The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss1790 Volume 6 Issue 7, p. 121-132, July 2013 ÖZEL EĞİTİM OKULLARINDA ÇALIŞAN ÖĞRETMENLERİN UMUTSUZLUK DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ* DETERMINATION OF HOPELESSNESS LEVELS OF TEACHERS EMPLOYED IN SPECIAL EDUCATION SCHOOLS Arş. Gör. Cem ASLAN Atatürk Üniversitesi, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü, Zihin Engellilerin Eğitimi Anabilim Dalı Abstract In this research, the aim was the determination of hopelessness levels of teachers employed in special education schools according to various variables. The study was realized with 88 teachers that are employed in special education schools bound to Erzurum provincial directorate for national education in 2012-2013 academic years. In the research, scanning method among descriptive methods was used. In the research in collection of the research data, Beck Hopelessness Scale which was developed by Beck in 1974 and was adapted to Turkish in 1991 by Seber and personal information form prepared by the researcher was used. The obtained data was analyzed in SPSS 20.0 package program by frequency (f) and percentage calculations (%), application of statistical operations such as t test (t) and one way analysis of variance (ANOVA). According to data obtained from the research it was determined that special education teachers have medium level of hopelessness. It was determined that there is not a significant relation between hopelessness of special education teachers and age, marital status, education level and length of service variables and that there is a significant difference between employed * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.
122 Cem ASLAN school and gender variables of special education teachers and their hopelessness levels. Key Words: Beck Hopelessness Scale, Special Education, Hopelessness Öz Bu araştırmada, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu çalışma, 2012-2013 eğitim-öğretim yılı, Erzurum İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne bağlı özel eğitim okullarında (Görme Engelliler Okulu, İşitme Engelliler Okulu ve İş Uygulama Merkezi) görev yapan 88 özel eğitim öğretmeni ile gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma da betimsel araştırma yöntemlerinden biri olan tarama modeli kullanılmıştır. Araştırma verilerinin toplanmasında iki adet veri toplama aracı kullanılmıştır. Bunlardan ilki Beck (1974) tarafından geliştirilen ve Türkçeye uyarlaması Seber (1991) tarafından yapılmış olan Beck Umutsuzluk Ölçeği ve ikinci veri toplama aracı araştırmacı tarafından hazırlanmış olan Kişisel Bilgi Formu kullanılmıştır. Verilerin toplanmasında anket kağıtları öğretmenlere birebir elden dağıtılarak verilerin toplanılması sağlanmıştır ve toplanan anketlerin Beck Umutsuzluk Ölçeği ne göre puanlaması yapılmıştır. Araştırmadan elde edilen veriler SPSS 20.0 paket programında, frekans (f) ve yüzde (%) hesaplamaları, t testi ve tek yönlü varyans analizi (ANOVA) istatistiksel işlemleri uygulanarak analiz edilmiştir. Araştırmadan elde edilen bulgulara göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin genel olarak orta düzeyde umutsuzluk yaşadıkları belirlenmiştir. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin yaş, medeni durum, eğitim düzeyi ve kıdem yılı değişkenleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiş, bu bulguların aksine deneklerin görev yaptıkları okul ve cinsiyet değişkenleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Beck Umutsuzluk Ölçeği, Özel Eğitim, Umutsuzluk GİRİŞ Ülkemizde özel eğitim öğretmeni kavramı, üniversitelerin eğitim fakülteleri özel eğitim bölümlerinin işitme engelliler, görme engelliler, zihinsel engelliler ve üstün zekalılar öğretmenliği gibi lisans programları mezunlarını kapsaması gerekirken; resmi özel eğitim okullarında ve özel eğitim rehabilitasyon merkezlerinde çalışan bütün öğretmenler, eğitim durumlarına ve öğretmenlik branşlarına bakılmaksızın özel eğitim öğretmeni olarak kabul edilmektedir (Başaran, 2001). Özel eğitim okullarında, kurumlarında veya rehabilitasyon merkezlerinde çalışan öğretmenler çalıştıkları yerlerde birçok problemle karşı karşıya kalmaktadır ve bu problemler öğretmenlerin çalışma şartlarını zorlaştırmaktadır. Görme engeli, işitme engeli ve zihinsel engeli olan özel çocuklarla çalışan öğretmenlerin fiziksel, zihinsel ve sosyal açıdan normal olarak tanımlanan çocuklarla veya normal gelişim gösteren
Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Umutsuzluk Düzeylerinin Belirlenmesi 123 çocuklarla çalışan öğretmenlere göre daha çok yıprandıkları düşünülmektedir (Beck ve Gargulo, 1983; Oruç, 2007). Özrün türüne, derecesine, bireylerin özelliklerine ve bireylerin özürden etkilenme düzeylerine göre engelli çocukların akranlarından birçok alanda geri olmaları, öğretmenlerin bu çocukların eğitimi için yeterli araç-gereç donanımına sahip olmamaları, öğretmenlerin öğrencilere ilişkin gerçekçi olmayan beklentilere sahip olmaları, bu çocukları kontrol etmenin zorlukları öğretmenlerin mesleki anlamda tükenmişlik yaşamalarına ve dolayısıyla geleceğe yönelik olumsuz, umutsuz duygular geliştirmelerine neden olabilmektedir (Özgür, 2005; akt: Oruç, 2007; Sucuoğlu ve Kuloğlu, 1996). Öğretmenlerin mesleki veya sosyal hayatta karşılaşılan olumsuz yaşantıları ve sorunları, öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerine etki edebildiği ve eğitim-öğretimin kalitesini düşürebildiği araştırmalarda belirtilmektedir (Akçöltekin ve Doğan, 2012). Ayrıca öğretmenlerin yaşadıkları stres, tükenmişlik ve umutsuzluk; aile, yönetici, öğrenci ve veli yani tüm toplumun üzerinde anlamlı bir düzeyde bir etkiye sahip olarak tüm topluma yansımaktadır (Friedman ve Farber, 1992). Umutsuzluk, bireylerin geleceğe ilişkin olumsuz beklentileri olarak ifade edilmektedir (O Conner, Cennery ve Cheyne, 2000). Umutsuzluk gelecekte olumlu sonuçların olmayacağı, olumsuz olayların ise olacağı yönündeki beklentileri içerir (Abramson, Metalsky ve Alloy, 1989) ve başarısızlık olarak değerlendirilen durumlara karşı gösterilen tepki biçimi olarak tanımlanmaktadır (Horney, 2011). Umut ise gelecekle ilgili sıfırdan fazla olan beklentileri (Rideout ve Montemuro, 1986) ve bu beklentilerin duygusal öğesi olarak ifade edilmektedir (Romero, 1989). Literatür incelendiğinde umutsuzluk ile ilgili farklı örneklemler, meslekler, yaş grupları ile gerçekleştirilmiş olan çeşitli çalışmaların mevcut olduğu görülmekle birlikte, özel eğitim öğretmenlerinin veya özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerini inceleyen bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bu araştırmada, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu genel amaca bağlı olarak da aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır; 1. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin genel olarak umutsuzlukları hangi düzeydedir? 2. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin yaşları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 3. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin cinsiyetleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 4. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin medeni durumları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
124 Cem ASLAN 5. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin kıdem yılları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 6. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin eğitim düzeyleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 7. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin görev yaptıkları okul türleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? YÖNTEM Bu araştırmada, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre belirlenmesi amaçlanmış ve bu amaca ulaşmak için betimsel yöntem kullanılmıştır. Betimsel araştırmalar, verilen problem durumu olabildiğince tam ve dikkatli bir şekilde tanımlayan araştırmalara denilmektedir (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2012). Model Bu araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. Tarama modelleri, bir konu ya da olaya ilişkin katılımcıların görüş, ilgi, beceri, yetenek, tutum gibi özelliklerinin belirlendiği, genellikle diğer araştırmalara göre görece daha büyük örneklemler üzerinde yapılan araştırmalara denilmektedir (Büyüköztürk ve diğ, 2012). Çalışma Grubu Bu araştırma, 2012-2013 eğitim-öğretim yılı, Erzurum İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne bağlı özel eğitim okullarında (Görme Engelliler Okulu, İşitme Engelliler Okulu ve İş Uygulama Merkezi) görev yapan 88 öğretmen ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmaya katılan öğretmenlerin 52 si (%59,1) kadın ve 36 sı (%40,9) erkektir. Öğretmenlerin 32 si (%36,4) Görme Engelliler Okulu nda, 30 u (%34,1) İş Uygulama Merkezi nde ve 26 sı (%29,5) İşitme Engelliler Okulu nda görev yapmaktadır. Veri Toplama Araçları Bu çalışmada iki adet veri toplama aracı kullanılmıştır. Bunlardan birincisi Beck Umutsuzluk Ölçeği ve ikincisi ise Kişisel Bilgi Formudur. Beck Umutsuzluk Ölçegi:Bireylerin gelecege yönelik olumsuz beklentilerini, tutumlarını, düşüncelerini veya umutsuzluklarını belirlemek amacıyla kullanılan ölçek; Beck, Weissman, Lester ve Trexler (1974) tarafından geliştirilmiş ve Türkçeye uyarlaması Seber (1991) tarafından yapılmıştır. Toplam 20 maddeden oluşan ölçeğin içinde yer alan sorulara, doğru-yanlış, evet-hayır tarzında cevaplar verilmektedir. Ölçekte yer alan 2, 4, 7, 9, 11, 12, 14, 16, 18 ve 20. maddelere verilen yanıtlar evet ise 1 puan; 1, 3, 5, 6, 8, 10, 13, 15 ve 19. maddelere verilen yanıtlar hayır ise 1 puan verilmektedir. Diğer cevaplara puan
Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Umutsuzluk Düzeylerinin Belirlenmesi 125 verilmemektedir. Verilen puanlara göre umutsuzluğun yoğunluk düzeyini ifade eden 0 ile 20 arasında toplam puan elde edilmektedir. Elde edilen bu toplam puan kişinin umutsuzluk puanını oluşturmaktadır. Umutsuzluk puanları dört grupta sınıflandırılarak; 0-3 umutsuzluğun olmadığını, 4-8 hafif umutsuzluğu, 9-14 orta seviye umutsuzluğu, 15-20 ileri derece umutsuzluğu ifade etmektedir (Beck ve Steer, 1988; akt: Gençay, 2009). Ölçekten elde edilecek yüksek puanlar, umutsuzluğun veya gelecege yönelik olumsuz beklenti düzeyinin yüksek olduğuna işaret etmektedir (Eshun, 1999; O Connor, Connery ve Cheyne, 2000; Tanaka, Sakamoto, Ono ve Kitamura, 1998). Ölçeğin geçerlik-güvenirlik çalışmalarında; iç tutarlılık katsayısı.86, maddetoplam korelasyonları.07 ile.72, test-tekrar test güvenirlik katsayısı.74 olarak bulunmuştur (Seber, 1991). Kişisel Bilgi Formu: Katılımcıların kişisel özellikleri hakkında bilgi toplamak amacıyla araştırmacı tarafından geliştirilmiştir. Geliştirilen formda yaş, cinsiyet, medeni durum, kıdem yılı, görev yapılan okul ve eğitim düzeyi değişkenlerine yer verilmiştir. Verilerin Analizi Araştırmanın verileri özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlere doğrudan ulaşılarak toplanmıştır. Öğretmenlerden elde edilen verilerin çözümlenmesinde tek yönlü varyans analizi (ANOVA), t testi ve frekans (f) yüzde (%) hesaplamaları kullanılmış olup, bütün bu işlemler SPSS 20.0 paket programı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. BULGULAR Tablo 1: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Umutsuzluk Düzeyleri f % Umutsuzluk yok 20 22,7 Hafif umutsuz 15 17,1 Orta seviye umutsuz 51 57,9 İleri derece umutsuz 2 2,3 Toplam 88 100 Tablo 1 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin genel olarak orta seviye umutsuzluk (%57,9) yaşadıkları görülmektedir. Ayrıca özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin %22,7 sinin umutsuzluk yaşamadıkları, %17,1 inin hafif düzeyde umutsuzluk yaşadıkları ve %2,3 ünün de ileri derece umutsuzluk yaşadıkları görülmektedir.
