BÖLÜM 10 Hipoglisemi ve Hiperglisemi Diyabet tedaviside amaç ka glikoz seviyesii kotrol altıda tutmaktır. Diyabetli bireylerde, yüksek ka glikoz seviyeleri isüli yetersizliği ya da vücutta isülii yetersiz kullaımı soucu ortaya çıkabilir. Ka glikozuu düşürmek içi isüli ejeksiyou veya oral hipoglisemik ilaçlar kullaılır. Acak yalızca oral ilaç kullaımı veya isüli ejeksiyou uygulama ka glikozuu her zama beklee değerler arasıda olmasıı sağlamayabilir. İlaç tedavisii yaı sıra besi alımıdaki değişiklikler, aktivite / egzersiz, stres, ilaçlar, hastalık gibi faktörler ka glikoz seviyesii etkiler. Bu faktörler degede olmadığı zama, her hagi biride ola bir değişiklik ka glikoz seviyeside yükselmeye (hiperglisemi) veya düşmeye (hipoglisemi) ede olabilir. Kotrolsüz ka glikoz seviyeleri, kısa süreli (acil) veya uzu süreli metabolik komplikasyolara, baze ölüme ede olabilir. Bu komplikasyoları çoğu öleebilir veya eğer problemler taımlaır ve heme tedavi edilirse azaltılabilir. Amaç Hemşirelere diyabetli bireylerde hipoglisemi ve hiperglisemii ölemesi, taıması ve tedavisi kousuda bilgi sağlamak. Hedefler Nermi OLGUN Öemli Noktalar A. 100 mg/dl de daha az bir ka glikoz seviyesi yafll larda hipoglisemiyi düflüdürür. B. Hipoglisemi belirtileri, hipoglisemii hafif, orta veya ciddi olup olmamas a ba l olarak de iflebilir C. Hipoglisemii ede olufltu uu ta mlamak daima öemlidir. D. Hipoglisemi heme tedavi edilmelidir. Diyabetli bireylerle çalışa hemşireler; A. Hipoglisemi ve hiperglisemii taımıı yapabilmeli, B. Hipoglisemi ve hiperglisemii edelerii taımlayabilmeli, C. Hipoglisemi ve hiperglisemii belirti ve bulgularıı taımlayabilmeli, D. Diyabetik ketoasidoz (DKA) ve Hiperozmolar Noketotik Sedrom
(HNKS) arasıdaki farkları taımlayabilmeli, E. Alkol kullaımı, egzersiz, cisel ilişki, gebelik, kalp hastalığı sırasıda ve yaşlılarda ortaya çıkabilecek hipoglisemiyi taımlayabilmeli ve ölemlerii açıklayabilmelidir. F. Hipoglisemi ve hiperglisemii yöetimii taımlayabilmelidir. Hipoglisemi (düflük ka flekeri) edir? Ka glikozuu olması gereke değerleri altıa imesidir. Ka glikozuda düşme sıklıkla isüli kullaa hastalarda isüli tedavisii bir reaksiyou olarak ortaya çıkar. Acak bazı Oral Atidiyabetik (OAD) ilaçları (sülfoilüre grubu) kullaımı sırasıda da hipoglisemi oluşabilir. Hipoglisemi, ka glikozuu 50mg/dl i altıa düşmesi olarak taımlaırsa da bir çok diyabetlide bu düzeyde ve hatta daha düşük ka glikozu seviyeleride herhagi bir belirti olmayabilir. Bazı diyabetliler ise ka glikozu 50mg/dl de daha yüksek olduğuda bile hipoglisemi belirtilerii algılayabilirler. Bazı durumlarda ka glikozuu hızlı olarak düşmesi de (Öreği 300mg/dl de 150mg/dl.ye) yarattığı metabolik değişikliklere bağlı olarak hipoglisemi belirtilerii görülmesie ede olabilir. Buula birlikte çoğu diyabetli her zama ayı hipoglisemi belirtilerii hisseder. Hipoglisemii edeleri Çok fazla isüli veya OAD ilaçları alıması: Diyabetli olmaya bireylerde vücut isüli salıımıı ka şekeri çok düşmede durdurur. Acak diyabetli bireylerde isüli dışarıda ejekte edildiği içi böyle bir kotrol mekaizması yoktur. Ka glikozu düşük de olsa isüli emilmeye devam eder. Çok az yiyecek