BÖLÜM. Diyabet ve Egzersiz. Önemli Noktalar. Amaç. Hedefler

Transkript

1 BÖLÜM 4 Diyabet ve Egzersiz Hatice PEK Diyabetli bireyler içi aktivite ve egzersiz, bakım plaıı, besleme programıı ve ilaç tedavisii öemli bölümüdür. Aktivite ve egzersiz; glikozu daha iyi kullaılmasıı, kullaıla isulii daha etkili olmasıı ve duyuları daha iyi kullaılmasıı sağlar. Aktivite ve egzersiz bütü yaş gruplarıda yararlıdır. Özellikle yaşlılara öerilmeli, plalamalı ve hafif aktivitelerle başlatılmalıdır. Egzersiz pulmoer ve kardiyovasküler duruma, periferal öropati ya da vasküler hastalığı varlığıa ve diyabeti kotrol düzeyie dikkat edilerek öerilir. Egzersizle oluşabilecek doku hasarı ve gelişebilecek hipoglisemi öleir. Buula birlikte sağlıkta ve diyabet yöetimide aktivite ve egzersizi yararları, herhagi olası bir riskte daha fazla öem taşır. Amaç Diyabetli bireylerde aktivite ve egzersizi yararları, riskleri ve ölemleri hakkıda hemşirei temel bilgi gereksiimii sağlamaktır. Hedefler Diyabetlilerle çalışa hemşireler; Diyabet yöetimide aktivite ve egzersizi yararlı etkilerii belirleyebilmeli, Diyabetli bireyler içi egzersiz öcesi, sırası ve sorası riskleri taımlayabilmeli, Öemli Noktalar A. Egzersiz program bireye özgü olmal d r. B. Egzersiz program yararlar bireye aç klamal d r. C. Egzersize hafif hareketlerle bafllamal d r. D. Çocukluk yafl grubuda fiziksel aktivite ve oyu yaflam vazgeçilmez ifllevidir. E. Diyabetli yafll bireylere özel dikkat gösterilmelidir. F. Birey isuli ya da oral hipoglisemik ilaçlar kulla yorsa hipoglisemi riskii azalt lmas içi egzersiz tipi ayarlamal d r. G. Ka glikoz düzeyi egzersize ilk bafllad da egzersizde öce ve sora kotrol edilmelidir. Glisemi düzeyi 100mg/dl alt da hipoglisemiye, 240mg/dl üzeride ise hiperglisemiye ede olaca da egzersiz yap lmamal d r. H. Egzersizde; bireyi metabolik kotrolü, kulla la isülii cisi, uygulama bölgesi, al a besiler, komplikasyo varl öemlidir.

2 Egzersizi risklerii taımlama, plalama, uygulama ve değerledirme yoluyla asıl azaltabileceğii bilmeli. Aktivite ve Egzersiz Pla Birey egzersizi uzu süreli bakımıı gereği olarak kabul ettiğide, aktivite ve egzersiz programı başlatılır ve sürdürülür. Bireye özgü olarak plalaa aktivite ve egzersiz programıı sağlık içi yararları taımlamıştır. Tip 1 diyabetlilerde egzersizi yararlar : İsüli gereksiimii azaltır ve etkisii arttırır Yemekte soraki e yüksek ka glikoz düzeyii azaltır Ketoemi azalır Tartı kotrolü sağlaır Kas gücüü arttırır Kardiyovasküler sistemi olumlu yöde etkiler Hiperlipidemiyi azaltır Kedie güvei arttırır Tip 2 diyabetlilerde egzersizi yararlar : Ka glikoz düzeyii düşürür ve kotrolü sağlar Periferal isüli duyarlılığıı arttırır Ka lipid profilii düzeltir Hipertasiyou azaltır Tartı yöetimii sağlar Eklem hareketlerii arttırır Kas gücüü arttırır Duyusal durumu iyileştirir Kedie güvei arttırır Yaşam kalitesii yükseltir Çalışmalar düzeli aktivite ve egzersiz programlarıı yararlarıı yaşla sıırlı olmadığıı göstermiştir. Bir ata sözü ola kulla ya da kaybet egzersiz ve aktivite ile yaşama geçirilir. Diyabetli Bireylerde Egzersiz Öcesi Dikkat Edilecek Özellikler Diyabetli yaşlı bireylere özel öem verilmelidir. Aktivite ve egzersiz programı hazırlaırke diyabetle birlikte yaşla ilgili olarak aşağıdaki durumlar dikkate alımalıdır. Kardiyovasküler değişiklikler Kas gücüde azalma Aktivite ve egzersiz bütü yafl gruplar da yararl d r. Her gü ve düzeli yap lmal d r. Egzersizde öce 20-40g ek karbohidrat al mal d r. Egzersiz süresii uzaya her 1 saati içi total isüli dozu %10 azalt l r. 30 dakikay geçe egzersizlerde her 30 dakika içi g karbohidrat al mal d r. Gerekirse egzersiz öcesi ara ö ü al r. 32 HATİCE PEK

