COĞRAFYA LABORATUVARI 1
ÖNSÖZ Coğrafya, İlkçağ ve Ortaçağ daki tasvire dayalı yapısından uygulamanın daha çok içinde olduğu bir yapıya doğru gelişme göstermektedir. Evliya Çelebi nin Sapanca Gölü ile ilgili söyledikleri artık deneylerle ortaya konulabilmektedir. İbn-i Batuda ve Marco Polo gibi seyyahların gezdikleri yerlerle ilgili yaptıkları ekonomik ve sosyal hayat değerlendirmeleri günümüzde bilimsel yöntemlerle yapılmaktadır. Coğrafyada sıkça kullanılan monografik etüd yöntemi bu bilimsel yöntemlerin başında gelir. Teknolojik gelişmelerin baş döndürücü bir hızla ilerlediği günümüzde coğrafya biliminde de değişim olması son derece doğaldır. CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) artık hayatın içinde hatta stratejik alanlarda kullanılmakta bu da coğrafyanın artık daha çok hayatımızda olduğunu kanıtlamaktadır. Coğrafya, diğer bilimlerden farklı olarak hem sözel hem de sayısal sayılabilecek bir bilim alanıdır. Beşeri coğrafya bu bilimin sözel yüzünü, fiziki coğrafya ise sayısal yüzünü yansıtmaktadır. Her iki kısımda da oldukça popüler konular vardır. Klimatoloji, jeomorfoloji, hidroğrafya, kartoğrafya, biyocoğrafya, nüfus, ekonomi, siyasi coğrafya gibi birçok alt disiplin oldukça zengin bir konu dağılımına işaret etmektedir. Son derece renkli konulardan oluşan coğrafyanın sadece anlatıma dayalı olması beklenemez. Görsel unsurların en fazla kullanılması gereken bilim coğrafyadır. Bunun yanı sıra maket çalışmaları, deney çalışmaları ve diğer uygulamalı etkinlikler için geniş bir yelpazede çalışma imkanı bulunmaktadır. Bu çalışmada, tamamı uygulanmış olan deney, maket, proje ve diğer etkinliklere ait ayrıntılı açıklamalar fotoğraflar eşliğinde verilmiştir. Uygulama sırasında karşılaşılan problemler gerçekçi bir dille ele alınarak, etkinliklerin hayata geçirilmesi amaçlanmıştır. Çalışma, başta coğrafya olmak üzere, sosyal bilgiler ve sınıf öğretmenleri için farklı bir imkan sunmaktadır. Her türdeki ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında, bilim ve sanat merkezlerinde, eğitim fakültelerinin ilgili bölümlerinde faydalanmaya açıktır. Çalışmanın başlangıç niteliği taşıması ve daha kapsamlı çalışmalara kapı aralaması dileğiyle.. Coğrafya Öğretmeni Sakarya Haziran 2010 2
İÇİNDEKİLER Model dağ yapımı 4 Bitki incelemeleri.8 Çevre kalitesi puanlama etkinliği.11 Dünya saatleri köşesi 15 Plüvyometre yapımı..17 Taş ve maden incelemeleri 20 Buharlaşma farkı...22 Tatlı ve tuzlu suda çökelme..25 Yoğunluk farkı ve konveksiyonel akıntılar...28 Yönler ve mesafeler..30 Ülkeler-iller kelime oyunu etkinliği..32 Asit ayıracı..34 Denizlerde ve göllerde sedimentasyon 36 Oryantiring etkinliği 39 Biyogaz üretimi...42 Kayaçların oluşumu 45 Eko-Bar yapımı.. 47 Coğrafya eğitim düzenekleri yapımı. 51 Coğrafyada proje çalışmaları..56 3
MODEL DAĞ YAPIMI AMAÇ: Arazide özellikle dağ gibi birimlerin maket yoluyla gösterilmesi. Yeryüzü şekillerinin maket yoluyla gösterilerek üzerinde gözlem yapılması. MALZEMELER: Mukavva karton, yapıştırıcı, modeli yapılacak yerin izohips haritası, karbon kağıdı, aydinger kağıdı, tutkal, kum, makas, boya (yeşil, sarı, kahverengi). UYGULAMA: Maketi yapılacak dağın izohips haritası dıştan başlayarak bir karbon kağıdı yardımıyla mukavvaya aktarılır. Bunun için izhipsler önce aydingere çizilir. Daha sonra aydinger mukavvanın üstüne konulur. Araya karbon kağıdı yerleştirilir. Çizilen her izohips çizgisi üzerinden mukavva kesilir ve mukavvalar üst üste konularak yapıştırılır. Dağın zirvesine kadar uygun aralıklardaki izohipsler üzerinden mukavvaların kesimi, dizilmesi ve yapıştırılması işlemi bitince ortaya çıkan kabartma şeklin üstüne tutkal sürülür. Tutkalın üstüne kum serpilir. Kumun yapışması için bir süre beklenir. Daha sonra boyama işlemine geçilir. Boyama için 0-500 m. arasında yeşil, 500-1000 m. arasında sarı, 1000 m. nin üstünde ise kahverengi kullanılır. Dağın üstünde kalıcı kar ya da buzul varsa zirve beyaza boyanır. SONUÇ: Ortaya dağı ve çevresini gösteren güzel bir maket şekli çıkacaktır. Bu maket şekil, araziyi en iyi gösterme yoludur. PÜF NOKTASI: İzohips haritalarının uygun ölçekte bulunması gerekir. Fotokopi ile büyütme ya da küçültme de yapılabilir. Çok karışık arazilerde yapılacak maket çalışması mutlaka büyük ölçekli harita gerektirir. Boyama öncesinde tutkal üzerine atılacak kum modele gerçek arazi görüntüsü verir. Boya olarak akrilik ya da suluboya kullanılabilir. SORULAR: Model yapımı öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle nasıl dağ maketi yapabiliriz? (Uygulama öncesi) - Her mukavva katmanı neyi temsil etmektedir? (Uygulama sonrası) - Model dağı ve çevresini maket üzerinden tasvir ediniz? (Uygulama sonrası) 4
1. İzohips haritası önce aydingere daha sonra mukavvaya aktarılır. nce aydingere daha sonra mukavvaya aktarılır. 2. Mukavvaya aktarılan izohips çizgileri üzerinden mukavva kesilir. 3. Kesilen mukavva parçaları üst üste konularak yapıştırılır. 5
ukavva parçaları ve son şekli verilmiş bir maket arazi. 5. Mukavvaların üstüne tutkal sürüldükten sonra üstüne kum dökülür. 6. Mukavvaların üstüne kum döküldükten sonra görüntü arazi özelliklerine daha yakın olur. 6
7. Kum kuruduktan sonra boyama işlemine geçilir. 8. Uygun bir izohips haritası çalışmayı kolaylaştırır. 7
BİTKİ İNCELEMELERİ AMAÇ: Sınırları belirlenmiş bir alanda görülen bitki çeşitliliğini tespit etmek. Toplanan bitkilerin morfolojik özelliklerini incelemek. MALZEMELER: Büyüteç, mikroskop, açık renkli bir yüzey (A3 fotokopi kağıdı olabilir), küçük bitki toplama kapları. UYGULAMA: Bitki örneği toplanacak alan belirlenir. Bu alan bir çayır olabileceği gibi, çalı ya da ağaç topluluğundan da oluşabilir. Bitki örnekleri sadece çayır, çalı ya da ağaç türlerinden birinin arasından seçilebileceği gibi bunların hepsinden de toplanabilir. Birbirinden farklı bitkiler toplanır. Aynı bitkiden tek örnek alınır. Uygulama bir ya da birden çok öğrenci ile de yapılabilir. Bununla ilgili kurallar ve ilkeler belirlendikten sonra öğrencilere bitki örneklerini koyacakları birer kap verilir. Belirli bir süre verilerek, bitki toplama çalışması başlatılır. Toplanan bitki örnekleri o bitkinin özelliğini ortaya çıkaracak şekilde yaprak, çiçek ya da gövdeden oluşur. Süre bittikten sonra ayrı ayrı kaplar içinde toplanan bitki örnekleri, genişçe bir