alıması (aa veya ara öğüleri atlaması, kaçırılması ya da yalış zamalarda yemesi): İsüli kullaa hastaları aldıkları gıda miktarıı, özellikle karbohidrat miktarıı az olması ve öğü atlaması hipoglisemi edei olabilir. Hipoglisemide koruma ve tekrarlar ölemesi içi diyabetli birey ve ailesie hipoglisemiyi ortaya ç karta edeler ö retilmelidir. Artmış aktivite: Diyabetli bireyi gülük faaliyetleri veya yapmış olduğu egzersiz artarsa besi alımı ve isüli gereksiimi tekrar plalamalıdır. Ayrıca, isüli ejeksiyou veya oral ilaçlarla egzersiz arasıdaki zama ilişkisi de öemlidir (Bkz. Bölüm 4). İlaç değişikliği ve isüli ejekte edile bölge: Diyabetli bireyi kulladığı isüli veya oral ilaçlarıdaki bir değişiklik hipoglisemi edei olabilir. Buu yaı sıra İsüli ejeksiyouu derie yapılması (SC yerie IM) veya isüli ejeksiyou yapıla bölgedeki kası ejeksiyoda sora kullaılması ile (Öreği, bacakta ejeksiyo ya- 106 NERMİN OLGUN
pıldıkta sora heme tempolu bir yürüyüşe çıkma gibi) hipoglisemi gelişebilir. Alkol alıması: Alkol ka glikozuu düşürür. Normal zamada ka glikozu düştüğüde karaciğerde depolamış ola glikoje glikoza döüşerek kaa verilir. Bu hipoglisemiyi geçici olarak düzeltir ve tedavi içi zama kazadırır. Alkol bu işlemi egelleyerek ağır hipoglisemilere ede olabilir. Kadılarda mestruasyo (adet kaaması) başlaması Sidirim güçlüğü ve mide boşalmasıı gecikmesi Hipoglisemii belirti ve bulgular 1. Hafif Hipoglisemi belirti ve bulgular Halsizlik ya da titremeler İrritabilite ya da siirlilik Solguluk (soluk cilt) Dudakta ve dilde karıcalama Baş ağrısı Terleme Çarpıtı Açlık hissi 2. Orta Hipoglisemi Belirti ve Bulgular Kosatrasyo güçlüğü Yürüme güçlüğü Kouşma bozukluğu Davraış değişikliği Bulaık görme Baş ağrısı Karı ağrısı Uyuşukluk Siirlilik Taşikardi 3. Ciddi Hipoglisemi Belirti ve Bulgular Oryatasyo bozukluğu Cevap yetersizliği Nöbetler Biliç kaybı Gözlemsel Ta lama A. Hipoglisemii belirtileri geellikle aide görülür B. Belirtiler hafif orta yada ciddi olabilir C. Geellikle hipoglisemi; Yemeklerde öce A r bir egzersiz s ras da veya soras da süli etkisii e üst oktaya ç kt saatlerde Baze uyku s ras da görülebilir. Hipoglisemi belirtilerii hissetme derecesi diyabetliler aras da farkl l k gösterebilir. Acak ço u diyabetli her zama ay hipoglisemi belirtilerii hisseder. HİPOGLİSEMİ VE HİPERGLİSEMİ 107
Hipoglisemii yöetimi ve ölemesi Hipoglisemi as l yöetilir? Tedavi Rehberi Hafif belirtilerde hasta biliçli ve yutabiliyorsa 10-15gr karbohidrat verilir. 2-3 adet glikoz tablet (her biri 5gr) 1 büyük çay barda meyve suyu veya kola 1 su barda süt 3 çay kafl bal veya flekerli su 1/2 fica dodurma 6 adet tuzlu kraker Hastada belirtiler var ya da ka glikoz seviyesi çocuk ve erişkiler içi 60 mg/dl, yaşlılar içi 100mg/dl i altıa ierse heme tedavi edilmesi öemlidir. Ka glikoz seviyesi belirleemedi fakat hipoglisemide şüpheleiliyorsa hipoglisemi tedavisi yapılır. Bilici yeride ve yutabile hastalara, suda eritilmiş 2-3 kesme şeker veya iki tatlı kaşığı toz şeker veya bir büyük çay bardağı meyve suyu ya da 2-3 adet glikoz tableti verilir. E yakı yemek veya ara öğüü ilk yarım saat içide değilse, kısa sürede etkili ola bu karbohidratları yaıda ka şekerii tekrar düşmemesi içi daha uzu sürede etkili ola yüksek lifli bir karbohidrat (meyve, bir peyirli sadviç veya bir fica süt gibi) birlikte verilir. 