ORTAOKUL VE LİSE SEÇMELİ KUR AN I KERİM DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI VE KUR AN ÖĞRETİMİNDE STRATEJİLER GİRİŞ Yrd. Doç. Dr. A. Vasfi KURT Kur an ı Kerim İslam dininin temel kaynağıdır. İslam toplumlarının temel referansı olan Kur an ı Kerim indirilişinden itibaren tüm Müslümanların başucu kitabı olmuştur. Kur an ı Kerim in dili olan arapça, anadilleri ne olursa olsun tüm Müslümanları birleştiren ana unsurdur. Kültürümüzde de Kur an ı Kerim e özel bir değer verilmiştir. İslam ın yaşanması, Kur an ı Kerim in inanç, ibadet, ahlak ve gündelik yaşamla ilgili kurallarının öğrenilmesine bağlıdır. Bu nedenle Kur an ı Kerim in gerek lafız yönüyle, gerekse anlamca öğrenilmesi esastır. Hz. Muhammed e indirilen son ilahi kitabın dili Arapçadır. Kur an ı Kerim i doğru okuyabilmek önemlidir ve bu da en başta bu dilin alfabesini öğrenmekle mümkündür. Örneğin Namazın farzlarından biri Kıraat tir. Namaz ibadetinin geçerli olması kıraatın düzgün olmasına bağlıdır. Bu Kur an ı Kerim in yüzünden doğru okunmasının önemli olduğunu gösterir. Hz.Muhammed den günümüze tüm Müslümanlar Kur an ı Kerim i indirildiği biçimde, harflerin telaffuz şekilleri ve tecvid kurallarına uygun şekilde öğrenmeye ve okumaya dikkat etmişlerdir. Müslüman bireylerin Kur an ı Kerim i güzel okuma becerilerini geliştirmek için modern eğitim öğretim yöntem ve tekniklerinden yararlanılması kaçınılmazdır. Birçok ibadet ve dini törenin ayrılmaz parçası Kur an ı Kerim dir. İbadetlerin istenilen şekilde yerine getirilebilmesi; dini merasimlerin yapılabilmesi için Kur an ı Kerim in tecvid kurallarına uygun olarak okunması, bazı sure ve ayetlerin ezberlenmesi gerekmektedir. Yalnızca ezber ile de yetinmemek gerekir. Çünkü Kur an ı Kerim anlaşılması için gönderilen bir kitaptır. Mesajını anlamadan sadece yüzünden ve ezbere okumak Kur an ı Kerim in indiriliş amacıyla uyuşmamaktadır. Bu nedenle anlamının öğrenilmesi ve mesajının kavranması da önemlidir. KUR AN I KERİM ve ÖĞRETİMİ
Kur an ve öğretimi niçin önemli? İslam ın temel kaynağı oluşu İslam ın yaşanması için bir referans kitabı olması İbadetlerin düzgün bir şekilde yerine getirilebilmesi Kur an ın sadece yüzünden ve ezber olarak değil, içeriğinin de bilinmesinin önemi. KUR AN I KERİM DERSİNİN AMACI Kur an ı Kerim in hayatımızdaki yerini fark etmeleri, Kur an ı Kerim i doğru ve güzel okumaları, Bazı sure ve ayetleri kurallarına uygun olarak ezberlemeleri, Kur an ı Kerim in içeriği hakkında bilgi sahibi olmaları, Kur an ı Kerim i severek ve isteyerek okuma, anlama ve ezberlemeleri KUR AN I KERİM DERSİ İÇİN İLKELER Programda öğrenme alanları, ünite ve konular belirlenmiştir. Öğrenci seviyesi ve çevre şartlarına göre esnek bir planlama yapılabilir. Görsel, işitsel ve basılı materyallerden yararlanılabilir. Dersin öğrenciye sevdirilerek öğretilmesi esastır. Kur an meali kullanma ve ayetleri anlama becerisinin geliştirilmesi sağlanmalıdır. Kur an okumadaki bireysel farklılıklar dikkate alınmalı ve zorlayıcı olunmamalıdır. Ölçme ve değerlendirme sürecinin, öğrencide gereksiz endişe ve korku yaratmamasına dikkat edilmelidir.