masanın üstünde hazırlanmış olan açık renkli yüzeylere tek tek konulur. Bitkilerin sayımı yapılır. En çok kimin bitki örneği topladığı tespit edilerek ilan edilir. Daha sonra farklı zeminler üstünde bulunan bitkilerden birer örnek, ortak olarak tek yüzey üzerine yerleştirilir. Bu ortak bitki toplama zemininde aynı bitkiden iki adet olmamasına dikkat edilir. Büyüteçle ve/veya mikroskopla inceleme yapılarak, bitkilerin morfolojik özelliklerine ayrıntılı olarak bakılır ve bitkilerle ilgili değerlendirmeler yapılır. SONUÇ: Küçük bir çimenlik üzerinde ne kadar çok türün olduğu anlaşılacaktır. Bitkilerin tür zenginliği yanında morfolojik özellikleri de ilginç veriler sağlayacaktır. PÜF NOKTASI: Bitki örneği toplanması bir yarışma havasında olabilir. Sadece çayır, sadece çalı ya da sadece ağaç türlerinden örnek toplanması sistematik açısından daha sağlıklı olacaktır. Bitki toplanacak alanda sınırlar bir bantla da belirlenebilir. Örneğin 10 m² lik bir alan bantla çevrilerek, çalışma bu kısıtlı bölüm içinde de yapılabilir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Sizce az sonra bitki örneği toplayacağımız alanda kaç tür var? (Uygulama öncesi) - Bitkilerin morfolojik özelliklerini değerlendiriniz? (Uygulama sonrası) 8
1. Bir çayır üzerinde bitki toplanabilir. 2. Belirli bir süre içinde ve belirli bir alanda bitki toplanır. 3. Toplanan bitkiler açık renkli bir zemin üzerine dizilerek tasnif edilir. 9
4. Bitkiler büyüteçle ya da mikroskopla incelenir ve yorum yapılır. 10
ÇEVRE KALİTESİ PUANLAMA ETKİNLİĞİ AMAÇ: Çevre kalitesini puanlayarak, yaşadığımız çevrenin olumlu-olumsuz taraflarına dikkat çekmek. Çevre sorunlarının neler olduğunu, sebep ve sonuçlarını değerlendirmek. MALZEMELER: Kalem ve kağıt (ya da not defteri). UYGULAMA: Çevre sorunları ile ilgili beyin fırtınası yapılır. Kaç tür çevre sorunu olduğu öğrencilere sorulur ve gelen cevaplar sırayla tahtaya yazılır. Tespit edilen çevre sorunlarından duyu organlarımızla kısmen de olsa hissedilebilecek ya da gözlem yapılabilecek olanları seçilerek bir ölçek oluşturulur. Geliştirilen ölçekle okul çevresinde belli bir süre içinde tespitler yapılarak, her çevre sorunu kategorisine puan verilir. Puanlar 1-5 aralığında verilir. Puanlamanın ifade ettiği anlam şu şekildedir; 1 2 3 4 5 Çok kötü Kötü Orta İyi Çok iyi Örnek bir çevre kalitesi puanlama çizelgesi verilmiştir. Verilen çizelge öğrenciler tarafından da farklı şekillerde hazırlanabilir. Çevre kategorisi Puan Hava Su Toprak Bitki Katı atıklar (Çöpler) Elektromanyetik kirlilik Gürültü Görüntü Koku Altyapı Değerlendirmeye alınan konu eğer olumlu özellikler gösteriyorsa 5, olumsuz özellikler gösteriyorsa 1 veya 1 e yakın puan verilir. Yani puanlama olumludan olumsuza doğru 5 ile 1 11
arasındaki uygun rakamla yapılır. Çevre sorunları ile ilgili aşağıdaki açıklamalar ve sorular doğrultusunda değerlendirme yapılır. Hava: Hava kalitesi, büyük ölçüde etraftaki sanayi tesisleri ile evlerden ve diğer binalardan çıkan gazlarla ilişkilidir. Bu yönde gözlem yapılarak puanlama yapılır. Su: Şebeke suyuna bakılır. Bir bardağa doldurulan su gözlemlenir. İçinde toz veya diğer partiküller olup olmadığına, bulanıklık durumuna bakılır. Eğer yakında bir su kaynağı ya da göl, nehir gibi bir arazi birimi varsa aynı gözlem o birimlerde de yapılır. Toprak: Toprak örtüsü erozyona uğramış mı? Sanayi tesislerinden toprağa karışan kirlilik unsurları var mı? Toprak herhangi bir şekilde verimini ve yapısal özelliklerini kaybetmiş mi? Bitki: Etrafta bitki örtüsü yeteri kadar var mı ya da iyi korunmuş mu? Katı atıklar (Çöpler): Etrafta gelişigüzel çöpler bulunuyor mu? Çöp kutuları yeterince var mı? Elektromanyetik kirlilik: Yüksek gerilim hattı, baz istasyonları gibi insan sağlığı için risk oluşturan unsurlar var mı? Bunlar insanların yaşadığı yerlere yakın mı? Gürültü: Etrafta araçlar, makineler, sanayi tesisleri, eğlence yerleri ya da diğer nedenlerle oluşan rahatsızlık verici bir gürültü var mı? Görüntü: Etrafta bulunan yapılarda estetik değerler dikkate alınmış mı? Binaların dış görüntüsü görsel bir kirlilik oluşturuyor mu? Koku: Etrafta herhangi bir nedenden kaynaklanan (kanalizasyon, hayvan çiftliği, arıtma yada atık tesisi v.s.) bir koku söz konusu mu? Altyapı: Sağlıklı çevre herşeyden önce sağlıklı bir altyapı gerektirir. Etrafta kanalizasyon, yağmur suyu kanallarının bulunması, yol, su ve elektrik hatlarının çevreyle uyumlu görüntü serrgilemesi gerekir. Bu konuda gözlem yapılarak puanlama yapılır. Tüm kategorilerde puanlama yapıldıktan sonra toplam puan ortaya çıkar. Ortaya çıkan toplam puan ölçeğimizdeki değerlendirme sayısına yani 10 a bölünür. Böylece çevre toplam kalitesi 5 üzerinden puanlanmış olur. Değerlendirme birden fazla kişi tarafından yapıldıysa herkesin ortalaması alınarak daha sağlıklı bir sonuca da ulaşılabilir. SONUÇ: Yaşadığımız çevreyle ilgili oldukça çarpıcı sonuçlar alınır. Çevre kalitesi ortaya çıkar. PÜF NOKTASI: Çalışma sonunda en yüksek puan alan kategori, en düşük puan alan kategori, en yüksek ve en düşük toplam puan veren kişiler de açıklanırsa ilginç değerlendirmeler olacaktır. 12
SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Çevremizde ne gibi çevre sorunları vardır? (Uygulama öncesi) - Puanlama sonuçlarını değerlendiriniz? (Uygulama sonrası) 1. Değerlendirme okul çevresinde yapılabilir. 2. Önceden hazırlanan çizelgelere gözlem sonuçları kaydedilir. 3. Çevredeki bitki, su, toprak, bina gibi unsurlar dikkate alınır. 13
4. Çöp toplama sistemi de kontrol edilmelidir. Çizelgelere işlenen veriler daha sonra toplanır. Çalışmadan önce geliştirilen çizelge tahtaya çizilir. 14