3 Kemik mieral yoğuluğuda değişim Eklem değişiklikleri Kas kütleside azalma Psikomotor foksiyolarda azalma Özellikle ayaklarda ka akımıda azalma Görmede zayıflama Periferal öropati İsüli ya da oral atidiyabetik ilaç kullaa ve egzersiz yapa bireylerde, hipoglisemi riski vardır. Egzersiz, kas hücreleride ka glikozuu kullaımıı arttırarak hipoglisemiye yol açabilir. Bu edele egzersiz programıa başlaırke ilaç ve egzersiz programı birlikte ele alıır. Aktivite ve Egzersiz Program Aktivite ve egzersiz programıa, bireyi kısa zamada tolere edebileceği, hafif egzersizle başlaır. Bireyler egzersizi soladırma oktasıı sıklıkla kedileri belirleyebilirler. Egzersize tolerası arttıkça egzersizi süresi ve yoğuluğu da arttırılabilir. Aktivite ve egzersiz programıa fiziksel değerledirme ile başlaır. Fizyolojik riskler içi hekim muayeesi yapılmalı, metabolik durumu değerledirilmeli ve komplikasyolar yöüde icelemelidir. Egzersiz programı plalaırke isüli ya da oral atidiyabetik ilaçları etkisi öemlidir. Diyabetik ilaçları etkisii e yüksek olduğu döemde egzersiz yapılmamalıdır. Öreği, sabah orta etkili isuli (NPH)alıyorsa, isulii e yüksek etkisi öğlede sora bekleir. Öğlede sora egzersiz içi uygu bir zama değildir. Çükü hipoglisemi olasılığıı çok yüksek olduğu zamadır. Ayı şekilde aç ike yapıla egzersiz ka şekerii yükselteceğide öerilmez. Egzersizi kahvaltıda ya da akşam yemeğide 1 saat sora yapılması e uygu zamalamadır. Bu döemde vücut egzersiz içi arta gereksiimii karşılayacak yeterli eerjiye sahiptir. Yalız besleme programı ile diyabetii yöete bireyler herhagi bir zamada egzersiz yapabilirler. Diyabetik ilaçlar etkisii e yüksek oldu u döemde egzersiz pla yap lmaz. Ka glikoz düzeyi 240 mg/dl de daha yüksek oldu u zama egzersiz yap l rsa ka glikoz düzeyi daha da yükselebilir. Dehidratasyou ölemek içi egzersizde öce, egzersiz sırasıda ve egzersizde sora sıvı alımalıdır. Orta ağırlıkta ve uzu süre egzersizler sırasıda ve sorasıda hipoglisemi gelişebilir. Hipoglisemi olursa heme basit karbohidratlar verilir. DİYABET VE EGZERSİZ 33