126 Cem ASLAN Tablo 2: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Yaş Değişkenine Göre Umutsuzluk Düzeylerinin ANOVA Değerleri N X S.S. F P 20-30 yaş 49 7,9388 4,93883,171,843 30-40 yaş 29 8,5517 3,25781 40-50 yaş 10 8,2000 5,07280 Toplam 88 8,1705 4,42880 Tablo 2 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin yaşları ile umutsuzluk düzeyleri arasında ki ilişkinin test edildiği tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin yaşları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı görülmektedir. Tablo 3: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Cinsiyet Değişkenine Göre Umutsuzluk Düzeylerinin t Testi Değerleri N X S.S. t P Kadın 52 7,3269 4,26900-2,194,031 Erkek 36 9,3889 4,42898-2,179,033 Tablo 3 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin cinsiyetleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında ki ilişkinin test edildiği t testi sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin cinsiyetleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Tablo 4: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Medeni Durum Değişkenine Göre Umutsuzluk Düzeylerinin t Testi Değerleri N X S.S. t P Evli 53 8,4528 4,59333,734,465 Bekâr 35 7,7429 4,19624,748,457 Tablo 4 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin medeni durumları ile umutsuzluk düzeyleri arasında ki ilişkinin test edildiği t testi sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin medeni durumları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı görülmektedir. Tablo 5: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Kıdem Yılı Değişkenine Göre Umutsuzluk Düzeylerinin ANOVA Değerleri N X S. S. F P 1-7 yıl 49 7,5102 4,28234 2,416,095 7-15 yıl 29 9,6207 4,00369 15-30 yıl 10 7,2000 5,63323 Toplam 88 8,1705 4,42880 Tablo 5 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin kıdem yılları ile umutsuzluk düzeyleri arasında ki ilişkinin test edildiği tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin kıdem yılları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı görülmektedir.
Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Umutsuzluk Düzeylerinin Belirlenmesi 127 Tablo 6: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Eğitim Düzeyi Değişkenine Göre Umutsuzluk Düzeylerinin t Testi Değerleri N X S.S. t P Lisans 81 8,1852 4,41902,106,916 Yüksek lisans 7 8,0000 4,89898,097,926 Tablo 6 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin eğitim düzeyleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında ki ilişkinin test edildiği t testi sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin eğitim düzeyleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı görülmektedir. Tablo 7: Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Görev Yaptıkları Okul Değişkenine Göre Umutsuzluk Düzeylerinin ANOVA Değerleri N X S.S. F P İş Uygulama Merkezi 30 3,9000 4,59648 43,015,000 Görme Engelliler Okulu 32 9,7500 2,15526 İşitme engelliler Okulu 26 11,1538 1,91191 Toplam 88 8,1705 4,42880 Tablo 7 incelendiğinde özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin görev yaptıkları okullar ile umutsuzluk düzeyleri arasında ki ilişkinin test edildiği tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin görev yaptıkları okullar ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir. SONUÇ VE TARTIŞMA Elde edilen bulguların analizi sonucunda, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenler büyük çoğunlukla (%57,9) orta seviye umutsuzluk yaşamaktadırlar. Ayrıca öğretmenlerin %22,7 sinde umutsuzluğun olmadığı, %17,1 inde hafif umutsuzluğun olduğu ve %2,3 ünde de ileri derecede umutsuzluğun olduğu belirlenmiştir. Akçöltekin ve Doğan (2012) sınıf öğretmenleri ile gerçekleştirdikleri çalışmada sınıf öğretmenlerinin umutsuzluk düzeylerinin hafif düzeyde olduğunu, Güner ve Şengül (2012) ilköğretim matematik öğretmenliği öğrencileri ile gerçekleştirdikleri çalışmada öğrencilerin umutsuzluk düzeylerinin düşük seviyede olduğunu, Şahin (2009) eğitim fakültesi öğrencileri ile gerçekleştirdiği çalışmasında eğitim fakültesi öğrencilerinin hafif düzeyde umutsuzluk yaşadıklarını belirlemiştir. Bu araştırmada elde edilen bulgular, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin daha yüksek seviyede olduğunu göstermektedir. Yani özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin orta seviyede olduğu belirlenmesine rağmen, bu öğretmenler diğer öğretmenlik branşlarına göre daha fazla umutsuzluk yaşamaktadırlar. Ayrıca özel eğitim okullarında, umutsuzluk yaşamayan öğretmenlerin ve hafif umutsuzluğa sahip olan öğretmenlerin sayısı da
128 Cem ASLAN azımsanamayacak çoğunluktadır. Özel eğitim okullarında yetersizlikten etkilenmiş çocuklarla çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin orta seviye olarak belirlenmesinde; bu öğretmenlerin yaşadıkları stres, yorgunluk ve tükenmişlik gibi etmenlerin etkili olduğu düşünülmektedir. Araştırmanın ikinci alt problemine göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin yaşları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Yaş değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin bulunmadığı çeşitli araştırma sonuçlarında da görülmektedir (Baş ve Kabasakal, 2013; Deveci, Ulutaşdemir ve Açık, 2011; Dündar, 2008; Şahin, 2002). Araştırma da kullanılan yaş aralıklarına göre ( 20-30 yaş, 30-40 yaş ve 40-50 yaş ) öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin farklılaşmadığı görülmektedir. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenler bütün yaş aralıklarında orta seviyede umutsuzluk yaşamaktadırlar. Genç yaş olarak nitelendirilen (20-30 yaş aralığı) ile orta yaş (30-40 yaş aralığı) ve büyük yaş (40-50 yaş aralığı) olarak nitelendirilen öğretmenlerin umutsuzluk puan ortalamaları değişmemektedir. Umutsuzluk düzeylerinin yaşa veya yaş aralıklarına göre değişmemesinde, mesleğin ilk yıllarından beri yetersizlikten etkilenmiş çocuklarla çalışmanın, daha sonradan bu duruma uyum sağlamanın veya mesleğe, yetersizlikten etkilenmiş çocuklara alışmanın etkili olduğu düşünülmektedir. Ayrıca genç yaş grubu olarak nitelendirilen grupta bulunan öğretmenlerin diğer yaş gruplarına göre sayıca fazla olmasının da araştırma sonuçlarına etki edebileceği düşünülebilir. Araştırmanın üçüncü alt problemine göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin cinsiyetleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu belirlenmiştir. Erkek öğretmenlerin umutsuzluk puan ortalamalarının kadın öğretmenlerin umutsuzluk puan ortalamalarına göre daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Cinsiyet değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin bulunduğu birçok araştırmada da görülmektedir (Baş ve Kabasakal, 2013; Çelikel ve Erkorkmaz, 2008; Güner ve Şengül, 2012; Oğuztürk, Akça ve Şahin, 2011; Şahin, 2002; Şahin, 2009). Cinsiyet değişkeni bağlamında bu araştırmanın sonuçları, diğer çalışmaların sonuçları ile de paralellik göstermektedir. Araştırmada erkek öğretmenlerin umutsuzluk düzeyleri ile kadın öğretmenlerin umutsuzluk düzeyleri farklılık göstermektedir. Erkek öğretmenler kadın öğretmenlere göre daha fazla umutsuzluk yaşamaktadırlar. Erkek öğretmelerin umutsuzluk düzeyleri orta seviye de iken, kadın öğretmenlerin umutsuzluk düzeyleri hafif umutsuzluk seviyesindedir. Bu bulguya, kadın öğretmenlerin erkek öğretmenlere göre sayıca fazla olmasının etki edebileceği bir etken olarak düşünülebilir. Araştırmanın dördüncü alt problemine göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin medeni durumları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Medeni durum değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin bulunmadığı çeşitli araştırma sonuçlarında da görülmektedir (Akçöltekin ve Doğan, 2012; Dereli ve Kabataş, 2009; Özer Gök, Beydağ, Cengiz ve Kiper, 2009). Medeni durum değişkenine göre bu araştırmadan elde edilen
Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Umutsuzluk Düzeylerinin Belirlenmesi 129 bulgular, çeşitli çalışmaların sonuçları ile paralellik göstermektedir. Araştırmada evli öğretmenler ile bekâr öğretmenlerin umutsuzluk düzeyleri farklılık göstermemektedir. Bekâr öğretmenlerin umutsuzluk puan ortalamaları evli öğretmenlerin puan ortalamalarına göre biraz daha düşük olmasına rağmen, bu durum umutsuzluk puanlarında önemli bir farklılığa yol açmamaktadır. Araştırmada evli öğretmenler, bekâr öğretmenlere göre sayıca daha fazladır. Bu durumun araştırmanın sonucuna doğrudan veya dolaylı olarak etki edebileceği bir handikap olarak düşünülebilir. Araştırmanın beşinci alt problemine göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin kıdem yılları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Akçöltekin ve Doğan (2012) sınıf öğretmenleri ile gerçekleştirdikleri çalışmada kıdem yılı ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğunu belirlemiştir fakat bu çalışmada özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin kıdem yılları ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkiye rastlanmamıştır. Yani çalışılan kıdem yılının az ya da çok olması, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeyleri üzerinde belirgin bir etkiye sahip değildir. Araştırmada kullanılan kıdem yılı aralıklarına göre ( 1-7 yıl, 7-15 yıl ve 15-30 yıl ) özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeyleri farklılaşmamaktadır. Araştırmada öğretmenlerin büyük çoğunluğu 1-7 yıl kıdem yılı aralığında bulunmaktadır. 1-7 yıl ve 15-30 yıl kıdem yılı aralıklarında bulunan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin hafif umutsuzluk düzeyinde oldukları, 7-15 yıl kıdem yılı aralığında olan öğretmenlerin ise orta seviye umutsuzluk düzeyinde oldukları belirlenmiştir. Umutsuzluk düzeyleri arasındaki bu farklılığa rağmen istatistiksel açıdan özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerinin kıdem yılı değişkenine göre farklılaşmadığı yapılan değerlendirmeler sonucunda belirlenmiştir. Araştırmanın altıncı alt problemine göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin eğitim düzeyleri ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Eğitim düzeyi değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin bulunmadığı çeşitli araştırmalarda da görülmektedir (Özer Gök, Beydağ, Cengiz ve Kiper, 2009; Şahin, 2009). Ayrıca bu sonuçların aksine, eğitim düzeyi değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu çalışmalarda bulunmaktadır (Batıgün, 2005; Çengelci, 2009; Durak ve Palabıyıkoğlu, 1994). Araştırmada öğretmenlerin büyük çoğunluğu lisans düzeyinde eğitime sahipken, geriye kalan diğer öğretmenlerde yüksek lisans düzeyinde eğitime sahiptir. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin eğitim seviyelerine göre umutsuzluk düzeylerine bakıldığında öğretmenlerin hafif umutsuzluk yaşadıkları görülmektedir. Yani lisans mezunu veya yüksek lisans mezunu olmanın umutsuzluk puanları arasında anlamlı bir ilişkiye yol açmadığı araştırmanın sonuçlarında görülmüştür.
130 Cem ASLAN Araştırmanın yedinci alt problemine göre, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin görev yaptıkları okullar ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu belirlenmiştir. Araştırmada her okuldan birbirine yakın sayıda öğretmen ile çalışılmıştır. Araştırmanın bulgularından elde edilen umutsuzluk puan ortalamalarına göre, İş Uygulama Merkezi nde çalışan öğretmenlerin neredeyse umutsuzluk yaşamadıkları ya da hafif düzeyde umutsuzluk yaşadıkları, Görme Engelliler Okulu ve İşitme Engelliler Okulu nda çalışan öğretmenlerin ise orta seviyede umutsuzluk yaşadıkları belirlenmiştir. Yani araştırma sonuçlarına göre, görev yapılan okul değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu ortaya çıkmıştır. Ancak bu okullar arasında umutsuzluk puan ortalamalarının en yüksek olduğu okul İşitme Engelliler Okulu olarak belirlenirken, umutsuzluk puan ortalamalarının en düşük olduğu okul ise İş Uygulama Merkezi olarak belirlenmiştir. Sonuçları kısaca özetlemek gerekirse, özel eğitim okullarında