DÜNYA SAATLERİ KÖŞESİ AMAÇ: Dünya nın günlük hareketinden kaynaklanan yerel saat farkına dikkat çekmek. Yerel saatlerin önemli kentlerde aynı andaki durumunu görmek ve yorumlamak. MALZEMELER: 5 adet duvar saati, 5 adet uzun ömürlü pil, uygun ölçülerde dikdörtgen şeklinde tahta, yerel saatlerle ilgili bilgilendirme notları. UYGULAMA: Dünya nın günlük hareketiyle ortaya çıkan yerel saat farkları konusunda bir ön araştırma yapılır. Yerel saatler, saat dilimleri, ortak saat ve tarih değiştirme çizgisi gibi kavramlar hakkında bilgi toplanır. Köşede yer verilecek olan ülkelerin başkentleri ya da önemli kentleri belirlenir. Daha önce hazırlanan uygun ölçülerdeki tahta zemine duvar saatleri dizilir. 5 başkentin gösterilmesi yeterli olacaktır. Tahta zemine monte edildikten sonra saatlerin altına kentlerin ve ülkelerinin ismi yazılır. İsimler yazılırken en doğudaki kent en sağa yazılır ve sağdan sola doğru boylamlarına göre diğer kentler dizilir. Kentlerin aynı anda kullandıkları saatler ayarlanır. Böylece kentler arasında aynı andaki saat farkları görülmüş ve boylam farkının etkisi ortaya çıkmıştır. Hazırlanan zemin uygun bir duvara monte edilir. Uygun kısımlarına konu ile ilgili bilgi levhaları konularak köşe tamamlanmış olur. SONUÇ: Dünya saatlerinin aynı anda gösterdiği fark köşede bir bakışta görülecek şekilde ortaya çıkacaktır. Köşe dünyadaki zaman algısı ile ilgili önemli ipuçları verecektir. PÜF NOKTASI: Dünya saatleri köşesi oluşturulurken farklı boylamlarda bulunan kentler tercih edilmelidir. Başkent seçmek zorunlu değildir. Bazı ülkelerin başka önemli kentleri de seçilebilir. Saatler ayarlanırken o anda o kentin kullandığı saat ayarlanır. Aslında bu saat o kentin yerel saati değil kullandığı ortak saattir. Nadir de olsa bazı ülkelerin uluslar arası saat dilimlerine dahil olmadığı unutulmamalıdır. Kentlerin saatleri bu konuda hizmet veren internet sitelerinden yararlanılarak da ayarlanabilir. Ayarlanan saatlerin zaman içinde yanlış değerler göstermesi ve durması gerçeği dikkate alınarak, saatlerin ve pillerin kaliteli olması sağlıklı sonuçlar alınması açısından önemlidir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Yerel saatler neden kaynaklanır? (Uygulama öncesi) - Saatin en doğuda en ileri olmasının sebebi nedir? (Uygulama sonrası) 15
1. Saatler uygun bir köşede batı-doğu düzlemi dikkate alınarak dizilir. Önemli dünya kentleri seçilir. Bu kentler mutlaka başkent olmak zorunda değildir. Bir köşeye yerel saatlerle ilgili açıklama yazılması uygun olur. 2. Saatlerin kaliteli ve dayanıklı pillere sahip olması sağlıklı sonuç için önemlidir. 16
PLÜVYOMETRE YAPIMI AMAÇ: Yağış ölçümünün ve yağmur ölçüm sistemlerinin nasıl yapıldığını, nasıl çalıştığını görmek. Yağış ölçümü sonuçlarının hangi işlerde ve ne amaçla kullanıldığını tespit etmek. MALZEMELER: 1 adet büyük boy meşrubat şişesi, koli bantı, tel ya da sağlam bir ip, not defteri, kalem, cetvel. UYGULAMA: Plüvyometre, belirlenmiş bir süre içinde bir noktaya düşen yağış miktarını ölçmek için kullanılır. Öncelikle büyük boy meşrubat şişesi üst kısımdan kesilir. Kesme hattı için ölçü olarak şu yol izlenebilir: Şişe dikey olarak eşit dilimler halinde dört bölüme ayrılır. Kesme hattı üstteki üçüncü ve dördüncü bölüm arasındaki sınırdır. Kesilen, şişenin üst kısmına ait huni şeklindeki parça ters çevrilerek şişenin alt bölümüne monte edilir. Koli bantıyla yapıştırılarak sabitlenir. Üst kısımda bir delik açılır. Bu delik, şişe ölçüm için bir yere asılacağı zaman gerekli olacaktır. Böylece plüvyometre yapılmış olur. Plüvyometre ile ölçüm yapmak için öncelikle ölçüm yapılacak yer ve ölçüm aralığı belirlenir. Ölçüm yapılacak yerde yağışın şişeye düşmesini engelleyecek ağaç dalları ve benzeri engellerin olmaması gerekir. Bu şekilde üstü açık uygun bir yer tespit edilerek plüvyometre ağız kısmı yukarıya gelecek şekilde asılır. Ölçüm sonucunda cetvelle su seviyesi tespit edilerek not edilir. SONUÇ: Ölçüm süresi içinde şayet yağış gerçekleştiyse şişenin içinde bir miktar su birikir. Biriken suyun yüksekliği o yerde ölçüm süresi içinde metrekareye düşen yağışın milimetre olarak ifadesidir. Örneğin yüksekliğin 120 mm. olması, o bölgede belirlenen süre içinde yağışın yüzeyde 120 milimetrelik bir tabaka oluşturduğu anlamına gelir. PÜF NOKTASI: Meşrubat şişelerinin alt kısmında girinti çıkıntı olması sonucun tutarlılığını olumsuz etkiler. Bu durum her ne kadar ihmal edilebilir düzeyde az bir sapmaya yol açıyor ise de altı düz olan şişelerin tercih edilmesi daha doğru olacaktır. Bu yüzden meşrubat dışında farklı amaçlarla kullanılan şişeler de plüvyometre yapımı için kullanılabilir. Buradaki temel nokta şişenin üst bölümü ile alt bölümünün mutlaka eşit kalınlıkta olması gereğidir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Yağışı nasıl ölçebiliriz? (Uygulama öncesi) - Ölçülen yağış miktarı ne ifade etmektedir? (Uygulama sonrası) 17
1. Bir meşrubat şişesi üstten kesilir. Kesilen kısım bir huni olacak şekilde 2. Huni şeklindeki kısım şişenin üstüne yerleştirilir. 3. Şişenin üstüne yerleştirilen huni bantlanarak 18 sabitlenir.
4. Şişenin üstüne bağlanan bir tel yardımıyla şişe ölçüm yapılacak olan yere bağlanır. 5. Plüvyometre üstü açık olan uygun bir yere monte edilerek izlenir ve düşen yağış bir cetvelle ölçülür. 19
TAŞ VE MADEN İNCELEMELERİ AMAÇ: Taş ve madenlerin yapısı hakkında bilgi sahibi olmak. Bu yapıdan hareketle değerlendirmeler yapmak ve kullanım alanlarını yorumlamak. Yeni kullanım alanları hakkında beyin jimnastiği yapmak. MALZEMELER: Taş ve maden örnekleri, büyüteç. UYGULAMA: Taş ve maden örnekleri okulda bir kampanya dahilinde toplanır. Öğrenciler getirdikleri taş ve maden örneklerini koleksiyona dahil ederler. Koleksiyon oluştururken, taş ve madenin isminin, alındığı yerin ve yapısal özelliklerinin bilinmesi gerekir. Taş ve madenler kesinlikle doğal olmalı işlenmiş olmamalıdır. Bu şekilde toplanan örnekler bir cam bölmede sergilenir. Sergi için her taşın altına isim ve temel özelliklerinin yazılı olduğu bilgi notları konulur. Taş ve madenlerin incelenmesi için önceden belirlenen ve hazırlanan örnekler uygulama sırasında büyüteçle incelenir. Yapısal özelliklerine bakılır. İnceleme sırasında taş ve madenlerin kullanım alanları ile ilgili bilgiler kontrol edilerek, yeni kullanım alanları için fikir yürütülürek yorum yapılır. SONUÇ: Taş ve madenlerin incelenmesi sonucunda günlük hayatta kullanılan birçok eşya ve materyalin doğal hammaddeleri görülmüş olur. Yeryüzünün yapıtaşları, metalurji sanayinin beslendiği kaynaklar böylece anlaşılmış olur. PÜF NOKTASI: Taş ve madenleri doğal olması önemlidir. Temel amaç işlenmiş ürünleri görmek değil örneklerin ilk halini yani doğal halini görmektir. Fakat bazı durumlarda örnekler yarı işlenmiş olabilir. Taş ve maden örnekleri toplanırken üniversitelerin jeoloji, coğrafya, maden mühendisliği gibi bölümlerinden, metalurji sanayi kuruluşlarından ve Maden Tetkik Arama gibi kurumlardan faydalanılabilir. Alınan örneklerin isim ve köken bilgilerinin uzman kişilerce doğrulanarak sergiye alınması, olası hataları önleyecektir. SORULAR: İnceleme öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Yeryüzündeki taşlar nasıl oluşmuştur? Kaça ayrılır? (Uygulama öncesi) - Tüvanon cevher, saf cevher, tenör kavramları ne ifade eder? (Uygulama öncesi) - Taş ve madenlerin yeni kullanım alanları neler olabilir? (Uygulama sonrası) 20
