ilimlerde oldu u gibi tarih konusunda da yeterli geliflme sa lanamam flt r. Dolay s yla, baflta ayd nlar olmak üzere insan m za tarih fluuru verilememifltir. Bu ise h zla ilerleyen ve bu geliflmeyi geri kalm fl toplumlar ezmek için kullanan Bat l devletler karfl s nda bir eziklik, kendine güvensizlik yaratm flt r. 18 Atatürk, kütüphanesinde çal fl rken Bat dünyas, Türklerin Anadolu co rafyas na girip buray Türkiye haline getirmeye bafllad klar tarihlerden itibaren, kendilerinin 1815 Viyana Kongresi nde ad n koyduklar ve siyasi literatüre soktuklar fiark Meselesi ni uygulama alan na koymufltur. Burada hedef sadece devlet olmam flt r, bütün Türk varl olmufltur. Türk milleti ve vatan n hedef alan iftiralar yöneltilmifltir. Bu iddialar flöyle s ralamak mümkündür: 1. Türklerin sar rktan olduklar, dolay s yla Avrupal lara göre ikinci s n f insan say lmalar gerekti i 2. Türklerin medeni kabiliyetten mahrum olduklar, dolay s yla medeniyet düflman olduklar 3. Türklerin yaflad klar topraklar n kendilerine ait olmad iddialar d r. Bu iftiralar n sahibi olan Bat dünyas, Türklerin önce Avrupa ve Balkanlardan, daha sonra da Türkiye den tamamen at lmalar, yok edilmeleri gerekti ini düflünüyordu. ngiliz devlet adamlar ndan Gladston, Bat - n n gerçek niyetini, Türklerin kötülüklerini kald rman n tek bir çaresi vard r, o da yeryüzünden vücutlar - n n kald r lmas d r. sözleriyle ortaya koymufltur. Atatürk, tarih dersinde Mustafa Kemal Atatürk, Milli Mücadele ile sadece askeri zaferleri hedeflememifltir. Türk milletinin muas r medeniyet seviyesine ç kmas na engel olan ne kadar olumsuzluk, eksiklik varsa hepsiyle mücadele etmeyi amaçlam flt r. Eksikliklerimizden bir tanesi de köklü tarihimizi tam anlam yla araflt r p, ortaya koyamamam zd r. Bugün, ayn inanç ve katiyetle söylüyorum ki, milli ülküye, tam bir bütünlükle yürümekte olan Türk milletinin büyük millet oldu unu bütün medeni âlem, az zamanda, bir kere daha tan yacakt r. Asla flüphem yoktur ki, Türklü ün unutulmufl büyük medeni vasf ve büyük medeni kabiliyeti, bundan sonraki inkiflaf ile, âtinin yüksek medeniyet ufkunda yeni bir günefl gibi do acakt r. diyen Atatürk, Türk tarihinin ilmî esaslara göre araflt r lmas, tarih fluurunun uyand r lmas için çal flmalar bizzat bafllatm flt r. Atatürk ün bu çal flmalar üç noktaya yönelmifltir. Birincisi, Türk
Tarih Bilimine Girifl ve Dünya tarihini eski, yanl fl, ideolojik yaklafl mlardan kurtarmakt r. kincisi, dünya medeniyetine Türk medeniyetinin yapm fl oldu u katk lar ortaya ç karmakt r. Üçüncüsü ise, Türk tarihini ilmî metotlarla modern, orijinal bir tarih haline getirmektir. Bu üç hususu ise Atatürk Tarih, hakikatleri tahrif eden bir sanat de il, belirten bir ilim olmal d r. fleklinde ifade etmifltir. Atatürk ün Türk Tarih Tezi nde belirtti i hususlar flöyle s ralayabiliriz: 1. Türkler, brakisefal ve beyaz rktand r. Beyaz rk n anayurdu Orta Asya d r. 2. Medeniyetin befli i Türklerin anayurdu olan Orta Asya d r. 3. Anayurtlar olan Orta Asya dan de iflik sebeplerle göç eden Türkler böylece dünyaya medeniyeti yaym fllard r. 4. Anadolu nun ilk yerli halklar da Türklerdir, dolay s yla buran n ilk sahipleri Türklerdir. 