10-15 dakika bekleir, ka glikozua tekrar bakılır. Ka glikozu 70mg/dl i altıda ve/veya semptomlar kaybolmadıysa ayı miktarlar tekrar verilir. Hipoglisemi sorası hastalar risk altıda oldukları içi ka glikoz seviyesi 24 saat süresice her 4 saatte bir kotrol edilir. Hipoglisemii edei belirleerek edee yöelik eğitim yapılır. Hastalara gece ortaya çıkabilecek hipoglisemi reaksiyoları içi yatak başlarıda bir kutu meyve suyu buludurmaları öğütleir. Ya ts z, yutamaya ya da yutmak istemeye hastalarda hipoglisemi tedavisi as l olmal d r? IM veya SC olarak 5 yaşı altıda 0.5mg, 5 yaşı üzeride 1mg olacak şekilde Glukago yapılır veya 25gr olacak şekilde %50 Dextrose 50cc perfüzyo yapılır. Yaıt veree kadar yaıda sürekli biri kalmalı ve bulguları kaydetmelidir. Yaıt verdiğide 30 gram karbohidrat ve proteili gıda ile besleir, hasta travmalarda koruur ve güveliği sağlaır. Ciddi hipoglisemileri ölemek içi, itesif isüli tedavisi kullaa veya asemptomatik ola diyabetlilere ve ailelerie Glukagou asıl kullaılacağı öğretilmelidir. ORTA ve C DD belirtilerde hasta biliçli ve yutabiliyorsa 30gr çabuk emile karbohidrat verilir (6 adet glikoz tablet). Hafif belirtilerde listelemifl karbohidratlarda ikisi olabilir. lk verilecek ola karbohidrat yüksek fleker içermelidir. 108 NERMİN OLGUN
Nazogastrik veya gastrik tüple beslee hastalarda hipoglisemi tedavisi as l olmal d r? Likit glikoz(soda, gazoz gibi) ve su verilir. Besleme tüpüü tıkayabileceğide dolayı meyve suyu kullaılmamalıdır. Hipoglisemi as l öleir? Hipoglisemiyi öleme girişimleri şu şekilde sıralaabilir; İsüli ya da oral atidiyabetik ilacı reçete edile dozda verildiğide emi olumalıdır. İsüli dozuu uygu olup olmadığıı belirlemek içi ka glikozu seviyeleri düzeli olarak izlemelidir. Hastaı isüli ya da oral atidiyabetik ilaç aldıkta sora 30 dakika içide, Lispro isüli kullaıyorsa heme veya ilk 5 dakika içerside öğüüü yediğide emi olumalıdır. Her öğü souda yeile besi miktarı kaydedilmeli, besileri %50 side azıı yemişse ilave yiyecek (öreği, düşük şeker içerikli bir ürü) verilmelidir. Hasta verile öğüü %50 side daha azıı yemeyi sürdürürse diyetisyele kouşulmalıdır. İsüli ejeksiyou lipohipertrofik bölgelerde sora lipohipertrofi olmaya bölgelere yapılacaksa doz azaltılmalıdır. Çükü, sağlıklı cilt altı dokusuda isüli emilimi daha hızlı ve daha iyi olacaktır. Hasta her zamaki durumuda daha aktif olduğuda ilave bir ara öğü verilmelidir. Ka glikoz seviyeleri düzeli olarak kotrol edilmelidir. Sorular olduğuda şüphe edilirse, daha sık olarak kotrol edilmeli ve buu öemi hastaya açıklamalıdır. Diyabetli birey, çalışma arkadaşları, aile bireyleri ve yakı çevresi hipoglisemi belirtilerii e olduğu, belirtilerii asıl saptaabileceği, hipoglisemili bir bireyi asıl tedavi edileceği ve belirtiler gözlediğide hemşireye bildirmeleri kousuda eğitilmelidir. Hipoglisemii edeii ta mlamak gelecekte düflük ka glikoz seviyelerii ölemeye yard m eder. Diyabetli birey ve ailesie hipoglisemide koruma ölemleri Ö RET LMEL D R. Hasta