çalışan öğretmenler genel olarak orta seviyede umutsuzluk yaşamaktadırlar. Bu bulgu özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin daha yüksek seviyede umutsuzluk yaşadıklarını göstermektedir. Araştırmada öğretmenlerin yaşlarına göre umutsuzluk düzeylerinin farklılaşmadığı görülmüştür. Cinsiyet değişkeni ile umutsuzluk düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin bulunduğu ve erkek öğretmenlerin kadın öğretmenlere göre daha fazla umutsuzluk yaşadıkları belirlenmiştir. Evli veya bekâr olmanın öğretmenlerin umutsuzluk düzeylerine etki etmediği bu araştırmanın sonuçlarında görülmüştür. Buna ek olarak kıdem yılının az ya da çok olması da umutsuzluk düzeylerine etki etmemektedir. Eğitim seviyesi ile umutsuzluk düzeyleri arasında da anlamlı bir ilişkiye rastlanmamıştır. Araştırma da görev yapılan okullara göre umutsuzluk puanları değişkenlik göstermektedir. En fazla umutsuz olan öğretmenlerin İşitme Engelliler Okulu nda olduğu, en az umutsuz olan öğretmenlerin ise İş Uygulama Merkezi nde olduğu belirlenmiştir. KAYNAKÇA ABRAMSON L.Y., METALSKY, G.I. & ALLOY, L.B. (1989). Hopelessness Depression:A Theory-Based Subtype of Depression, Psychological Review, 96 (2), p. 358-372. AKÇÖLTEKİN, A. ve DOĞAN, S. (2012). Sınıf Öğretmenlerinin UmutsuzlukDüzeylerinin Farklı Değişkenler Açısından İncelenmesi: Ardahan İli Örneği,International Journal of Social Science (JASSS), December, Volume 5, Issue 7, s.49-59. BAŞ, A.U. ve KABASAKAL, Z. (2013). Öğretmen Adaylarında Umutsuzluk vealgılanan Sosyal Destek, Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, Journal ofresearch in Education and Teaching. Şubat, Cilt: 2, Sayı: 1, (2), s. 19-26. BAŞARAN, I. (2001). Özel Eğitim Kurumlarında Çalışan Öğretmenlerin ÇalışmaKoşulları, Ege Eğitim Dergisi, 1,1, s. 41-53.
Özel Eğitim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Umutsuzluk Düzeylerinin Belirlenmesi 131 BATIGÜN DURAK, A. (2005). İntihar Olasılığı: Yaşamı Sürdürme Nedenleri,Umutsuzluk ve Yalnızlık Açısından Bir İnceleme, Türk Psikiyatri Dergisi, 16(1), s. 29-39. BECK, A.T., WEİSSMAN, A., LESTER, D. & TREXLER. L. (1974). The Measurement ofpessimism: The Hopelessness Scale, J Consult Clin Psychol, 42, p. 862-865. BECK, C.L. & GARGULO, R.M. (1983). Bırnoul in Teachers of Retarded andnonretarded Children, Journal of Educational Research, 76 (3), p. 169-173. BÜYÜKÖZTÜRK, Ş., ÇAKMAK, E.K., AKGÜN, Ö.E., KARADENİZ, Ş. ve DEMİREL,F. (2012). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. ÇELİKEL, Ç.F. ve ERKORKMAZ, Ü. (2008). Üniversite Öğrencilerinde Depresif Belirtiler ve Umutsuzluk Düzeyleri İle İlgili Etmenler, Nöropsikiyatri Arşivi,45, s. 122-129. ÇENGELCİ, B. (2009). Otizm ve Down Sendromlu Çocuğa Sahip Annelerin Kaygı,Umutsuzluk ve Tükenmişlik Duygularının Karşılaştırılması, Ege Eğitim Dergisi(10) 2, s. 1 22. DERELİ, F. ve KABATAŞ, S. (2009). Sağlık Yüksekokulu Son Sınıf ÖğrencilerininİşBulma Endişeleri ve Umutsuzluk Düzeylerinin Belirlenmesi, YeniTıp Dergisi,(26), s. 31-36. DEVECİ, S.E., ULUTAŞDEMİR, N. ve AÇIK, Y. (2011). Bir Mesleki Eğitim MerkeziÖğrencilerinde Umutsuzluk Düzeyi ve Etkileyen Faktörler, Dicle Tıp Dergisi,38 (3), s. 312-317. DURAK, A. ve PALABIYIKOĞLU, R. (1994). Beck Umutsuzluk Ölçeği GeçerlilikÇalışması, Kriz Dergisi, 2 (2), s. 311-319. DÜNDAR, S. (2008). Polislerin Umutsuzluk Düzeyi İle Problem Çözme BecerisiArasındaki İlişkinin İncelenmesi, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 10 (3), s. 77-92. ESHUN, S. (1999). Cultural Variations in Hopelessness, Optimism, and Suicidalİdeation: A Study of Ghana and U.S. College Samples, Cross-Cultural Research,33 (3), p. 227-239. FRİEDMAN, I.A. & FARBER, B.A. (1992). Professional Self-Concept as a Predictor ofteache Burnout, Journal of Educational Research, 84 (1), p. 28-35. GENÇAY, S. (2009). Beden Eğitimi Öğretmen Adaylarının Umutsuzluk ve YaşamDoyumlarının Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi,Elektronik SosyalBilimler Dergisi, 8 (27), s. 380-388.