5. Türklerin slam medeniyetine katk lar araflt r lmal d r. 6. Osmanl Devleti nin kuruluflu ile ilgili iddialar araflt r lmal, gerçek ortaya ç kar lmal d r. Bütün bu konularda araflt rma yap lmas için direktifler vermifl, yap lan çal flmalar takip etmifl ve ortaya ç kan eserleri bizzat okuyarak incelemifltir. Türk Tarih Kurumu da bu çal flmalar yürütmek üzere 15 Nisan 1931 tarihinde kurulmufltur. Türk Tarih Tezi nin tart fl ld I. Türk Tarih Kongresi, 2.11.1932 tarihinde Ankara da yap lm flt r. 1935 y l nda, tarihçi ve ö retmen yetifltirmek üzere Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi kurulmufltur. Atatürk, Türk tarihinin bir bütün olarak, ilmî usullerle araflt r lmas n istiyordu. Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sad k kalmazsa de- iflmeyen gerçek, insanl flafl rtacak bir nitelik al r. Atatürk, Türk tarihinin, dolay s yla Türk medeniyetinin en ince ayr nt lar na kadar ortaya ç kar lmas üzerinde durmufltur. Çünkü, Türk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baflar lar meydana ç kt kça, bütün Türk çocuklar kendileri için laz m olan at l m kayna n tarihte bulabileceklerdir. Türk çocuklar bu tarihten ba ms zl k fikrini kazanacaklar, o büyük baflar lar düflünecekler, harikalar yaratan adamlar ö renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklar n bilecek ve bu kabiliyetle kimseye boyun e meyeceklerdir. Sonuç olarak Atatürk, Türk milletine millî bir heyecan verip onu haysiyet ve vakar na kavufltururken, uygulad, ink laplar n yan nda, bir milli tarih fluuru da vermeyi bilmifltir. Bugün de hepimize düflen görev, her Türk gencinin tarih fluuru ile yetiflip, mensup oldu u milletine ve kendisine güven duymas n sa lamakt r. http://www.webhatti.com/tarih/50988-ataturkun-tarihsevgisi.html GEÇM fiten GÜNÜMÜZE TAR H YAZICILI I Tarihi en basit anlat mla geçmiflin bilimi olarak tarif eden tarihçiler, onun geçmiflteki toplumlar etkileyen, gelece e yön veren bilim olarak da bilinmesini istemifllerdir. Tarihte olaylar n do ru de erlendirilmesi için zaman ve yer göstererek olaylar aras nda neden-sonuç iliflkisini araflt rarak, karfl l kl etkileflimini gösterilmesi önemlidir. Tarihçi geçmiflin olaylar n, kaynaklardan ek alarak elefltirel bir inceleme ile kronolojik tutarl l k içerisinde inceler. Bu nedenle tarih boyu birçok tarih anlay fl do mufl, geliflmifl ve kaybolmufltur. Bunlardan önemlileri afla da verilmifltir. 1. H KÂYEC (R VAYETÇ ) TAR H Herodot Bu tarz ilk olarak eski Yunan da ortaya ç km flt r. Bafllang çta a zdan a za dolaflan hat ralar flairler taraf ndan hikâyelefltirilerek nesre çevrilmifl ve arflivlerdeki malzemenin de ilavesiyle içlerine birtak m gerçekler de kar flm flt r. Fakat yine de, Strabon un ifadesiyle bunlar Epos olmaktan kurtulamam flt r. Logograflar n eserleri ne edebi ne de tarihi eserlerdir. Sadece ilmi araflt rma yolunu açan basit kronikler dir. 19