araba kullaıyorsa; araba kullamada öce yemek yemeli, e azıda ara öğü almalıdır. Oral hipoglisemik tedavi uygulaa hastalarda uzu seyahatlerde öce ka glikoz düzeyleri izlemeli ve seyahat sırasıda yemek içi düzeli molalar verilmelidir. Çatada karbohidrat taşımalıdır. Eğer hipoglisemi oluşursa araba durdurulmalı, kotak aahtarı çıkarılmalı, rahatça koltukta oturup hipoglisemiyi tedavi edebilecek karbohidratlı besiler alımalıdır. Eğer egzersiz plalamışsa isüli dozu azaltılmalı ya da karbohidrat arttırılmalıdır. Eğer plalamamış bir egzersiz yapılacaksa ilave HİPOGLİSEMİ VE HİPERGLİSEMİ 109
karbohidrat alımalıdır. Diyabetli bireyler çatalarıda veya cepleride glikoz tabletleri ya da çabuk etkili karbohidratlar taşımalıdırlar. Diyabetli bireyi her zama yaıda bir taıtım kartı taşıması gerekir. Yafll l k ve Hipoglisemi Yaşlı diyabetik hastalar hipoglisemi ve hiperglisemi içi daha fazla risk altıdadırlar, Çükü olarda düzesiz besi alımı, birde fazla sağlık soruu, çok sayıda ilaç kullaımı, sağlık durumuda değişiklikler veya iletişim yetersizliği daha sık görülür. Hipoglisemii belirti ve bulguları taımlaabilse bile aşağıdaki souçlarda dolayı yaşlı diyabetlilerde değişiklikleri alamak daha güçtür. Yaşlılarda hipoglisemii tipik belirti ve bulguları olmayabilir. Uzu yıllar diyabet ola yaşlıları çoğu başlagıç belirtisi ola otoomik belirtileri (tremor, siirlilik, çarpıtı, terleme, aksiyete, solukluk) hissetmesii egelleye otoomik siir hasarıa sahiptir. Bu edele yaşlıları çoğu hipoglisemi belirtilerii hissetmeyebilir ve buda dolayı şikayet etmez. Yaşlıları çoğu kedilerii asıl hissettiklerii ifade edemeyebilirler. Uzu süre tedavi göre bireyler açık iletişimi egelleye afazi (kouşmada yetersizlik) gibi belirli derecelerde örolojik hasarlara sahip olabilirler. Demaslı ya da kofüze yaşlı hastalarda, yaşlıları metal durumudaki değişiklikleri taımlamak güç olabilir. Ai kofüzyo, iritabilite veya uykusuzluk gibi değişiklikler kotrolsüz ka glikozu seviyelerii göstergeleri olabilir. Yaşlıları sıklıkla bezer belirtileri ola başka hastalıkları vardır. Öreği, hipertasif bir hastada hipoglisemide dolayı sersemlik, halsizlik ve baş ağrısı olabilir ve hipertasiyo olmayabilir. Gebelik ve Hipoglisemi Gebe diyabetlilerde isteile ka glikoz düzeyi, olabildiğice diyabetli olmaya bireylerdeki değerlere yakı tutulmalıdır. Ayrıca gebe kadılar düşük ka glikozua alışır ve hipoglisemiyi fark edemeyebilirler. Gebelerde hafif ve orta derecede hipoglisemiler daha sık görülür. Bu edele gebelikte ka glikozu izlemesii öemi daha da artar. 60mg/dl i altıdaki ka glikozu değerleri tedavi edilmelidir. Ae karıdaki bebek hiperglisemi, yüksek keto düzeyi ve ka glikozu oyamalarıda hipoglisemiye orala daha çok zarar görür. Bu edele ge- Yafll diyabetlileri ço u hipoglisemii belirti ve bulgular hissetmeyebilir. Ka glikoz düzeyleri dikkatli olarak takip edilmelidir. Gebe diyabetlilerde ka glikoz düzeyi olabildi ice diyabetli olmaya bir gebe ile ay seviyelerde tutulmal d r. 110 NERMİN OLGUN