Ölçme ve değerlendirme süreci hazırlanırken temel bazı ilkelerden hareket edilmelidir. Bu temel ilkeler Temel İlkeler: ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ölçme ve değerlendirme programın genel amaçları, kazanımları, içeriği, öğrenme öğretme süreciyle birlikte dinamik bir bütünün önemli bir parçasıdır. Bu derste kullanılacak ölçme ve değerlendirme etkinlikleri öğrencilerin ilgili temel kavram ve ilkeleri anlama düzeylerini ölçmenin yanında, sahip oldukları değerleri ve aktif katılım becerilerini de ölçmeye yönelik olmalıdır. Bu nedenle, öğrenme öğretme sürecinin başlangıcında ölçme değerlendirme etkinlikleri öğrenme etkinlikleriyle birlikte planlanmalıdır. Etkili bir ölçme değerlendirme planlaması yapabilmek için öncelikle ölçmenin niçin, hangi amaç için yapıldığı açık ve net olarak tanımlanmalıdır. Ardından sırasıyla hangi özelliklerin ölçüleceği, belirlenen bu özelliklerin nasıl ölçüleceği, hangi yöntem ve tekniklerin kullanılacağının belirlenmesi gerekmektedir. Ölçme ve değerlendirme sürecinin, öğrencide gereksiz endişe ve korku yaratmamasına dikkat edilmelidir. Ölçme ve değerlendirme süreci hazırlanırken temel bazı ilkelerden hareket edilmelidir. Bu temel ilkeler; amaç ve kazanımlarla uyumlu olma, öğrenme öğretme süreciyle bütünlük (Süreci değerlendirme), ölçme araçlarında çeşitlilik, kendini değerlendirme, bireysel farklılıklardır. Bu temel ilkeler aşağıda kısaca açıklanmıştır. 1. Amaç ve kazanımlarla uyumlu olma Bu derste ölçme ve değerlendirmenin temel amacı, dersin genel amaç ve kazanımlarında belirtilen özelliklerle uyumlu olarak belirlenen bilgi, değer ve becerilerin kazanılma sürecindeki ilerlemeleri ölçmeye yönelik olmalıdır. Kullanılacak ölçme etkinlikleri değer ve becerilerin ölçülmesine odaklı olmalıdır.
2. Öğrenme öğretme süreciyle bütünlük (imtihan sonucunu değil süreci değerlendirme) Ölçme ve değerlendirme sadece belirlenen kazanımlara ne kadar ulaşıldığını belirlemeye değil kazanımlara ulaşmak için yapılan öğrenme sürecini desteklemek ve geliştirmek amacına da hizmet etmelidir. Bu açıdan dönem boyunca devam eden ölçme sonunda elde edilen veriler, bu dersteki öğrenmenin geliştirilmesi için değerli bir geri bildirim olarak kullanılmalıdır. Bu geri bildirim yalnızca öğretmenin öğretimin etkinliğini artırmak için değil aynı zamanda öğrencilerle de paylaşılması gereken bir bilgi olarak değerlendirilmelidir. Böylece öğrenciler dersin kazanımlarıyla ilgili kendi gelişmelerini fark etme fırsatına sahip olacaklardır. 3. Ölçme araçlarında çeşitlilik Bu derste öğrencilere kazandırılması hedeflenen özellikler bilgi, değer ve beceriler gibi birbirinden oldukça farklı özelliklerdir. Bu özelliklerin sadece bir çeşit ölçme yöntemiyle ölçülmesi yeterli olmayabilir. Hatta bazı durumlarda aynı özelliği ölçmek için bile çeşitli yöntemlerle bilgi toplamak gerekebilir. 