Tarih Bilimine Girifl Tarihin Babas ad yla bilinen Herodotos (Herodot) her ne kadar Logograflar n yolundan gitmiflse de insan merkez haline getirmifl olmas ve kavray fl üstünlü üyle onlardan ayr l r. Herodotos da hikâyeci tarih tarz n kullanm flt r. Fakat olaylar pefl pefle s ralamakla kalmam fl, onlar bir düzen içinde nakletmifl ve bir kompozisyon örne i vermifltir. Eserinde az da olsa siyasi görüfller vard r. Tenkit düflüncesine sahip olmamakla birlikte, gördükleri ile duyduklar aras nda bir ayr m yapm flt r. 2. Ö RET C (PRAGMAT K) TAR H Geçmifl olaylardan ders almak, gelecekteki yolu do ru çizebilmek, okuyucuya ahlaki ve milli duygular afl - layabilmek maksad yla yaz lan bu tarz eserler, ö retici bir mahiyet arz ettiklerinden ö retici veya pragmatik denilen tarihçilik ak m içinde yer al rlar. Bu tarz n önderli ini yapan kifli Thukydides tir. Gerçek anlamda tarihçilik, onun Pelopennesoslular ile Atinal lar n Savafl adl eseriyle bafllam flt r. Bu eser sadece edebi bak mdan de il, metod ve zihniyet bak m ndan da daha önceki eserlerden çok farkl d r. Bu fark, eserin gerek konu, gerekse muhtevas nda kendini göstermektedir. Eser zaman ve mekan bak m ndan s n rland r ld ktan baflka, sadece müellifin yaflad devrin olaylar na tahsis edilmifl devlet, tarihi realitenin merkezi olarak görülerek, esas yerine getirilmifltir. Devlet düflüncesinin esas n siyaset teflkil etmesi dolay s yla da Thukydides bir siyasi tarih yaz c s olmufltur. Thukydides yetiflme tarz sebebiyle de, araflt rmaya yeni bir anlam getirmifltir. Bu da Siyasi ö retimde faydal olmak düflüncesidir. Böylece ilk defa tarih biliminin sosyal bilimler içindeki yeri de tayin edilmifltir. 20 Thukydides Burada amaç, faydal olmak, tarih yoluyla tecrübeyi artt r p bilgiyi ço altarak gelifltirmek ve insan baflar - l k lmakt r. Bunun flartlar ise, 1) Gerçe e tamamen sad k kalmak, 2) Olay ve durumlar anlat rken, aralar ndaki iliflkiyi ortaya koymakt r. Geçmifli ö renip, bu bilgilere dayanarak flu anki durum ve gelecek hakk nda hüküm vermek ancak bu flekilde mümkündür. Tarih yaz c l nda bu tür, Thukydides ten sonra di er eski Yunan ve Roma tarihçilerince de benimsenmifl; Polybios, Plutarkhos, Tacitius, Machiavelli gibi yazarlar onun izinden gitmifllerdir. Pragmatik tarih yaz c l n n en belirgin özelli i, tarihte ün yapm fl flahsiyetlere genifl yer verilmesi, bu kiflilerin ideallefltirilmesi, hatta adeta insan üstü varl klar haline getirilmesidir. slam tarihçili indeki Siyer kitaplar bu tarza örnek olarak gösterilebilir. Thukydides in açt ç r, tarihi gerçekleri ortaya koymak hedefini güttü ü halde, örnek olmak prensibiyle de hareket etti inden, bunu benimseyen müelliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak olaylar n ifllenmesine özen gösterilmifl, baflar s zl klar ve hayal k r kl klar karfl s nda sessizlik tercih edilmifltir. Bu da ö retici tarz n en büyük zaaf n teflkil etmifltir. 3. ARAfiTIRMACI TAR H XIX. yüzy lda tarih yaz c l tarz nda ciddi bir hamle yap lm fl, olaylar n sade anlat m ve gelece e matuf ö reticisi vasf yan nda, ç k fl sebepleri, bunlar haz rlayan ortam, çeflitli olaylar n sebep ve sonuç iliflkilerinin araflt r lmas na bafllanm flt r ki, böylece tarih bir bilim olma kimli ini kazanm flt r. Dünyada cereyan eden olaylar, sadece yeri ve zaman bak m ndan de il, cereyan tarz, rol oynayan kifliler bak m ndan da farkl l klar gösterir. fiartlar n müsait olmas halinde benzer olaylar cereyan edebilirse de Tarih tekerrür etmez. Yani, tarihi olaylar hiçbir zaman, ayn cins ve miktarda malzemelerin kullan ld laboratuvar deneyleri gibi de ildir. Her birinin özel flartlar, de iflik mekanlar vard r. Bu olaylara kar flan kiflilerin karakterleri, olay s ras ndaki haleti ruhiyeleri, d fl tesirler birbirinden farkl d r. O halde, gerçek manada bir tahlil için, bütün bunlar n derinliklerine inilip ayr ayr araflt r lmas gerekir. Olay n olufluna sebebiyet veren flartlar n araflt r lmas da ayr bir önem tafl r. Bir olay sadece tek bir sebebe ba lamak hatal d r. Co rafi, sosyal, siyasi, iktisadi vs. flartlar n iyi incelenmesi gerekir. Bunlar n biri-