belerde Glukago yapmak gerekiyorsa öce yarım doz yapılır, 10 dakika içide yaıt alıamazsa kala doz tekrar verilir. Bu durum gebe diyabetlileri yakı çevresie açıklamalıdır (Bkz. Bölüm 9). Egzersiz ve Hipoglisemi Egzersiz yapmak ka glikoz seviyesii azaltır. Bu edele egzersiz sırasıda ve egzersizde sora daha dikkatli olumalı, özellikle yalız ike ağır egzersizlerde kaçıılmalıdır. Egzersiz içi mutlaka birilerii olduğu jimastik saloları veya havuzlar tercih edilmeli, bisiklete bime veya koşu da mutlaka bir arkadaşla birlikte yapılmalıdır. Egzersizde öce bir ara öğü alımalıdır. Egzersiz sırasıda hipoglisemi belirtileri hissediliyorsa egzersize ara verilmeli, heme ka glikozu ölçülüp kısa etkili bir karbohidrat alımalıdır. Egzersize devam edilmek isteiyorsa 15 dakika dileip bir ara öğü alıdıkta sora devam edilmelidir. Bu yapılmazsa ka glikozu kısa sürede tekrar düşer. Şiddetli bir egzersizi etkisi 18 saate kadar uzayabilmektedir. Yapıla çalışmalarda egzersizde 4-18 saat sora egzersiz sırasıdakide bile daha fazla hipoglisemi riski olduğu gösterilmiştir. Bu edele egzersizde sora da ka glikozu ölçülmeye devam edilmelidir (Bkz. Bölüm 4). Cisel liflki ve Hipoglisemi Egzersiz sırasıda hipoglisemi atakları ola ve/veya gece hipoglisemileri ola diyabetlilerde cisel ilişki sırasıda hipoglisemi riski daha yüksektir. Bu edele cisel ilişki öcesi ve sorasıda isüli dozuu ayarlamak ve ara öğü almak gerekebilir. Ayı zamada alkollü olmak da cisel ilişki sırasıda ve sorasıda hipoglisemi riskii arttıracaktır. Kalp Hastal ve Hipoglisemi Hipoglisemi sırasıda oluşa taşikardi eğer bir kalp rahatsızlığı varsa, tehlikeli olabilir. Bu edele ka glikozuu düzeli aralarla kotrol edilmesi öemlidir. Ka glikozuu hafifçe yüksek seyretmesi hipoglisemiye tercih edilebilir. Alkol ve Hipoglisemi Diyabetli olma hiç alkol kullaılmayacağı alamıa gelmez, acak alıa miktar ve aç karıa alkol almak hipoglisemi geçirme olasılığıı arttırır. Çükü alkol, ka glikoz seviyesi düşmeye başladığıda, karaciğerde glikoz salıımıı azaltır. Bu doğal olarak, ka glikoz seviyesii ormale geri dömesii durdurur. Gece alkol alıdıkta sora birkaç saat bir şey yemez ise sabahı erke saatleride öemli bir risk olabilir. Alkol alırke öğüleri kaçırmamak ve düzeli olarak atıştırmak öemlidir. Yaygı bir problem hipoglisemi belirtilerii sarhoşluğa bezemesidir. Bu durum çevre- Egzersiz yapmada öce mutlaka bir ara ö ü al mal d r. Alkol al rke ö üleri atlamamak ve düzeli olarak at flt rmak öemlidir. HİPOGLİSEMİ VE HİPERGLİSEMİ 111
dekiler tarafıda hipoglisemii taımasıı güçleştirebilir. Bu durumda çevredekiler mutlaka bilgiledirilmelidir. Bir gece öcede fazla miktar alkol alıdıysa, sabah ka glikoz seviyesi düşük buluabilir. Gerekirse isüli dozu ayarlamalı ve mutlaka sabah kahvaltısı yapılmalıdır. Hiperglisemi (yüksek ka glikozu) edir? Ka glikoz seviyesii ormal oraları üzerie çıkmasıdır. Akut bir komplikasyodur. Ka glukoz seviyesi sıklıkla açlıkta 140 mg/dl, toklukta 180mg/dl i üzeride, idrarda şeker (+) ve HbA1c %8 veya daha yüksek ise ka glikozu yüksektir ve tedavi edilmelidir. Özellikle yaşlılarda özel bir sıkıtıdır. Çükü hiperglisemi aşırı idrar atımıa ve dehidratasyoa ede olur. Çoğulukla yaşlı diyabetikleri susama yeteeğii kaybetmiş olmaları durumu güçleştirir. Hiperglisemi tedavi edilmezse diyabetik ketoasidoz (DKA) ya da hiperozmolar