4 Bireyi ka glikoz düzeyi 240 mg/dl de daha yüksek ise, egzersiz ka glikoz düzeyii daha da yükseltebilir. Ka glikoz düzeyi yüksek seyrede diyabetliler egzersize başlamada öce mutlaka hekime daışmalıdır. Egzersiz programıa ilk kez başlarke,egzersizde öce ve sora bireyi ka glikoz düzeyi kotrol edilerek olası hipoglisemi episodları belirleebilir. Bu kotrol egzersizi ka glikoz düzeyie etkisii gösterecektir (Bkz. Bölüm 10). Retiopati ve efropati gibi komplikasyoları ola diyabetlilere egzersiz öerilmez. Uzu ve yorucu egzersizler ifarktüs başlatabilir, ka basıcıı yükseltebilir. Egzersiz sırasıda aktif olacak ola ekstremiteye isüli uygulamamalıdır. Egzersiz içi uygu giysi seçilmelidir. Özellikle ayakkabı ve çorapları (pamuklu) seçimi yürüyüş ya da ayakta yapılacak aktiviteler ve öropatisi ola bireyler içi çok öemlidir. Ayakkabılar uygu ve sağlam olmalı, aktivite içi yeterli desteği sağlamalıdır. Deri ya da bez (kavas) ayakkabılar ayağı hava almasıı sağlar. Ayakkabılar hareketlere kolaylık sağlayacak eseklikte olmalıdır. Ayağı ve ayakkabıı aktiviteye başlamada öce ve sora iritasyo yöüde kotrol edilmesi gerekir. Bireyi gösterdiği çaba ve egzersizi asıl gittiği izleir, kaydedilir ve değerledirilir. Glikoz kotrolü iyileşiyorsa, istee tartı değişimi oluyorsa, komplikasyolar yoksa ve aktivitede hoşlaıyorsa sürdürülür. Herhagi bir soru oluşursa egzersiz plaıda değişiklik yapılır. Egzersiz çi Rehber Çoğu erişki diyabetli bireyler obezdirler, egzersize egel ola kroik hastalıkları vardır ve egzersiz programıa başlamayı güçleştire öemli kroik komplikasyoları olabilir. Egzersiz programıa başlarke üç geel öeri yapılır. 1. Tıbbi muayee egzersiz programıa başlamada öce hekim tarafıda yapılmalıdır. Hedef kalp atımı belirlemelidir. 2. Her egzersiz programıa, kas iskelet hasarıı ölemek içi 5-10 dakika hafif yoğulukta ısıma hareketleri ile başlamalıdır. Egzersiz programları haftada 3 kez, yaklaşık 30 dakika olmalıdır. 60 dakikaya kadar çıkılabilir. 3. Egzersiz programı hafifte orta düzeye doğru yapılmalıdır. E yüksek eforu harcamasıa gerek yoktur. Haftada 3 kez 30 dakika egzersiz hedef kalp atım hızıa ulaşmada etkilidir. Bireyi egzersizle ilgili motivasyou artt r l r. Zevk ald aktiviteleri yapmas destekleir. Yürüyüfl e uygu ve e kolay yap labilecek egzersizdir. Bisiklete bime, kürek çekme di er öerile egzersizlerdir. 34 HATİCE PEK

5 Maksimum kalp atım hızıı ve hedef egzersiz kalp atım hızıı hesaplarke Karvoem yötemi kullaılır. A. Bireyi tahmii maksimum kalp atım hızıı hesaplamak içi bireyi yaşı 220 (belirlemiş sabit sayı) de çıkarılır. B. Tahmii maksimum kalp atım hızıda bireyi istirahatteki abız sayısı çıkarılır. Souç kişii foksiyoel kapasitesidir(f.c.). C. Foksiyoel kapasite ile öerile maksimum yoğuluk yüzdesi (geellikle %40) çarpılır. D. C deki souca bireyi istirahatteki abız sayısı ekleir. E. Toplam sayı, bireyi % 40 maksimum egzersiz yoğuluğuda HEDEF KALP ATIM HIZI dır. Uzu yürüyüfller, koflu ve step öerilmeye egzersizlerdir. Hipoglisemii do uraca riskler edeiyle da c l k, motor yar fl gibi aktiviteler öerilmez. Örek: A. 220 (verile sayı) - 70 (bireyi yaşı) 150 TAHMİNİ MAKSİMUM KALP ATIM HIZI B (Bireyi istirahatteki kalp hızı) 90 (Foksiyoel kapasite) C. 90 (Foksiyoel kapasite) x40 (Öerile %40 yoğuluk) 36 D. 60 (İstirahatteki kalp hızı) + E. 96 HEDEF KALP ATIM HIZI %40 Maksimum egzersiz yoğuluğuda DİYABET VE EGZERSİZ 35