nin görülüp, di erlerinin ihmal edilmesi yanl fl sonuçlara götürebilir. Yani, tarihin bir bilim s fat n kazanabilmesi için tarihin di er sosyal bilimlerle olan iliflkilerinin her zaman gözönünde bulundurulmas, yerine ve zaman na göre onlardan yard m istemesi gerekir. Kaynak: S. Kütüko lu Mübahat, Tarih Araflt rmalar nda Usûl, 1998, s.1-35 TAR H YAZICILI I LE LG L ÖRNEKLER fiehnamec L K fiehnamecilik, büyük flah slar n hayat hikâyesini anlatan yaz lar ve metinlerdir. Bu metinler genellikle manzum flekilde yaz lm flt r. Bu tarz tarih yaz c l daha çok Türk, ran ve Hint topraklar nda geliflmifltir. Örne in, Türk tarihinin bilinen en eski destan kahramanlar ndan birisi Alp Er Tunga d r. Alp Er Tunga MÖ VII. as rda Türk - ran savafllar nda ün kazanm fl, ran ordular n defalarca ma lup etmifl büyük Türk hükümdar d r. Alp Er Tunga Destan nda bu büyük kahraman n hayat hikâyesi, baflar lar ve öldürülüflü anlat l r. Alp Er Tunga öldü mü? Kötü dünya kald m? Felek öcün ald m? fiimdi yürükler y rt l r.... Beyler atlar n koflturdular Kayg ve kederle zay flad lar Betleri benizleri sarard Yüzlerine safran sürülmüfl san ld Örne in; Mehmet Halife nin yazd Tarihi g lmânî adl eser (1664) geçen zamanda gördü ü olaylar anlatm flt r. Harem-i Hümayun da yaz ld için Tarih-i G lmânî ad verilen eserde, gerçekten di er tarihlerde rastlan lmayan olaylar kaydedilmifltir. Der meth-i padiflah- slam (Allah hilafetini k yamet gününe kadar devam ettirsin) Ey hükümdar n en flereflisi, yüce soylusu Yeryüzüne skender gibi hak ve adalet getirdin Ey Süleyman- zaman, ey Osmanl n n en seçkini! Senin lütfunun gölgesinde köledir Feridun ve Keykubad Ey cihan n sahibi! Ey her zaman üstün olan hükümdar Götürür flah- ran k l c n n korkusundan rüzgar Misl-i cennettir saray n... diye bir girifl yapt ktan sonra olaylar anlat lmaya bafllan r. MODERN TAR HÇ L K (Neden, Nas lc ) Tarih Bilimine Girifl Modern tarihçilik daha çok neden - nas lc tarihçilik anlay fl d r. Olaylar abart lmadan, yer-zaman, nedensonuç, tarafs zl k dikkate al narak kaynak incelemesi yap larak yaz lan tarihlerdir. Modern tarihçilik tarih boyu birçok aflamadan geçmifl ve günümüze kadar gelmifltir. Bu nedenle birçok tan - m yap lm flt r. Örne in T. S. Eliot, Tarihi idrak, geçmifli sadece geçmifl olarak de il, onun hali haz rdaki mevcudiyeti olarak idrak etmektir. diyerek tarihin bugüne bakan yönüne vurgu yapm flt r. talyan tarihçi Benedetto Croce ise, Gerçek tarih, ça dafl tarihtir. sözüyle yani biz ölülere hitap etmiyoruz, dirilere hitap ediyoruz; tarihi incelerken, ça m z n problemlerinden s yr lmak için geçmiflteki benzer problemlerin nas l afl ld na bakmam z laz md r, demektedir. Yukar daki manzum anlat m devam edip gitmektedir. Alp Er Tunga n n kahramanl klar Türk halk ile kendinden sonra gelen Turan hükümdarlar üzerinde etki etmifltir. VAKANÜV STL K Tarihçi, tarih yazar da denilen vakanüvistler; kral, padiflah