132 Cem ASLAN GÜNER, P. ve ŞENGÜL, S. (2012). İlköğretim Matematik Öğretmenliği ProgramınaDevam Eden Öğretmen Adaylarının Umutsuzluk Düzeylerinin İncelenmesi, X. Ulusal Fen ilimleri ve Matematik Eğitimi Kongresi, Niğde, Türkiye. HORNEY, K. (2011). Nevrozlar ve İnsan Gelişimi: Kendini Gerçekleştirme Mücadelesi.(Çeviren: Emre Erbatur), İstanbul: Sel Yayıncılık. OĞUZTÜRK, Ö., AKÇA, F. ve ŞAHİN, G. (2011). Üniversite ÖğrencilerindeUmutsuzluk Düzeyi İle Problem Çözme Becerileri Arasındaki İlişkinin BazıDeğişkenler Üzerinden İncelenmesi, Klinik Psikiyatri, 14, s. 173-184. O CONNOR, R.C., CONNERY, H. & CHEYNE, W.M. (2000). Hopelessness: The Roleof Depression, Future Directed Thinking and Cognitive Vulnerability,Psychology Health & Medicine,5 (2), p. 155-162. ORUÇ, S. (2007). Özel Eğitim Alanında Çalışan Öğretmenlerin Tükenmişlik DüzeylerininBazı Değişkenler Açısından İncelenmesi (Adana İli Örneği), Yayımlanmamış YüksekLisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana. ÖZER GÖK, F., BEYDAĞ, K.D., CENGİZ, Ş. ve KİPER, S. (2009). Hemodiyalize GirenHastaların Umutsuzluk Düzeyleri, Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 4, Sayı:10, s. 123-136. RİDEOUT, E. & MONTEMURO, M. (1986). Hope, Morale and Adaptation in Patientwith Chronic Heart Failure, Journal of Advance Nursing, 11 (4), p. 429-438. ROMERO, M. (1989). Hope and Outprome Anticipation, Dissertation Abstract International, 50 (5), 1258-A. ŞAHİN, A. (2002). İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Umutsuzluk Düzeyleri ÜzerineBir Araştırma, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 13, s. 143-157. ŞAHİN, C. (2009). Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğrencilerin Umutsuzluk Düzeyleri, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 27,s. 271-286. SEBER, G. (1991). Beck Umutsuzluk Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği Üzerine Bir Çalışma,Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Anadolu Üniversitesi Sağlık BilimleriEnstitüsü, Eskişehir. SUCUOĞLU, B. ve KULOĞLU, N. (1996). Özürlü Çocuklarla Çalışan ÖğretmenlerdeTükenmişliğin Değerlendirilmesi, Türk Psikoloji Dergisi, 11 (36), s. 44-60. TANAKA, E., SAKAMOTO, S., ONO, Y., FUJİHARA, S. & KİTAMURA, T. (1998). Hopelessness in a Community Population: Factorial Structure andpsychosocial Correlates, The Journal of Social Psychology,138 (5), p. 581-590.