oketotik sedroma (HNKS) yol açabilir. Bu durumlarda biri yaşamı tehdit edebilir. Hiperglisemii edeleri Çok az isüli veya oral atidiyabetik (OAD) ilaçları alıması: Eğer ilaç atlamış / bırakılmışsa hiperglisemi oluşabilir. Ayrıca diyabetli birey ilaç kullamayı reddedebilir ya da ilacı kusabilir, isüli bozulmuş veya so kullaım tarihi geçmiş olabilir. Çok fazla ya da yalış besi çeşitlerii alıması: Aile bireyleri ya da yakıları uygu olmaya yiyecekleri hazırlayabilirler. Bazı durumlarda diyabetli ek ara öğüler, meyve suları ve diğer ilave yiyecekler alabilir. Aktivite azlığı: Yaşam biçimi ile, başka bir tıbbi soru ile ya da depresyola ilişkili olabilir. Hastalık ya da efeksiyo: Efeksiyolar, ateş, yaralama ya da diğer hastalıklar ka glikoz seviyeleride artışa ede olur. Fiziksel veya emosyoel stres Hiperglisemii belirti ve bulgular Öemli Noktalar A. Hiperglisemi Diyabetik Ketoasidoz (DKA) ve Hiperozmolar Noketotik Sedroma (HNKS) ede olabilir. B. Yafll larda hiperglisemi ka glikozuu 240mg/dl üzerie ç kmas d r. C. Hiperglisemili yafll larda dehidratasyo majör bir komplikasyodur. Hiperglisemiye yol aça edeler diyabetli birey ve ailesie ö retilmelidir. 1. E yaygı bulgular Poliüri: Aşırı idrara çıkar. İdrar kaçırma ile karıştırılmamalıdır. Özellik- 112 NERMİN OLGUN
le gece boyuca sık aralarla idrar yapmak içi uykuda uyaır. Polidipsi: Aşırı susar. Çoğu yaşlı diyabetlide susama duyusuu kaybolduğu uutulmamalıdır. Bu edele hastalarda dehidratasyou değerledirilmesi çok öemlidir. Polifaji: Aşırı yemek yer. Tip 2 diyabette Tip 1 diyabette daha yaygıdır. 2. Diğer belirti ve bulgular Ağız kuruluğu, cilt turgoruda kayıp, kuru kızarık cilt ve kilo kaybıyla ortaya çıka dehidratasyo Halsizlik, yorguluk ve uyku hali Bulaık görme Ketoasidozu ortaya ç kmas yla görüle belirtiler; H zl deri soluum Kar a r s fltah kayb Kilo kayb Bulat ve kusma A r dehidratasyo Nefeste/idrarda aseto veya ekfli elma kokusu Kofüzyo, koma, tedavi edilmezse ölüm Diyabetik ketoasidoz (DKA) ve hiperglisemik hiperozmolar oketotik sedromda (HHNS) ay r c özellikler elerdir? Diyabetik ketoasidoz (DKA) daha çok isülie bağımlı Tip 1 diyabetlilerde gelişir. E öemli faktör isüli eksikliğidir. İsüli gereksiimii arttığı durumlar, aşırı yemek yeme, ateşli hastalıklar ve ruhsal bozukluklardır. Bu durumlarda vücutta isüli karşıtı ola glukago, büyüme hormou, kortizol gibi hor- Hiperglisemii belirti ve bulgular geellikle hipoglisemide moları salgısı artar ve depolamış ola glikozu açığa çıkararak ka şekerii arttırırlar. Ayı orada dışarda verile isüli daha yavafl ilerler. Bu ilerleme 2 ya da 3 gü arttırılmadığı zama vücuttaki isüli yetersiz kalır. İsüli olmadığıda orgaizma- Diyabetik alabilir. ı başlıca eerji kayağı ola glikoz hücre Ketoasidoz (DKA) içie giremez ve kullaılamaz. Orgaizmaı gereksiimi ola eerji yağları yakıl- idrarda keto görülmesiyle masıyla sağlaır. Buu soucuda, keto karakterizedir ve ço ulukla Tip 1 cisimleri kada artar ve idrara geçer. İdrarda diyabetlilerde aşırı derecede keto görülmesi kısa sürede görülür. ketoasidoz ortaya çıkabileceğii gösterir Hiperozmolar (Bkz. Bölüm 8). Noketotik Hastada keto yok acak aşırı hiperglisemi varsa Hiperozmolar Noketotik Sed- yüksek glisemi ile Sedrom (HHNS) rom (HHNS) deile koma gelişebilir. Bu ketosuz seyreder durum geellikle isülie bağımlı olmaya ve ço ulukla Tip 2 orta yaşlı - yaşlı Tip 2 diyabetlilerde görülür. diyabetlilerde Geel durumu bozulmasıa yol aça her görülür. hagi bir ağır hastalık soucu HHNS gelişebilir. Öreği, kalp krizi, kalp yetmezliği, akciğer efeksiyou, pakreas efeksiyou, viruslara bağlı akut üst solu- HİPOGLİSEMİ VE HİPERGLİSEMİ 113