Taş ve maden örnekleri büyüteçle incelenir. Gözenekleri, rengi, sertlik durumu gibi değişik açılardan irdelenir. 21
BUHARLAŞMA FARKI AMAÇ: Yeryüzünde gerçekleşen buharlaşma miktarını karşılaştırmalı örneklerle kavramak ve buharlaşma hızını ortaya çıkarmak. MALZEMELER: 2 adet plastik büyük meşrubat şişesi, koli bantı, tel ya da sağlam bir ip, oyun hamuru, cetvel, not defteri, kalem. UYGULAMA: Büyük boy plastik meşrubat şişesi, üst kısmından kesilir. Kesilen kısım ters çevrilerek alt kısma koli bantıyla yapıştırılır. Üst kısımda bir köşeye delik açılarak iple ya da telle bağlanır. İpin ya da telin diğer ucu, düzeneğin uygun bir yere asılması sırasında işe yarayacağından yeterli uzunlukta olmalıdır. Düzeneğin üstünde yer alan huni şeklindeki kısmın şişenin içine doğru uzanan ve yağmur suyunun girdiği kapak genişliğindeki bölümü oyun hamuru ya da benzeri bir maddeyle olabildiğince daraltılır. Böylece birinci düzenek hazırlanmış olur. İkinci düzenek için de yine şişe üst kısımdan kesilir. Fakat kesilen üst kısım alt kısma monte edilmez. Yani şişenin ağzı tamamen açık bırakılır. Üst kısmından yine delik açılır ve tel ya da ip bağlanır. Hazırlanan her iki düzenek üstü açık uygun bir yere örneğin bir direk yada çitin üstüne bağlanır. Belli bir süre (1-2 hafta ya da 1-2 ay) monte edildiği yerde bırakılır. Sürenin sonunda içlerindeki su seviyesi bir cetvelle ölçülür. Sonuç milimetre olarak kaydedilir. Her iki düzenek arasındaki seviye farkı buharlaşma miktarını göstermektedir. SONUÇ: Ağız kısmı açık olan şişede yağmur suyu seviyesi daha düşük iken, diğer şişede daha yüksek olur. Aradaki fark metrekareye düşen buharlaşma miktarını ifade eder. PÜF NOKTASI: Düzeneklerden birinin üstünün açık olması, şişenin içine düşen yağmur sularının bir kısmının serbest bir şekilde buharlaşmasını sağlar. Diğer şişede ise üst kısım ağzı dar bir huniyle kapatıldığından, bu şişeye yağmur suyu girer fakat buharlaşarak suyun kaybolması en alt düzeyde gerçekleşir. Bu nedenle bu şişedeki yağmur suyu giriş kısmının mümkün olduğunca dar olması gerekir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Buharlaşmayı nasıl ispatlayabiliriz? (Uygulama öncesi) - Şişeler arasındaki seviye farkı ne ifade eder? (Uygulama sonrası) - Şişelerin birinde huni benzeri bir sistem olmasının sebebi nedir? (Uygulama sonrası) 22
1. İki ayrı meşrubat şişesi üst kısmından kesilir. 2. Kesilen şişelerden birinin üstüne, huni şeklinde kesilen kısım monte edilerek, ağız kısmı oyun hamuruyla daraltılır. 23
3. İkinci şişenin ağız kısmı açık bırakılır. 4. Yapılan iki ayrı plüvyometre (ağız kısmı açık olan ve ağız kısmında dar bir huni bulunan) yan yana asılarak gözlem süresi içinde fark ölçülür. Böylece buharlaşma miktarı ortaya çıkar. 24
TATLI VE TUZLU SUDA ÇÖKELME AMAÇ: Sulardaki yoğunluk farkının çökelmeye olan etkisini kavramak. Yoğunluk farkının nelere yol açtığını ve yeryüzündeki etkilerini görmek. Denizlerle tatlı su gölleri arasında nasıl bir çökelme farkı olduğunu anlamak. Tuzlu suyun kaldırma kuvvetini hangi düzeyde etkilediğini görmek ve deneysel olarak ispatlamak. MALZEMELER: 2 adet kavanoz, tuz ya da şeker, 2 adet yumurta, su, toprak. UYGULAMA: 2/3 oranında su ile dolu olan 2 adet kavanoz yan yana konulur. Birinci kavanozun içine tuz ilave edilir ve karıştırılır. İkinci kavanoza ise her hangi bir madde ilavesi yapılmaz. Yumurtalardan biri ilk kavanoza, diğeri ikinci kavanoza yavaşça bırakılır. Her iki kavanozda yumurtaların nasıl durduğu gözlemlenir. Yumurtalarla gözlem yapıldıktan sonra kavanozların her ikisine de bir miktar toprak atılır. İki kavanoz da çalkalanır ve bırakılır. Bir süre beklendikten sonra hangi kavanozdaki suyun daha çabuk durulduğu, toprağın hangisinde daha hızlı çökeldiği gözlemlenir. SONUÇ: Tuzlu su yoğun olduğu için yumurta yüzeye yakın duracak, tatlı suda ise yumurta tabana inecektir. Toprağın çökelmesi tatlı suda daha hızlı, tuzlu suda ise yavaş olacaktır. Bu durum, tuzun oluşturduğu yoğunluğun çökelmeyi geciktirmesinden kaynaklanır. Yoğunluğun az olduğu tatlı suda toprak atıldıktan sonra suyun durulması daha hızlı olur. Tuzlu su ise uzun süre bulanık kalır. PÜF NOKTASI: Yoğunluğu arttırmak için kullanılan tuzun yerine şeker de kullanılabilir. Fakat tuz daha ekonomik olduğundan tercih edilmesi uygundur. Sonucu net görebilmek için tuzun yeterince kullanılması gerekir. Kullanılan yumurtaların bozuk olmaması önemlidir. Çünkü bozuk yumurtalar tatlı suda da yüzeyde kalmaktadır. Hatta bir yumurtanın bozuk olduğu tatlı suyun yüzeyinde kalmasından anlaşılabilir. Çökelme deneyi için gerekli olan toprak temiz bir yerden seçilmeli ve balçık halinde olmamalıdır. Toz halinde ya da mil şeklinde olan toprak örneği tercih edilmelidir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Yoğunluk farkı nasıl ortaya çıkar? (Uygulama öncesi) - Tuzlu ve tatlı suda çökelme farkının sebebiğ nedir? (Uygulama sonrası) - Suyun kaldırma kuvveti hangi durumda artmaktadır? (Uygulama sonrası) 25
1. Tatlı ve tuzlu sudan oluşmak üzere iki kavanoz hazırlanır. 2. Tuzlu suyun homojen olması için kavanoz çalkalanır. Daha sonra her iki kavanoza yumurtalar bırakılır. 26
3. Tuzlu suda yumurta yüzeyde dururken, tatlı suda dibe çöker. 27