6 Tablo 4.1: Egzersiz Tiplerie ve Yoğuluğua Göre Öeriler Yoğuluk Örek Ka Glikozu Ek Besi Öeriler Ağır Orta Hafif * Ka glikoz düzeyi 300 mg/dl ise egzersizde öce ve sora keto bakılması gerekir. * Her 30 dakikada ka glikoz düzeyie bakılır. Kayak: America Diabetes Associatio: Life With Diabetes (Core Outlies), Ed; D.B. Kelley, Uiversity of Michiga Diabetes Research ad Traiig Ceter,1997, S Tablo 4.2: Kroik Soruları Ola Diyabetli Bireyler İçi Öerile Aktiviteler Kroik Sorular Periferal Vasküler Hastalık Nefropati Duyusal Motor Nöropati (Periferal siirlerde) Otoom Nöropati Futbol Basketbol Kayak Yüzme Teis Koşu Yüzme Golf Yürüyüş 30 dakikada az yavaş olarak bisiklete bime < 80 mg/dl mg/dl * mg/dl < 80 mg/dl mg/dl * mg/dl < 80 mg/dl mg/dl >100 mg/d Özellikler İskelet kasları ile yapıla egzersiz yetersiz ka akımıı artırdığıda periferal kalp hastalığıı daha fazla etkiler. Hemoglobi, hematokrit düzeyi düşük ve kardiyak foksiyoları bozulmuş efropatili bireylerde geellikle egzersiz kapasitesi düşüktür. Birey ekstremiteleride dokuma ve duyu kaybı edeiyle motor becerilerii yaparke başkalarıı desteğie daha fazla bağımlıdır. Nöropati sıklıkla ayakta ulserlerle souçlaır. Egzersizle birlikte dolaşım, hormoal ve metabolik değişim vardır. 50 g karbohidrat g karbohidrat Besie gereksiim yok g karbohidrat g karbohidrat Besie gereksiim yok Her saat içi g karbohidrat Egzersizde öce g karbohidrat Besie gereksiim yok 2 dilim ekmek/tost 1 meyve 1 meyve (8 kraker) Öerile Egzersizler 2 dakika yürüyüş (1 dakika istirahat, 2 dakika yürüyüş) Yüzme, bisiklete bime, yavaş yürüyüş, sadalye egzersizleri Farklı yoğulukta aralıklı egzersiz (5 dakika çalışma, 5 dakika istirahat), bisiklete bime Ağırlık vermeye aktiviteler Sadalyede egzersiz Yüzme Bisiklete bime Bisiklete bime, su egzersizleri, oturur ya da yarı oturur egzersizler Kayak: Frazier, N.Z., Parker, M.S., Vicet, P.A.. Diabetes Resource Maual for Nursig Persoel i Log - Term Care Facitilies. East Carolie Uiversity, 1995, S HATİCE PEK

7 Kediizi Kotrol Ediiz 1. Aktivite ve egzersiz programlar yararlar edir? 2. Egzersizde uygu giysi seçimi içi öemlidir? 3. Diyabetli bireylerde egzersiz program a bafllarke izleecek yol edir? KAYNAKLAR 1. Akalı S. Arsla, M., Başkal, N. ve ark. Diabetes Mellitus 2000, Ed: C. Yılmaz, T. Yılmaz Ş. İmamoğlu, Gri Tasarım, İsabul, Akalı S. Arsla, M., Başkal, N. Ve ark. Diyabet ve Siz. Ed: Ş. İmamoğlu, S. Akalı T. Yılmaz, Eskort İletişim A.Ş., İstabul, America Diabetes Associatio. Life With Diabetes (Core Outlies), Ed; D.B. Kelley, Uiversity of Michiga. Diabetes Research ad Traiig Ceter, Diyabet Bakım İlkeleri Tip 1,2 Diabetes Mellitus Masaüstü Rehberi, Uluslararası Diyabet Federasyou Avrupa Bölgesi, Çev. Ed:T. Yılmaz ve ark., Diabetes Educatio Study Group: DESG Eğitim Notları, Servier, İstabul, Frazier NL, Parker MS, Vicet PA. Diabetes Resource Maual for Nursig Persoel i Log-Term Care Facilities, East Carolie Uiversity, Fuell MM. A Core Curriculum For Diabetes Educatio. Port City Press, Ic., Chicago, Haas R. Isuli Depedet Diabetes i Childre, Adolescet ad Adults. Published by Piara HB, Swede, Hasbay A. Diyabet ve egzersiz, Diyabet Diyetisyeliği Diyabette Besleme Tedavisi, Gri Tasarım, İstabul, 2000, s Kademir N. Tip 1 Diabetes Mellitus u uzu süreli takibi, Katkı Pediatri Dergisi, 20 (5): , Kaya A. Tip 1 diyabetik hastalarda diyet ve egzersiz presipleri, Türk Diyabet Yıllığı , s Koruga Ü. İmamoğlu, Ş., Yılmaz,T., Hatu, Ş., Özer, E.: Eczacılar İçi Gücel Bilgiler Işığıda Diyabet. Masaüstü Yayıcılık, İstabul, Kutlu M. Diabetes Mellitus Tedaviside Yeilikler. Çağ Tıp Merkezi Kültür Hizmetleri, Akara, Schulte E, Price DL, James SR. Pediatric Nursig. W.B. Souders Compay, Philadelphia, Silik M. Çocukluk ve Ergelik Döemide Tip 1 Diyabet El Kitabı, Çeviri Ed,: Y.Düdar, Ş, Hatu, MedicoGraphics Ajas ve Matbaacılık Hizmetleri, Akara, DİYABET VE EGZERSİZ 37