um yolu efeksiyou, böbrek yetmezliği geçire veya aşırı miktarda karbohidratlı gıda ala veya kalsiyum kaal blokerleri gibi kalp ritmii ve ka basıcıı kotrol ede ilaçlar kullaa 70 yaş ve üzerideki diyabetliler kolaylıkla bu tipteki komaya girebilirler. Bular çoğulukla yalız yaşaya, sosyoekoomik durumu iyi olmaya hastalardır. DKA komasıda olduğu gibi ağır dehidratasyo vardır. DKA komasıda farkı kada keto cisimleri ve idrarda aseto yoktur. Hiperglisemi (300-600mg/dl) daha ciddi seviyededir. (Bkz. Bölüm 11) Hiperglisemii yöetimi ve ölemesi Hiperglisemi as l yöetilir? Hiperglisemide şüpheleilirse, Hastaı yaşam bulguları (ka basıcı, abız, soluum, bede ısısı) kotrol edilir ve souçları kaydedilir. Ka glikoz seviyesi kotrol edilir. Ka glikoz seviyesi 240 mg/dl de daha yüksek seviyede ise, keto bakılır. Dehidratasyo taılaır. Dehidratasyou belirti ve bulguları; ağız kuruluğu, cilt turgoruda kayıp, kilo kaybı ve kuru kızarık cilttir. Hiperglisemiye ede olabilecek hastalıklar (efarktüs vb) ya da efeksiyo bulguları (ateşli hastalıklar, idrar yolu efeksiyoları vb) kotrol edilir. Elde edile bulgularla hastaı hiperglisemide olduğua karar verilirse; Hasta sıvı almaya teşvik edilir. Bu dehidratasyou ölemeye yardım edecektir. Eğer oral sıvı alıyorsa, şekersiz olduğuda emi oluur. Öreği, made suyu, diyet soda, diyet gazoz, su, şekersiz limoata, ya da yoğu olmaya et suyu çorba verilebilir. Eğer hasta oral atidiyabetik bir ilaç alıyorsa, hiperglisemi süresice ilave isüli verilebilir. İsüli kullaa diyabetlilerde; eğer ka şekeri 200-250mg/dl arasıda ise, ilave olarak 1Ü kısa etkili isüli, 250-300mg/dl arasıda ise, 2Ü kısa etkili isüli ilave edilir. Ka şekeri 240mg/dl i üzeride ise keto bakılır. Boyu, kilosu, ve gülük aktivite düzeyi ile uyumlu beslemesi sağlaır. Uygu egzersiz programı plalaarak aktivite düzeyi arttırılır (yei geçirilmiş göz içi kaamalarıda ve idrarda keto (+) olduğuda egzersiz öerilmez, hastaı dilemesi gerekir). Hiperglisemii yöetimi; dikkatli bir ta lama ve iyi bir izleme ile olas d r. Hiperglisemi tedavisi s ras da hasta beslemesie uydu uda ve tedaviside yer ala isüli veya oral atidiyabetik ilaçlar ald da emi olumal d r. Ka glikoz seviyesii e kadar sürede ormale döeceğii bilmek güçtür. Bu edele ka glikoz seviyesi 240 mg/dl i altıa iiceye kadar her 4-6 saatte bir kez kotrol etmek gerekir. Hastaı gereksiimleri doğrultusuda plalamış eğitim uygulaır. 114 NERMİN OLGUN