4. Kendi kendini değerlendirme Öğrenciler, ölçme ve değerlendirme sürecinde öğretmenin ortağı olmalıdır. Öğrencilerin kendi kendilerini değerlendirmesi, derste motivasyonlarını artırabilir. Bu anlamda öğrencilerin ölçme ve değerlendirme sürecine katılımlarını destekleyen araçların kullanımı öğrencilerin öğrendikleri bilgiler ve kazandıkları değer ve beceriler hakkında yansıtıcı düşünmelerine fırsat verecektir. Öğrencilerin bu yansıtıcı düşünmelerini yazılı olarak yapmaları ve dosyalarında saklamaları istenebilir. 5. Bireysel farklılıklar Öğrencilerin öğrenme stilleri, çoklu zekâ alanları gibi öğrenme öğretme sürecinde dikkat edilmesi gereken bireysel farklılıklar, ölçme değerlendirme sürecinde de dikkate alınması gerekir. Çağdaş ölçme ve değerlendirme anlayışı tüm öğrencileri aynı görüp aynı standartlar açısından değerlendirmek yerine, onların başlangıç ve sonuç düzeylerini
dikkate alarak aradaki gelişime odaklanmayı gerektirir. Bu nedenle bu derste öğrencilere ilgi ve yeteneklerine göre farklı görevler verilebilir. Öğrenme Alanı ve Üniteler KUR AN-I KERİM VE MESAJI 5. sınıf 9. sınıf 6. sınıf 10. sınıf 7. sınıf 11. sınıf 8. 12 Kur an-ı Kerim i Tanıyalım Kur an-ı Kerim i Tanıyalım Kur an-ı Kerim i Tanıyalım Ku Ta Kur an ın niçin okunması gerektiği Kur an ın özellikleri Kur an mesajını anlama bağlamında Kur an Kıssaları Sınıf düzeyine göre farklı sureleri tanıma Kur an dan dualar Kur an ın temel konuları Kur an da İnsan ve Toplum Kur an daki bazı temel kavramları KUR AN-I KERİM İ OKUMA VE EZBERLE 5. sınıf 9. sınıf 6. sınıf 10. sınıf 7. sınıf 11. sınıf 8. 12
Kur an-ı Kerim i Okumaya Giriş Kur an-ı Kerim i Güzel Okuma Kur an-ı Kerim i Güzel Okuma Ku Gü Harfler ve okunuşları Yüzünden okuma yapılacak sure ve ayetler Tecvit bilgisi Ezberlenecek dualar, sureler ve anlamları Kuran Öğretiminde Kullanılabilecek Bazı Stratejiler Kur an Öğrenmede İlk Basamak (Elif Bâ) 1. Sınıf ortamında bütün öğrencilere aynı Elif Bâ okutulmalıdır. 2.Elif Bâ dersinde yazılı çalışma yapılmalıdır. 3.Harflerin isimleri üzerinde fazla oyalanmadan, bunların harekelerle okunuşuna (sesli okumaya sesi fark ettirmeye) geçilmelidir. 4.Harekelerle birlikte harflerin başta ortada ve sonda yazılışları da verilmelidir. 5.Kelime öğretiminde harflerin önce ayrı ayrı sonra da bitişik yazılışları gösterilmelidir. 6.Cezim öğretilirken bütün harflerin üstün, esre ve ötre harekeli elif ile cezimli okunuşu yapılmalıdır. (eb, ib, üb, et, it, üt) Sonra da örneklere geçilmelidir. 7.Medlerin öğretiminde önce bütün harfler elif, vâv ve yâ medli okunmalı (ââ, îî, ûû, bââ, bîî, bûû, tââ, tîî, tûû) sonra da örneklere geçilmelidir.