vs. hükümdarlar n yan ndan ayr lmadan gördüklerini yazan kiflilerdir. A LE TAR H Son y llarda tarih anlay fl ve tarihçilik daha çok yerele ve özele kaymaya bafllam flt r. Bu nedenle aile tarihçili i de kendisine yer edinmeye çal flmaktad r. Doç. Dr. smail Do an Osmanl Ailesi - Sosyolojik Bir Yaklafl m ad nda bir aile tarihi yazm fl ve sosyolojik olarak irdelemifltir. Önsözünün bir yerinde Bu çal flmada Osmanl ailesi karakteristik siyasal dönemleri içerisinde ele al nm flt r. Bu dönemler Kurulufl, Klasik ve Yenileflme dönemleridir. der. Kurulufl döneminde; 21
Tarih Bilimine Girifl erkek - kad n, giyim - kuflam, evlilik, çocuklar, klasik dönemde; Osmanl toplumu, saray halk, sarayd fl halk, halk n aile yap s ve kültürü, yenileflme döneminde; Osmanl ailesini etkileyen Bat kültürü ve kad n hareketleri incelenmifltir. KADIN TAR H Günümüz tarih anlay fl Büyüklerin k l ç flak rt s ve at kiflnetmesinden öteye giderek toplumun bütün katmanlar n ve bireylerini de içine almaya bafllam flt r. Türkiye de kad n tarihi yeni olmas na ra men ivme kazanm flt r. Özellikle tarihi romanlarda yer alan Osmanl saray kad nlar n n hayat hikâyeleri herkes taraf ndan merak edilir hale gelmifltir. Prof. Dr. Bahriye Üçok un yazd Türk Tarihinde Kad n Sultanlar adl çal flmas bir bafllang ç olmufltur. TAR H N YARDIMCI B L M DALLARI Tarih karfl laflt problemleri çözme ve gelifltirmede mutlaka baflka bilim dallar ndan da yard m almaktad r. Tarihe yard mc olan bilim dallar n n bafll calar flunlard r: Co rafya: Tarihi olaylar n yerinin belirlenmesinde, olay n oldu u co rafyan n iklimi, bitki örtüsü, arazi yap s n n olay üzerindeki etkisinin bilinmesinde co rafyadan yararlan l r. Örnek: Kalabal k Çin ordular na karfl Türkler kale savunmas yerine vurkaç takti ini tercih etmifltir. Örnek: Gordion, Alacahöyük ve Aliflar da yap lan kaz lar tarih öncesi ve tarihi ça lar n bafllang c nda Anadolu da hangi medeniyetlerin yaflad n ö renmemizi sa lar. Kronoloji (Takvim): Olaylar n geçti i zaman n belirlenmesi ve s ralanmas nda kullan l r. Zaman tespit edilemeyen olaylar n do ru de erlendirilmesi mümkün de ildir. Örnek: Takvim olmasa idi, olaylar n s ralanmas n nas l ö renebilecektik? Bu mümkün olmayacakt. Etnografya: Çeflitli toplum ve kavimlerin kültürel özelliklerini araflt r p inceler. Toplumlar n yaflay fl, gelenek, örf ve adetlerini inceler. Örnek: Hititlerde kral n yan nda kraliçenin söz sahibi olmas. Örnek: Yozgat yöresindeki kad nlar n bindalli giydi i. Örnek: Erzurum ve çevresinde bar ad verilen halay çekildi i etno rafya sayesinde ö renilmifltir. Epigrafya (Yaz t Bilimi): An tlar üzerindeki yaz lar ve kitabeleri inceler. Örnek: Orhun Abideleri. Örnek: Yaz l kaya ve vriz Kabartmalar Hititlerle ilgili bilgi verir. Nümismatik (Meskûkat - Para Bilimi): Eski paralar inceler. Bu paralar n hangi medeniyete, hangi döneme ait oldu unu inceleyerek tarihe yard mc olur. Örnek: lk Osmanl gümüfl akçesinin Osman Bey dönemine ait oldu unu meskukatç lar tespit etmifltir. Örnek: Bedir Savafl nda Müslümanlar da arkas na al p kendi su ihtiyaçlar n karfl lad ktan sonra su kuyular n tahrip etmifltir. Örnek: Anadolu nun s k s k istilaya u ramas, M - s r n istilalara kapal olmas n n nedenleri araflt r l rken co rafya biliminden yararlan