Tedavi ve bakıma hastaı katılımı ve uyumu sağlaır. Hiperglisemi as l öleir? Diyabet tedavisi programladığı şekliyle, belirlee dozda ve doğru zamada uygulamalıdır. Hastaı fazlada kalori almadığıda emi olmak içi aldıkları kaydedilmeli ve kotrol edilmelidir. Özellikle hastalık ve efeksiyo zamaıda ka glikoz seviyeleri düzeli olarak (4-8 kez/güde) kotrol edilmelidir. Hemflire, diyabetli birey ve ailesii hiperglisemii as l öleebilece i hakk da e itmelidir. Diyabetlii bakımıa katılalara, aile bireylerie ve ziyaretçilere hastaı diyetide olmaya besileri vermede öce mutlaka hemşire ile kotrol etmelerii öemi öğretilmelidir. Hipoglisemi ile hiperglisemiyi birbiride ay r c özellikler Ka glikozu ölçümleride yükseklik veya düşüklük buluabilir. Eğer 240mg/dl i üzeride bulumuşsa keto ölçülür. Hipoglisemide ka glukozu 70mg/dl veya daha az olmalıdır. Hipoglisemi dakikalar içide kısa sürede oluşur. Hiperglisemi yavaş gelişir, ortaya çıkması saatler veya güler alabilir. Hipoglisemi ile hiperglisemi ayırt edilemiyor ve ka glikozu da ölçülemiyorsa, hipoglisemi olduğu düşüülür, glikoz ile tedavi edilir ve e kısa sürede ka glikozua bakılır. Glikoz ile tedavide sora semptomlar ortada kalkarsa, bu durum muhtemele hipoglisemidir. Kediizi Kotrol Ediiz 1. Hipoglisemi edeleride üçüü ad belirtiiz. 2. Hiperglisemi edeleride üçüü ad belirtiiz. 3. Hipoglisemii belirti ve bulgular elerdir? Nas l öleir? 4. Hiperglisemii belirti ve bulgular elerdir? Nas l öleir? 5. Glukago e zama, hagi amaçla kulla l r? 6. Dehidratasyou belirti ve bulgular elerdir? HİPOGLİSEMİ VE HİPERGLİSEMİ 115
KAYNAKLAR 1. Akalı S, Arsla M, Başakal N Ve ark. Diabetes Mellitus 2000, Ed: C. Yılmaz, T. Yılmaz, Ş. İmamoğlu, Gri Tasarım, İstabul, 2000. 2. Akalı S, Arsla M, Başakal N. Ve ark: Diyabet ve Siz. Ed: Ş. İmamoğlu,S. Akalı, T. Yılmaz, Eskort İletişim A.Ş., İstabul, 2001. 3. America Diabetes Associatio. Life With Diabetes (Core Outlies), Ed: D.B. Kelley, Uiversity of Michiga. Diabetes Research ad Traiig Ceter, 1997. 4. America Diabetes Associatio. Implicatios of the Diabetes Cotrol ad Complicatios Trial. Cliical Diabetes, July-August. 1993. 5. America Diabetes Associatio. Cliical Practice Recommedatios, Diabetes Care, 1999; 22 (Suppl.1). 6. Bell DSH, Alele J. Dıabetic Ketoacıdosıs. Postgraduate Medıcate, 101:4, Aprıl, 1997. 7. Diyabet Bakım İlkeleri. Tip 1 (Isülie Bağımlı) Diabetes Mellitus Masaüstü Rehberi, Avrupa Diyabet Strateji Belirleme Grubu 1998, Çeviri: T. Yılmaz ve ark., Gri Tasarım, İstabul, 1999. 8. Diabetes Educatio Study Group. DESG Eğitim Notları, Servier, Sayı: 3, İstabul, 1997. 9. ISPAD-IDF-WHO Cosesus Guideliess: Cosesus Guidelies for the Maagemet of Isuli-depedet (type 1) Diabetes Mellitus (IDDM) i Childhood ad Adolescece. Freud Publishig House, Ltd., Eglad, 1995. 10. Karşıdağ K. Diabetik Ketoasidoz. Ed: M. Yeigü, Her yöüyle Diabetes Mellitus. Nobel Tıp Kitabevi, İstabul, 2001. 11. Karşıdağ K. Hiperozmolar Noketotik Koma. Ed: M. Yeigü, Her yöüyle Diabetes Mellitus. Nobel Tıp Kitabevi, İstabul, 2001. 12. Özca Ş. Diabetes Mellituslu Hastaı Yöetimi ve Hemşirelik. Ed: M. Yeigü, Her yöüyle Diabetes Mellitus. Nobel Tıp Kitabevi, İstabul, 2001. 13. Reisig DL. Acute Hyperglycemia.Nursig 95, February, 1995. 14. Reisig, D.L. Acute Hypoglycemia.Nursig 95, February, 1995. 15. Tip 2 Diyabet Kosesus El Kitabı. Ed: N. Bağrıaçık, S. Biberoğlu, U.Görpe ve ark., Novo Care Diyabet Servisi, İstabul, 1996. 116 NERMİN OLGUN