8.Şeddelerin öğretiminde de aynı sistem kullanılmalıdır. Önce bütün harfler şeddeli öğretilmeli (ebbe, ibbe, ubbe, ette, itte, utte) sonra da örneklere geçilmelidir. 9.Harekeler, cezim, medler ve şedde ile örnek alıştırmalarla konular iyice kavrandıktan sonra tenvin konuları işlenmelidir. 10.Vâv ve yâ şeklinde yazılan elif, zamir, el takısı, okunmayan elif ve eliflâm, uzatma (med) işaretleri ve mukattaa harflerinin öğretimi ile Elif Bâ tamamlanmış olur. 11 Elif Bâ okutulurken harfler mahreçleriyle beraber düzgün bir şekilde kavratılmalıdır. Bunun için de harf ve dudak talimi yapılmalıdır. Gerekirse görsel ve sesli eğitim CD lerinden yararlanmalıdır. Harflerin cezimli, medli ve şeddeli okunuşları koro halinde tekrar edilmelidir. Harflerin mahreçlerinin iyice kavranılıp kavranılmadığı kontrol edilmelidir. Düştükleri hataları düzeltmede, Kur an okumaya geçtiklerinde düzeltecekleri göz önünde bulundurularak, öğrencileri bıktıracak derecede ısrarcı olmamak gerekir. 12 Harflerin mahreç ve telaffuzlarını öğretirken bazı harf gruplarının öğretimine özen gösterilmelidir. Özellikle Türkçemizde tek sesi ve tek yazılışı olan, Arapçadaki şu dört grup harflerin üzerinde dikkatle durmak gerekir: se, sin, sad; zal, ze, zı; ha, hı, he; de, tı, dat 13.Öğrencilerin Kur an okumaya geçme heyecanlarını canlı tutmak için namaz dua ve süreleri üzerinde fazla durmadan Fatiha ve Bakara 1 5. Âyetlerden okuma çalışmalarına başlanılmalıdır. (Gerek görülürse sadece namaz duaları Elif Bâ dan okutulabilir.) Bu ilk okuyuşlarda öğretmen her bir kelimeyi koro halinde öğrencilere tekrar ettirmeli sonra da aynı yere kendilerinin çalışmalarını istemelidir. Yüzüne Kur an Okumayı Geliştirmek ve Hızlandırmak İçin Öneriler 1 Kur an okumaya geçen öğrencilerle öncelikle Kur an ın ilk sayfalarından satır satır yüzüne okuma çalışmaları yapılmalıdır.
2 İlk sayfalara çalışırken en fazla üç satır, kelime kelime veya birkaç kelime önce öğretmen okuyup sonra da öğrenci tekrar ederek koro halinde okumalıdır. 3 Koro çalışması yapılan yeri öğrenci sınıfta veya ders dışında yaklaşık 15 20 defa okumalıdır. Bu şekilde çalışmak okumayı hızlandırmak açısından çok mühimdir. 4 İlk sayfa bitene kadar aynı metod uygulanmalıdır. 5 İkinci sayfada beş satır üzerinde aynı çalışma yapılmalıdır. 6 Öğrencinin öğrenme hızına göre üçüncü ve dördüncü sayfadan itibaren yarım sayfaya geçilebilir. 7 Yarım sayfayı güzel okuyan bir öğrenci için artık bir sayfaya geçilmeli, yine koro okuyuşu ile çalışılmalı, öğrencilerin ders dışı en az on beş defa okuyarak derse gelmeleri sağlanmalı ve bir müddet bu şekilde devam edilmelidir. 8 Derslerde vakit sınırlı olduğundan öğrenciler arasında gruplar oluşturularak kendi içlerinde birlikte çalışmaları ve birbirlerini dinlemeleri sağlanmalıdır. Kalabalık sınıflarda öğretmen, zamanı dikkate alarak öğrencilerin bir ya da yarım sayfa okuyuşunu tamamen dinlemek yerine bir miktar dinlemeyi tercih etmelidir. Bu dinleme, öğrencilerin okuma seviyelerini ve derse hazırlık durumlarını ölçmek için yeterli olacaktır. 9 Çok sayfa okutmak yerine, aynı sayfayı birkaç defa okutmak tercih edilmelidir. Ayrıca öğrencinin hangi tarihte hangi sayfayı kaç defa okuduğu öğretmenin defterine kaydedilmelidir. 10 Bazen dakikalı okuyuşa geçerek öğrenciler arasında tatlı bir yarış başlatılmalıdır. Sınıf seviyesi dikkate alınarak belirli bir sürenin altında okuyan öğrenciler şampiyon ilan edilerek imkan dahilinde ödüllendirilmelidir. 11 Çalışma kağıdı kullanmak. Öğrencinin daha düzenli çalışmasını kolaylaştırmak ve kendi kendini kontrol etmesini sağlamak için öğretmenimiz, öğrencilerine çalışma kağıdı hazırlamalarını ve okuyuşlarını kaydetmelerini istemelidir.