YOĞUNLUK FARKI VE KONVEKSİYONEL AKINTILAR AMAÇ: Yoğunluk farkının sularda yol açtığı dikey akıntıların gözlemlenmesi. Farklı yoğunluktaki katmanların birbirleri ile karışma oranları ve akıntıların tespit edilmesi. MALZEMELER: 2 kavanoz ya da yarım litrelik pet şişe, gıda boyası, su, tuz, çay kaşığı. UYGULAMA: İki kavanoza ya da plastik su şişesine ½ oranında su konulur. Birinci kavanoza tuz ilave edilerek iyice karıştırılır. İçine gıda boyası karıştırılmış ikinci kaptaki tatlı su (içine tuz karıştırılmamış olacak) yavaşça tuzlu suyun sütüne eklenir. Renkli suyun ilavesi sırasında bir çay kaşığı, düşen suyun hızını kesmek için kullanılır. Aksi takdirde karışma oranı yükselecek ve fiziksel olarak suyun düşme etkisi arttıkça karışım oranı da artacaktır. Renkli su, kavanozun içinde tuzlu suya yakın tutulan çay kaşığına çarparak tuzlu suya karışırsa yoğunluk farkı daha belirgin olarak gözlemlenir. İkinci kavanozdaki suya gıda renklendiricisi ve tuz ilave edilir. Böylece renkli bir tuzlu su elde edilmiş olur. Üstüne de yine çay kaşığı yardımıyla yavaşça normal bir çeşme suyu (tatlı su) ilave edilir. Böylece her iki kavanozda farklı iki katman oluşturulmuş olur. SONUÇ: Birinci kavanozda alt kısım saydam üst kısım renkli olarak görüntü verecektir. İkinci kavanozda da alt kısımda renkli üst kısımda ise açık renkli bir görüntü oluşacaktır. Söz konusu fark alt kısımdaki tuzlu katmandan kaynaklanır. Her iki kavanozda da alttaki tuzlu katmandan üstteki tatlı suya doğru akım olur. Yani dikey akıntı (konveksiyonel akıntılar) yoğundan az yoğuna doğru gerçekleşir. Bu akım birinci kavanozda üstteki renkli kısmın renginin açılmasına neden olur. İkinci kavanozda da üstteki saydam kısmın az da olsa renklenmesine yol açar. Böylece birinci kavanozda altta saydam, üstte renkli kısım net bir şekilde görülürken, ikinci kavanozda altta koyu, üstte açık renkli sıvı görüntüsü oluşur. PÜF NOKTASI: Karışımlar oluşturulurken yeteri kadar tuz ilavesi önemlidir. Böylece yoğunluk farkı daha belirgin görülecektir. Konveksiyonel akıntılar kavanozlara yandan bakıldığında daha açık bir şekilde görülebilir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Konveksiyonel akıntı nedir? (Uygulama öncesi) - Kavanozlarda yukarıya doğru akıntı olmasının sebebi nedir? (Uygulama sonrası) 28
1. İki ayrı şişeye su konulur. Birine gıda boyası ve tuz, diğerine sadece tuz karıştırılır. 2. Karışımlar çalkalanır. Yavaşça üzerlerine su ilave edilir. 3. Karışımların üzerine yavaşça su ilave edildikten sonra yoğunluk farkı görüntüsü ortaya çıkar. 29
YÖNLER VE MESAFELER DÜZENEĞİ YAPIMI AMAÇ: Yeryüzündeki mesafeler ve yönler algısının, yaşanılan yere göre yerleştirilmesi. Harita üzerinde pratik bir şekilde mesafe hesaplamasının öğrenilmesi. MALZEMELER: Dünya haritası, cetvel, ahşap direk, yön ve mesafe levhaları (mukavva da olabilir), çivi, çekiç. UYGULAMA: Dünya haritası üzerinde önemli kentlerin tespiti yapılır. Bunlardan istenen sayıda kentin, bulunulan yere uzaklığı harita üzerinde tespit edilir. Bu işlemi yaparken, öncelikle bulunulan kent ile hedef kent arasındaki mesafe cetvelle santimetre cinsinden ölçülür. Bu ölçüm haritadaki uzunluğu verir. Harita uzunluğu, haritanın ölçeği ile çarpılınca gerçek mesafe elde edilmiş olur. Gerçek mesafeler kilometre cinsinden hesaplanarak bir kağıda kaydedilir. Daha sonra bu kentlerin yine bulunulan yere göre yönü not edilir. Kent sayısı kadar levha hazırlanır ve üzerlerine kentlerin isimleri, mesafe ve yönleri yazılır. Bu levhalar yönlerine uygun olarak direk üzerine çivilerle sabitlenir. Direğin en üst kısmına dört ana yönü gösteren bir kısım ilave edilerek düzenek tamamlanmış olur. SONUÇ: Eğitim kurumlarında bahçeye ya da koridora yerleştirilebilecek görsel bir eğitim düzeneği hazırlanmış olur. Öğrencilerde yön ve mesafe algısı gelişir. PÜF NOKTASI: Kentlerin yönleri belirlenirken dört ana yön, dört ara yön şeklinde sınıflandırma yapılırsa daha doğru olur. Çünkü bütün kentler bize göre ana yönler doğrultusunda bulunmayabilir. Kentler dört ana ve dört ara yönün hangisine daha yakınsa o yönde kabul edilir. Kentlerin yazılı olduğu levhalara o kentin ait olduğu ülke de yazılırsa yerinde olur. Malzeme olarak ahşap uygun ise de iç mekanlar için mukavva da kullanılabilir. Bu düzenek ülke bazında da iller için yapılabilir. SORULAR: Düzenek yapımı öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Mevcut malzemelerle nasıl bir düzenek kurabiliriz? (Uygulama öncesi) - Kentlerin mesafe ve yönleri nasıldır? (Uygulama sonrası) - En uzak ve en yakın kent hangisidir? (Uygulama sonrası) 30
Yönler ve mesafeler düzeneğinden görüntüler 31
ÜLKELER İLLER KELİME OYUNU ETKİNLİĞİ AMAÇ: Ülkelerin ve illerin haritadaki yerlerini öğrenmek. Siyasi coğrafyada gerekli bilgileri vererek yorum için alt yapı oluşturmak. MALZEMELER: Yazı tahtası, yazı tahtası kalemi ya da tebeşir, silgi. UYGULAMA: Kelime oyunu ülkeler ya da iller şeklinde oynanabilir. Bu oyunda 1 kişi ya da 1 grup diğer kişi ya da gruba önceden belirlediği ülkeyi ya da ili sorar. Öncelikle harita üzerinde yapılacak bir göz gezdirme ile sorulacak olan yer tespit edilir. Tespitten sonra, o ülke ya da il kaç harften oluşuyorsa tahtaya o kadar çizgi çekilir. Katılımcılardan harf söylemeleri istenir. Söylenen harf eğer varsa çizgilerin uygun yerine yazılır. Söylenen harf eğer yoksa çizgilerin altına yazılır ve bir hak kullanılmış olur. Katılımcılar tahminde de bulunabilir. Eğer tahmin doğru çıkarsa oyun biter. Fakat yanlış çıkarsa yine bir hak kullanılmış sayılır. Bu durum çizgilerden sıradakinin altına (x) işareti konularak belirtilir. Katılımcının, kelimenin toplam harf sayısı kadar hakkı vardır. Bütün haklarını kullanan fakat kelimeyi bilemeyen katılımcı oyunu kaybetmiş sayılır. Bu durumda kelime açıklanır ve haritada gösterilir. Kelimenin tahmin edilmesi için toplam bir süre de belirlenebilir. Böylece zamana karşı da yarışılmış olur. Yarışma şeklinde yapıldığında puanlama yapılır. Örneğin bir kişi, bir gruba karşı yarışırken kelime grup tarafından bilinirse, grupta kelimeyi bilen kişi 10 puan, diğerleri 5 puan alır. Soran kişi ise puan alamaz. Tersi durum olduğunda ise grup üyeleri puan alamazken, soran kişi 10 puan alır. SONUÇ: Kelime oyunu oldukça eğlencelidir. Katılımcılar bu oyunla harita bilgilerini geliştirirler. Yeni ülke isimleri öğrenmiş olurlar. PÜF NOKTASI: Kelime oyunu etkinliği bir yarışma havasında olursa daha eğlenceli geçecektir. Ülkeler ya da iller sorulmadan önce haritadan sorulacak yere bakılması uygun olur. Böylece hem harita bilgileri yavaş yavaş zihinlere yerleşmiş olur hem de yeni ve ilginç yer isimleri sorulabilir. Kelimeyi bulmaya çalışan kişi ya da grup, etkinlik sırasında haritaya bakabilir. Bunda bir mahsur yoktur fakat bu durum belli bir süreyle sınırlı tutulmalıdır. SORULAR: Etkinlik öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Dünyada yaklaşık kaç ülke vardır? (Uygulama öncesi) 32