l r. Sosyoloji (Toplum Bilimi): Toplumdaki sosyal kanunlar, sosyal yap n n kurulufl ve iflleyiflini, toplumlar n oluflturduklar kurum ve kurulufllar n etkilerini inceler. Örnek: Hititlerin Pankufl Meclisi, Türklerin Kurultay siyasi ve sosyal olaylard r. Kavimler Göçü ve sonuçlar da buna örnektir. Arkeoloji: Kaz bilimidir. Toprak ve su alt ndaki maddi kal nt lar ortaya ç kar r. Yaz n n bilinmedi i tarihlerde toprak ve su alt nda kalan medeniyetlerin kal nt lar n ç kart lmas nda Arkeoloji önemlidir. Filoloji (Dil Bilimi): Dillerin yap s n, diller aras ndaki akrabal k ba lar n, diller ve kültürler aras ndaki sözcük al fl-veriflini inceleyerek tarihe yard mc olur. 22
Tarih Bilimine Girifl Örnek: Dillerin üçe ayr ld Ural-Altay, Fin-Ogur ve Sami, Türkçenin Ural-Altay dil ailesine ait oldu unu Filoloji ile ö renmekteyiz. Antropoloji ( nsan Bilimi): Irk bilimi de denilmektedir. Yaz n n icad ndan önceki devirlerden bafllayarak insan n iskelet ve kafatas yap s n n fiziksel özelliklerini inceler. Örnek: Türkler, kafa yap s olarak bir brakisefaldir. Yani çekik gözlü, seyrek sakall ve sivri çenelidir. Sosyal Antropoloji: Toplumlar n kültürel geliflimini inceler. Farkl kültürler aras ndaki iliflkiyi ortaya koyar. Örnek: Çin kültürünün ve slam kültürünün Türkleri nas l etkiledi ini ö reniriz. Kimya: Kimyada kullan lan Karbon 14 Metodu ile tarihi buluntular n madde yap s n inceleyerek ait olduklar zaman belirler. Örnek: Karbon 14 metodu ile yafll bir ç nar n kaç y ll k oldu unu tespit edebiliriz. Paleografya (Eski Yaz Bilimi): Eski yaz bilimidir. Her devirde farkl yaz lar kullan ld için bunlar n okunmas n ve incelenmesini sa lar. Örnek: M s r tarihi için Hiyero lifleri, Mezopotamya tarihi için çivi yaz s n, Uygur tarihi için Uygur Alfabesini, Slav uluslar için Cyril alfabesini bilmek gerekmektedir. Örnek: Armalarla toplumsal ve kiflisel statüler tespit edilir. Felsefe: Do ru düflünmeyi, veriler aras ndaki ba kurmay, olaylara farkl bakmay ö retir. Örnek: Do ru düflünme ve toplumsal olaylara yön vermede felsefe önemlidir. ktisat: Birçok olay n temelinde ekonomi ve ç karlar vard r. Örnek: Devletlerin ve toplumlar n hayat ekonomik etkinliklerle devam eder. Sanat Tarihi: Fertlerin ve toplumlar n b rakt klar eserleri inceler. Kültürel geliflmifllikleri hakk nda bilgi sahibi olmay sa lar. Örnek: Ayasofya n n yap m tarz, incelik ve özellikleri ö renilir. Onomastik: Yer adlar n inceleyen bilimdir. Yer isimlerinin anlamlar n toplumlar n akraba olup olmad n koyduklar yer isimleri ile tespit etmeye yarar. Örnek: K z lderililer ile Türklerin benzer yer adlar kulland klar tespit edilmifltir. Bunlar n d fl nda genoloji, jeoloji, psikoloji, istatistik vs. eklenebilir. Diplomatik: Belgeler bilimidir. Devletler aras antlaflmalar, fermanlar, berat ve vesikal inceleyen bilim dal d r. Örnek: MÖ 1260 da Hititler ile M s rl lar aras ndaki Kadefl Antlaflmas diplomasi sayesinde aç kl a kavuflmufltur. Sicillio rafi (Mühürler): Paradan biraz farkl olarak herhangi bir vesikada kullan lan yaz tipi ve hükümdar ismini belirler. Örnek: Mühürlerle bir siyasi antlaflman n kime hangi devlete ve zamana ait oldu u ö renilir. Heraldik (Armalar): Daha çok Avrupa da geliflmifl bir bilimdir. Armalar inceler. Çivi Yaz s Hiyeroglif Yaz s 23