12 Sınıfta ve sınıf dışında çalışılırken görüntülü ve sesli CD ve kasetlerden faydalanıldığı gibi, öğrencinin kendi okuyuşlarını da kaydederek yanlışlarını bizzat kendisinin bulmasını sağlamak gerekir. 13 Öğretmenimizin okuyuşunu, ağız ve dudak hareketlerini öğrenci pür dikkat takip etmelidir. Öğretmen aynı yeri birkaç defa okumalı; öğrenci birinci okuyuşta Mushaf a, ikinci okuyuşta hocasına dikkatle bakmalı, üçüncü okumayı da kendisi yapmalıdır. 14 Tecvit öğretiminden önce, öğrencilere seri okuyuş kazandırılmaya çalışılmalıdır. Çünkü harfleri tam tanıyamadan ve hatasız hızlı okuyuşu başaramadan öğrencilerin tecvitli okumakta zorlandıklarını akıldan çıkarmamak gerekir. 15 Çok okuyuş ve dakikalı okuyuş metodu uygulanırken ev ödevi vermeden önce öğretmen sınıfta koro okuyuşu ile sayfayı en az bir defa okutmalıdır. 16 Özellikle çok öğrencili sınıflarda, her bir öğrenciyi öğretmenin tek tek dinlemesi mümkün olmayabilir. Bu durumda öğretmen kalfa sisteminden ve grup çalışmasından faydalanmalıdır. Tecvit Öğretimi İçin Öneriler 1 Öncelikle tecvit konuları peyderpey kısa ve özlü bir şekilde anlatılmalıdır. Bunların kalıcı olması için yazdırılması gerekir. Kesinlikle ayrıntılara girilmemelidir. 2 Konunun daha çabuk kavranılması için, anlatılan tecvit kuralıyla ilgili verilecek örnekler mutlaka öğrencilerin ezberleyecekleri yerlerden seçilmelidir. 3 Anlatılan konuyla ilgili, bir sonraki derse örnek bulunması için öğrencilere ödevler verilmelidir. 4 Bir tecvit kuralının ve tanımının ezberlenilmesinden çok, uygulaması önemli olduğu için, öğretmen bunların sınıfta dikkatli bir şekilde tatbik edilmesine önem vermelidir.
5 Tecvit öğretiminde bulmaca ve şemalar yöntemi kullanılmalıdır. Gerektiğinde öğrencilerimizin ödev olarak bulmaca hazırlamaları ve bunların sınıflarda yarışma şeklinde uygulaması yapılabilir. 6 Bundan sonraki aşamada Secâvent işâretleri denilen, Kur an da âyetler üzerindeki vakıf işâretlerinin anlamları öğretilmelidir. 7 Tecvit kurallarının iyi kavranılması için, öğretmenimiz tüm harfleri tahtaya yazıp, bu harflerin ilgili tecvit kuralına işaret etmek üzere, kare, daire, dikdörtgen ve üçgen gibi geometrik şekiller içinde kodlayabilir. 8 Yüzüne okunan sayfa veya ezberlenen sure, çalışma kağıtlarına yazdırılarak, daha önce öğretilmiş olan tecvit kurallarının bulunması, işâretlenmesi ve tanımlarının yapılması sağlanmalıdır. Bu yolla kavranılmamış tecvit kuralları ortaya çıkar ve böylece eksikliklerin tamamlanması mümkün olur. 9 Öğretmenimiz sınıfta tecvit konularından sözlü yoklama çalışması yaparak konuların pekişmesini sağlamalıdır. 