- Türkiye de kaç il bulunur? (Uygulama sonrası) - En kolay ve en zor tahmin edilen kelimeler hangileridir? (Uygulama sonrası) - Bulunamayan kelimeler hangileridir? (Uygulama sonrası) 1. Oyun kişi ya da gruplarla oynanabilir. Ya da bir kişi bir gruba da sorabilir. Zamanlama için kum saati kullanılabilir. 2. Haritalar ve ülke bayrakları da oyun sırasında incelenir. 33
ASİT AYIRACI AMAÇ: Sıvılardaki asitlik düzeyini renklerdeki değişikliklere bağlı olarak anlamlandırmak. Yağmur suyunun ya da göl, nehir, dere gibi suların asit oranını pratik bir yolla ortaya çıkarmak. Ayıracın sıvılar üzerindeki etkisini ölçmek. MALZEMELER: Kırmızı lahana, kaynatmak için bir kap, kavanoz ya da şişe, ölçümü yapılacak sıvı, sirke, karbonat. UYGULAMA: Salatalarda kullanılan kırmızı (ya da mor) lahananın birkaç yaprağı alınarak bir kapta 10 dakika kısık ateşte kaynatılır. Elde edilen sıvı bir şişeye ya da kavanoza doldurulur. Artık asit ayıracı elde edilmiştir. Bu ayıraç, istenilen sıvılardaki asitlik düzeyini ortaya çıkarmak için kullanılır. Ölçümü yapılacak olan sıvı yada sıvılar ayrı kaplara alınır. Üzerlerine kırmızı lahanadan yapılan asit ayıracı dökülür. Sıvıların içinde eğer yeterince asit varsa sıvının rengi pembe-kırmızı bir renk alır. Sıvılar alkali ise yani asit yoksa bu durumda sıvı rengi yeşile ya da yeşili andıran yakın bir renge dönüşür. Böylece asit oranı net şekilde olmasa da yaklaşık olarak anlaşılabilir. Bu uygulama bir yağmur suyuna, gölden, denizden, akarsulardan alınan sularda denenebilir. Fakat sonucu bariz bir şekilde göstermek için içinde sirke bulunan bir kavanoz ile içinde karbonat karışımlı su bulunan bir kavanoz hazırlanır. Her ikisine de asit ayıracı aynı miktarda konulur. Sonuç gözlemlenir. SONUÇ: Sirke asitlidir. Dolayısıyla rengi pembe ya da kızıla dönüşür. Karbonatlı su ise alkalidir. Dolayısıyla rengi yeşile dönüşür. PÜF NOKTASI: Asit ayıracı kısık ateşte elde edilmelidir. Aksi takdirde ayıraç olma özelliği kısmen ya da tamamen kaybolabilir. Asit ayıracı, elde edildikten sonra kısa bir süre içinde kullanılmalıdır. Aksi halde yine özelliğini kaybedebilmektedir. Ayıraç sıvılara uygulanırken makul miktarda bir sıvıya uygulanmalıdır. Örneğin yağmur suyundan alınacak yarım bardak numune yeterlidir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Asit ayıracı nasıl elde edilir? (Uygulama öncesi) - Asitli ve alkali sıvılarda nasıl bir sonuç alınmıştır? (Uygulama sonrası) - Asitlik (Ph) oranını tespit eden cihazlar nasıl ölçüm yapmaktadır? (Uygulama sonrası) 34
1. Salatalarda kullanılan kırmızı lahana, bir kap içinde 10 dakika kısık ateşte kaynatılarak asit ayıracına dönüşürülür. 2. Şişedeki asit ayıracı, karbonatlı sıvıya, sirkeye ve çeşme suyuna döküldüğünde ortaya çıkan renk dizilişi asit oranları hakkında fikir verir. 35
DENİZLERDE VE GÖLLERDE SEDİMENTASYON AMAÇ: Deniz ve göllerde tortulanma (sedimentasyon) düzenini ve hızını karşılaştırmalı olarak kavramak. Tortulanmanın yeryüzündeki oluşum süreci içinde önemini ve yerini öğrenmek. MALZEMELER: İki adet kavanoz ya da şişe, bir miktar toprak, karton ya da kağıt parçası, etiket ve su. UYGULAMA: İki adet kavanoz ve her iki kavanozu 1/3 ya da ½ oranında dolduracak kadar toprak hazırlanır. Kavanozlar yarıya kadar su ile doldurulur. Kavanozlardan birine bir miktar tuz karıştırılarak çalkalanır. Her iki kavanoza da eşit miktarda toprağı bir kağıt ya da karton yardımıyla doldurulur. Daha sonra kavanozların kapakları kapatılarak iyice çalkalanır. Çalkalama işleminden sonra her iki kavanoz da uygun bir yere yan yana konulur. Her ikisine de işlemin uygulandığı tarih ve saat not düşülür. Birine tatlı su diğerine ise tuzlu su ibareleri yazılı olan etiketler yapıştırılır. Bundan sonraki aşamada beklenmesi gerekir. Tortulanmanın gözlenmesi için saatlerce beklemek gerekebilir. Fakat ilk sonuçlarla birlikte yorum yapılabilir. 1 gün sonra ise daha kesin analizler yapmak mümkün hale gelir. İnceleme sırasında tortulanma şekline, suyun duruluğuna bakılır. SONUÇ: Tuzlu suda çökelme yavaş olurken, tatlı suda daha hızlı olur. Ayrıca tatlı su daha çabuk duru bir görünüm kazanırken, tuzlu su uzun süre bulanık görünür. PÜF NOKTASI: Alınan toprak kum şeklinde olmamalıdır. Toprağın, üzerinde tarım yapmaya müsait bir yapıda olması, suni çöplerden arındırılmış olması daha doğru bir sonuç verir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Tortulanma nedir? Hangi tür sularda daha hızlı olur? (Uygulama öncesi) - Tuzlu suyun daha bulanık görünmesinin sebebi nedir? (Uygulama sonrası) - Hangi suda tortulanma daha mükemmel gerçekleşmiştir? (Uygulama sonrası) 36
1. Toprak ve iki kavanoz su hazırlanır. 2. Kavanozlardan birine tuz karıştırılır ve çalkalanır. 3. Bir karton yardımıyla kavanozlara toprak doldurulur ve çalkalanır. 37
4. Kavanozlara etiketler yapıştırılır. Gözlem yapmak üzere bir kenara yan yana konulur. Uygulama su şişeleri içinde de denenebilir. 38
ORYANTİRİNG ETKİNLİĞİ AMAÇ: Zamanla yarışarak belli hedeflere ulaşabilme ve çabuk karar verebilme yeteneklerini kazandırmak. Yön bulma, harita okuma yeteneklerini geliştirmek. MALZEMELER: Kroki ya da harita, kronometre ya da saat, yap-boz, 10 adet küçük şeffaf naylon kese, bant. UYGULAMA: Merkez ve çevresini içine alan bir kroki hazırlanır. Krokide binalar, ağaçlar ve önemli noktalar gösterilir. Kroki içinde 10 ayrı noktada hedef noktası işaretle gösterilir. Krokide gösterilen hedef noktalarına gerçekte de birer işaret bırakılır. Bu işaret bir yap-bozun parçası olabilir. Örneğin önceden hazırlanan bir yap boz içinden 10 parça çıkarılarak krokiyle gösterilen arazide belli noktalara dağıtılır. Kronometre ile oyun başlatıldıktan sonra yarışmacı hızla elindeki kroki doğrultusunda hedefleri bulmaya çalışır. Tüm hedeflere ulaştıktan sonra yap-bozun başına gelir ve elindeki parçaları yap-boz üzerinde yerleştirir. Son parçayı da yerleştirince kronometre durdurulur, süre tespit edilir ve oyun biter. SONUÇ: Oyuncular belli bir süre içinde hedeflere ulaşacak ve yap-boz tamamlanacaktır. PÜF NOKTASI: Oryantiring etkinliği tek kişiyle yapılabileceği gibi gruplar halinde de yapılabilir. Her kişinin ya da grubun bitirme süresi kaydedilir. Sonuçta sıralama yapılır. Grup halinde yapıldığı takdirde grup içi dayanışma ve grup çalışması da gözlemlenebilir. Bu etkinlikte krokinin iyi hazırlanması gerekir. Hedefler, merkez bahçesi dışında olmamalıdır. Etkinlik, etrafının güvenlik bandı ile çevrilmesi kaydıyla doğa içinde de (il ormanı gibi) uygulanabilir. SORULAR: Etkinlik öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Krokide kuzey yönü neresidir? (Uygulama öncesi) - Kaç hedefe ulaşılması gerekmektedir? (Uygulama öncesi) - Daha kısa sürede hedefe ulaşılmak için ne yapılmalıydı? (Uygulama sonrası) - En zor ve en kolay hedefler hangileriydi? (Uygulama sonrası) 39