10 Tecvit öğretimi tamamlanınca öğrencilere Kur an ı Kerim den bir sayfanın fotokopisi verilerek yazılı yoklama yapılır. Öğrenci bu sayfadaki tecvitleri gösterir. Sayfa arkasına da bütün bu tecvitlerin tanımını kısaca yazar. İmtihan kağıtları öğretmen tarafından okunup ilgili öğrenciye verildikten sonra, arkadaşları arasında değiştirilerek öğrencilerin birbirlerinin hatalarını bulmaları sağlanır. Ezber Çalışması İçin Öneriler 1 Ezberlenecek sure veya bölümler, sınıfta öğretmen tarafından birkaç defa okunur. Bu esnada öğrenciler, kelimelerin okunuşunda uzatılan ve tutulan yerleri kurşun kalemle işâretlerler. 2 Önce öğretmen okur, ardından öğrenciler tekrar eder, böylece koro okuyuşu yapılmış olur. Bu yolla kulağa hitap gerçekleştiği için, sözkonusu süre ve duâların büyük bir bölümü derste ezberlenmiş olur. 3 Koro okuyuşu sırasında öğretmen, okunan bölümleri öğrencilere tek tek veya grup olarak tekrar ettirmelidir. Böylece öğretmenimiz,
öğrencilerin kavrayış düzeyini ve düzgün okuyup okuyamadıklarını kontrol etmiş olur. 4 Bir diğer yönteme göre, ezberlenecek bölüm tahtaya yazılır. Dört beş defa birlikte okunduktan sonra, başından veya sonundan birer kelime silerek öğrencilerden okumaları istenir. Her bir okunuştan sonra, yazılan sure veya bölüm bitene kadar kelime kelime silmeye devam edilir. 5 Bir başka yönteme göre, öğrenciler birkaç gruba ayrılır. Her bir gruba, ezberlenecek sureyi ya da duâyı iyi bilen bir öğrenci yerleştirilir ve belirli bir zaman verilerek öğrencilerden belirlenen bölümü ezberlemeleri istenir. Sonra da gruplar koro halinde dinlenerek sınıfta gruplar arası yarışma yapılır, kazanan grup ödüllendirilir. 6 Öğrenciler ezberlerini saf ve duru bir zihinle, sâkin bir mekanda, önce âyet âyet ezberleyerek, daha sonra da tamamını en az on defa ezbere tekrarlayarak ezberlemelidirler. 7 Ezberlenen bölümü öğretmen dinlerken öğrencinin hatalı okuduğu yerleri, onun Mushaf ında veya yazılı bir metinde işâretlemeli ve bu hataların düzeltilmesini istemelidir. 8 Öğretmenimiz, ezberlenecek sure ve duâların daha iyi öğrenilmesi için, öğrenciler tarafından çalışma kağıdına bunların anlamlarıyla beraber yazılmasını ve kelimelerin altında var olan tecvitlerin gösterilmesini istemelidir. 9 Ezber çalışmalarında başarılı öğrenciler diğer öğrencileri beklemeden sıradaki ezber bölümlere geçmelidirler. 10 Önceki sınıflarda ezberlenmiş olan sure ve duâların tamamı, yeni ezberlerle birlikte tekrar edilmelidir. 11 Fırsat bulunursa, öğrencilere Görüntülü İnteraktif Kur an Eğitimi Programı CD leri temin edilmeli ya da değişik Kur an hâfızlarının okuyuşlarından ezberlenecek bölümler dinletimelidir. Böylece öğrencilerin Fem i Muhsin den en doğru okuyuşu görerek ve duyarak ezberlemelerine yardımcı olunmalıdır.
12 Öğrenciler tarafından ezberlenen sürelerin ve duâların anlamları, daha önce yazdırılmış olan ortak bir metinden koro halinde birkaç defa okutulmalıdır. Okunan bu metinlerin de ana hatlarıyla öğrenilmesi teşvik edilmelidir.