1. Bir Türkiye yap-boz haritasından 10 parça alınır. Parçalar şeffaf naylonlara yerleştirilir. 2. Yap-boz parçaları çevredeki ağaçlara, duvarlara ya da arazinin uygun görülen her yerine dağıtılarak bantla sabitlenir. 3. Araziye dağıtılan parçaları gösteren bir kroki hazırlanır. Kroki, yarışmacı tarafından incelenir. 40
4. Zamana karşı yarış başlar. Belli bir bitirme süresi verilebileceği gibi, en erken bitiren yarışmacının kazanacağı bir sistem de uygulanabilir. 5. Yarışmacı bütün parçaları elindeki kroki vasıtasıyla bulur. 6. Araziden toplanan eksik parçalar yap-boza yerleştirilerek süreç tamamlanmış olur. 41
BİYOGAZ ÜRETİMİ AMAÇ: Organik maddelerin fermantasyondan geçirilerek biyogaz üretiminin sağlanması. Biyogazın üretim tekniğinin ve kaynaklarının tespit edilmesi. Biyogazın kullanım alanlarının öğrenilmesi ve yorumlanması. MALZEMELER: 5 litrelik plastik su kapları, taze organik madde (hayvan gübresi ya da çöp), şeffaf buzdolabı poşeti, koli bandı. UYGULAMA: Taze organik kaynaklar (hayvan gübresi, organik çöp) temin edilir. Plastik su kabının içine 2/3 oranında organik madde ilave edilir. Kalan 1/3 oranındaki bölüm su ile doldurulur. Su kabının kapağı sıkıca kapatılarak iyice çalkalanır. Daha sonra kapak çıkartılarak yerine şeffaf buzdolabı poşeti takılır. Buzdolabı poşetinin kabın ağzıyla birleştiği kısım koli bantı ile sıkıca yapıştırılarak hava geçmemesi sağlanır. Uygun bir yere konulan su kabı artık bir fermantasyon düzeneği haline gelmiştir. Bu şekilde 2-3 hafta beklenir. Zaman zaman kap yerinden alınarak çalkalanır. Böylece organik madde havasız ortamda kalarak fermantasyon işleminden geçmiş olur. Organik maddenin içinde yer alan bakteriler metan gazının oluşmasını sağlar. SONUÇ: Fermantasyon işlemi sonucunda içinde belli oranda metan içeren biyogaz oluşur. Ayrıca eskisinden daha verimli bir gübre elde edilmiş olur. PÜF NOKTASI: Organik kaynakların kesinlikle taze olması gerekir. Aksi takdirde gaz oluşmaz. Farklı organik kaynakların birbiriyle karşılaştırılması da mümkündür. Örneğin sığır, koyun, kümes hayvanları ya da başka hayvansal gübreler ile organik çöpler ayrı ayrı kaplara konularak verimlilik karşılaştırması yapılabilir. Elde edilen biyogaz, metan oranını gösteren cihazlar yardımıyla ölçülebilir ve metan oranı ortaya çıkarılabilir. Gaz alındıktan sonra geriye kalan gübre artık daha verimli bir organik katkı maddesi haline gelmiştir. Bu organik madde de bitkiler üzerinde denenebilir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Biyogaz nedir ve hangi kaynaklarda oluşur? (Uygulama öncesi) - Biyogaz oluşum süreci nasıl gerçekleşmiştir? (Uygulama sonrası) - Elde edilen biyogaz hangi alanlarda kullanılabilir? (Uygulama sonrası) 42
1. Plastik su şişeleri hazne olarak kullanılır. 2. Bir kağıttan huni yapılarak taze gübre şişeye dökülür. 3. Şişeye gübre konulduktan sonra su ilave edilir. 43
4. Şeffaf buzdolabı poşeti vakumlanarak havadan arındırılır. Bu şekilde şişenin ağzına geçirilir ve kenarlarından hava geçmeyecek şekilde bantlanır. Böylece, oluşacak olan metan gazı poşetin içine dolacaktır. 5. Daha büyük çapta üretim için daha büyük hazneler yapılabilir. Bu haznelere manometre takılarak gazın etkisiyle oluşan iç basınç izlenebilir. Yine termometre ile içerideki sıcaklık izlenebilir. Kapağa monte edilecek olan bir hortum sayesinde de gaz alınabilir. 44
KAYAÇLARIN OLUŞUMU AMAÇ: Yeryüzünde bulunan kayaçların nasıl oluştuğunu kavramak. Oluşum süreçlerinde görülen fiziksel ve kimyasal değişimleri anlamlandırmak. MALZEMELER: Bakır sülfat (göz taşı), metal ya da plastik kap, sıcak su, ip, kalem ya da çubuk. UYGULAMA: Bir kap içine konulan sıcak suyun içine bakır sülfat karıştırılır. Bu işlem su doyana kadar sürdürülür. Suyun doyduğu kıvamının jelimsi yapıya dönüşmesinden anlaşılabilir. Bu karışım, ılık ya da sıcak bir yerde buharlaşmaya bırakılır. Buharlaşma sonunda karışımın dibinde oluşan parçalardan irice bir tanesi seçilir. Bu parça bir ipe bağlanır. İpin diğer ucu bir kaleme ya da bir çubuğa bağlanır. Daha sonra, buharlaşmanın gerçekleştiği kaptaki karışım bir kavanoza doldurulur ve bir miktar sıcak su konulur. Ucunda kristal parçası olan ve kaleme bağlı bulunan ip kavanozdan aşağıya sarkıtılır. Kristal, ipin ucunda kavanozun içinde boşlukta sallanmalı, suya değmemelidir. Bundan sonraki süreç gözlemlenir. SONUÇ: Başlangıçta küçük olan ipin ucundaki kristal, suyla buharlaşan bakır sülfat tozlarının ilave olmasıyla zamanla büyüyecektir. PÜF NOKTASI: Bakır sülfattan buharlaşma sonucu küçük bir parça elde etmek için biraz sabırlı olunmalıdır. Kristalin büyümesi de haftaları alabilir. Fakat sudaki buharlaşma hızlı olursa kristaldeki büyüme hızlandırılabilir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Yer yüzünde kaç çeşit kayaç bulunur? (Uygulama öncesi) - Kayaçların kökenleri nedir? (Uygulama öncesi) - Kristal oluşumu nasıl daha hızlı yapılabilir? (Uygulama sonrası) - Suni kayaç oluşturulabilir mi? (Uygulama sonrası) 45
1. Bakır sülfat, bir kap içindeki sıcak suya (doyuncaya kadar) karıştırılır. 2. Buharlaşan karışımın içinden bir parça alınır ve bir ipe bağlanır. 3. İpe bağlanan kristal parça, alttan gerçekleşen buharlaşma sonucu havadaki bakır sülfat tozlarını bünyesine alarak zamanla büyür. 46
EKO-BAR YAPIMI AMAÇ: Kentlerde yiyecek bulmakta güçlük çeken sokak hayvanları ve kuşlar için beslenme noktaları oluşturmak. Çöpe giden yiyecekleri değerlendirmek. MALZEMELER: Ahşap malzemeler, şeffaf çatı örtüsü, çivi. UYGULAMA: Kentlerde kedi, köpek gibi sokak hayvanları ve kuşlar yiyecek bulmakta büyük sıkıntı çeker. Bu durum açlıktan ölümlere neden olabilmektedir. Oysa yine kentlerde insanların her gün çöpe attığı büyük miktarlarda besin maddesi bulunmaktadır. Düzenekle çöpe giden besin maddeleri değerlendirilerek, kuşlar ve sokak hayvanları için sürekli bir beslenme noktası oluşturulur. EKO-BAR, 180 cm. uzunluğa sahiptir. Tepede kare şeklinde (ya da sekizgen) 48x 48 boyutlarında bir tabla bulunmaktadır. Bu kısım kuşlar için düşünülmüş ve üzerinde bir de su kabı bulunmaktadır. Alt kısımda yere yakın konumda bulunan diğer tabla ise yine kare şeklinde 37x 37 boyutlarındadır. Her iki tablada da yiyeceklerin rüzgarda uçuşmaması için kenarlarda çıtalar bulunmaktadır. Tabla üzerinde yağmur suyu birikmemesi için çıtaların arasında kısa boşluklar bırakılmıştır. Üst tabla üzerinde kar yağışı durumunda, kar birikmemesi için çatı yapılmıştır. Çatı 60x 60 boyutlarında ve şeffaf yapılmıştır. Bunun sebebi yiyeceklerin üstten de görülebilmesini sağlamaktır. Model üzerinde bir isim levhası ve altta da kullanımla ilgili bir açıklama bulunmaktadır. EKO-BAR, sokaklarda uygun yerlere alttan sabitlenerek konulabilmektedir. SONUÇ: Başlangıçta alışkın olmayan sokak hayvanları ve kuşlar ilgi göstermeyebilir. Fakat zamanla güven içinde beslenebilecekleri bu noktayı tanıdıkça EKO-BAR BU hayvanların beslenme noktası haline gelir. PÜF NOKTASI: Düzeneğin boyutu önemlidir. Çok kısa olması halinde kuşların olumsuz etkilenmesi ihtimal dahilindedir. Kedi ve köpeklerin beslendiği alt tabla ile kuşların beslendiği üst tabla arasındaki uygun mesafe kuşları koruyacaktır. Toplam boy 180 cm.den küçük olmamalıdır. SORULAR: Düzenek yapımı öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Kentlerdeki sokak hayvanlarına nasıl yardımcı olabiliriz? (Uygulama öncesi) 47
- Düzenek nasıl sürekli işler hale getirilebilir? (Uygulama sonrası) - Düzenek kuşların ve sokak hayvanlarının beslenmesinde faydalı oldu mu? Kullanma sıklığı nedir? (Uygulama sonrası) 1. EKO-BAR düzeneği. Üst tabla kuşlar için, alt tabla ise kedi ve köpekler için düşünülmüştür. 2. EKO-BAR düzeneğindeki tablalar kare, altıgen ya da sekizgen olabilir. 3. Düzenekte isim ve açıklama kısmı da bulunur. 48
4. Düzenekte şeffaf çatı tercih edilir. Bu sayede yiyecekler kuşlar tarafından tepeden görülebilecektir. Dışarıda uygulama yapılması durumunda yakınlarda oturan insanlara bu sistemden bahsedilerek sürekli yiyecek emini sağlanır. 49
COĞRAFYA EĞİTİM DÜZENEKLERİ YAPIMI AMAÇ: Coğrafyada özellikle soyut konuları anlaşılır hale getirmek, etkili ve kalıcı öğrenmeyi gerçekleştirmek MALZEMELER: Eğitim düzenekleri için ağırlıklı ahşap malzeme olmak üzere mukavva, karton gibi malzemeler de kullanılabilmektedir. UYGULAMA: Düzenek yapılacak konu ile ilgili ayrıntılı bilgi edinilir. Konu eğer soyutsa bunun nasıl somutlaştırılacağı ile ilgili beyin fırtınaları yapılır. Düzenekle ilgili taslak çizimler yapılır. Çizimler üzerinde tartışılır. Gerekirse eklemeler ve düzeltmeler yapılır. Çizime son şekil verildikten sonra düzeneğin yapımına geçilir. Bu aşamada gerekli olan bir ahşap atölyesi ortamı ve ilgili malzemelerdir. Bu aşamada düzeneğin yapım kısmı için profesyonel bir ahşap ustasından destek alınabilir. SONUÇ: Düzeneğin yapımı ile özgün bir eğitim materyali geliştirilmiş ve ilgili konunun daha etkili öğretilmesinin yolu açılmış olur. PÜF NOKTASI: Eğitim düzenekleri yapımında önemli olan düzeneğin tasarımının doğru ve kullanılabilir yapılmasıdır. Tasarımla ilgili ayrıntılı çizimler tamamlandıktan sonra bu düzenek bir marangoza da yaptırılabilir. Burada amaç marangozluk öğrenmek değil, coğrafya eğitim materyali tasarımı yapmaktır. Kaldı ki, tasarım kime aitse ortaya çıkacak eser de ona aittir. Fakat yapım aşamasında tasarımla ilgili küçük değişiklikler yapılabilir. Bu yüzden yapım aşamasında tasarım sahibinin gözlemci olarak bulunması önemlidir. SORULAR: Uygulama öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Düzeneğin maliyeti nedir? (Proje öncesi) - Düzenek daha önce yapılmış mı? (Proje öncesi) - Tasarım hikayesini anlatınız? (Proje sonrası) - Tasarımın eksik yanları var mı? (Proje sonrası) 50
1. Rüzgar yönü ve hızını gösteren düzenek (Anemometre) 2. Ay ve Güneş Tutulması Düzeneği 51
2. Dünya da gece ve gündüz oluşumu 3. Dünya nın Güneş çevresindeki hareketi ve mevsimlerin oluşumu 52
4. Günlük ve yıllık harekete göre gölge değişimi 5. Ekvatoral Bölge de yıllık gölge değişimi 53
6. Matematik İklim Kuşakları 7. Güneş saati (Günlük ve yıllık gölge değişimine göre zaman tayini) 7. Koordinat sistemi (Paralel ve meridyenler) 54
COĞRAFYADA PROJE ÇALIŞMALARI AMAÇ: Coğrafyanın bilimsel çalışma yöntemleri olan sebep, karşılıklı ilgi ve coğrafi dağılış prensipleri ışığında bilimsel çalışmalar yapmak, problemlere çözümler üretmek. MALZEMELER: Her proje çalışması için ayrı bir malzeme listesi çıkarılır. Eldeki malzemeler not edilir. Olmayan malzemeler için satın alma ya da ödünç kullanma gibi formüller uygulanabilir. UYGULAMA: Öncelikle bir problem, aydınlatılamamış bir konu belirlenir. Bu konu üzerinde kaynak taraması yapılır. İnternet, kütüphaneler, kişi ve kuruluşlardan toplanan kaynaklar bir klasörde toplanır. Klasörde toplanan bilgi ve belgeler düzenli bir şekilde gözden geçirilir ve notlar düşülür. Proje konusu ile ilgili daha önce varsa yapılan çalışmalar incelenir. Bilgi toplama aşamasında yöntem ve tekniklere karar verilir. Yapılacak bir deney, ölçüm ya da başka bir uygulama varsa bunun şekline karar verilir. Uygulama sonuçları, rakamlar not edilir. Alınan sonuçlar kayıt edilir ve karşılaştırılır. Bütün bu işlemlerden sonra projenin yazım aşamasına geçilir. Yazım aşamasında özgün, bilimsel bir başlık, özet, giriş, yöntemteknikler, sonuçlar ve kaynakça kısımlarına yer verilerek, proje raporu oluşturulur. SONUÇ: Proje çalışmaları ile farklı düşünme, sorgulama, yorum, analiz gibi birçok özellik gelişir. Üretken düşünme özelliği pekiştirilmiş olur. PÜF NOKTASI: Proje konusu önemlidir. Çarpıcı bir konu seçilmelidir. Ya hiç çalışılmamış bir konu seçilmeli, ya da çalışılmış bir konuya farklı bir açıdan yaklaşılarak yeni bir çalışma yapılmalıdır. Projede uygulanabilirlik çok önemlidir. Bazen karmaşık ve seviyesi oldukça üstte gibi görünen bir projenin yanında, mütevazi, küçük bir soruna çözüm getiren başka bir proje daha başarılı olabilmektedir. Proje dar bir konuda seçilmeli ve konu dağıtılmamalıdır. SORULAR: Proje öncesinde ve sonrasında şu sorular sorulabilir; - Projenin maliyeti nedir? (Proje öncesi) - Proje daha önce uygulandı mı? (Proje öncesi) - Proje sürecinde neler yaşandı? (Proje sonrası) - Somut sonuçlar alınabildi mi? Bir probleme çözüm getirildi mi? (Proje sonrası) 55