ÖZEL EĞİTİMDE OYUN ETKİNLİKLERİ I İÇİNDEKİLER Giriş Özel Eğitimde Oyunun Yeri ve Önemi Oyun Etkinliklerini Yetersizlik Grubuna Göre Uyarlama Uyarlamada Dikkat Edilecek Hususlar Normal Gelişim Gösteren Çocukların Özel Gereksinimi Olan Çocukla Birlikte Oyuna Hazırlanması Özel Gereksinimi Olan Çocukların Normal Gelişim Gösteren Çocuklarla Birlikte Oyuna Hazırlanması ÇOCUK VE OYUN Doç. Dr. Ayşe GÜROL HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Oyun kavramlarını tanımlayabilecek, Özel eğitime ihtiyacı olan çocuklar için oyunun önemini açıklayabilecek, Oyun etkinliklerini çocuğun gereksinimine göre tanımlayabilecek, Özel gereksinimi olan ve olmayan çocukların bir arada oyun etkinliklerine katılımında dikkat edilmesi gereken hususları örneklendirerek açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 12
GİRİŞ Oyun; gönüllü ve özgürce yapılan, çocuğun yetenekleri kadar duyuları ve duygularını geliştiren etkinliklerin tümüdür. Oyun; çocuğun fikir ve karakterini güçlendiren, gönüllü ve özgürce yapılan, ona neşe ve haz veren, vücut gelişiminde önemli rol oynayan etkinliklerin tümüdür. Oyun, erken çocukluk ve okul öncesi dönemde esnek bir atmosfer sağlayarak yetersizlikleri olan çocuklar için psikolojik açıdan güvenli bir ortam sağlamaktadır. Oyunda yaşanılan deneyimler, çocukların iletişim ve dil becerilerinin gelişmesini olumlu yönde etkilemektedir. Okul öncesi eğitim, bireysel farklılıkların ve akran öğretiminin öne çıktığı bir dönemdir. Çocukların okul öncesi eğitim ortamlarında oyun yaşantıları, öğretmenler tarafından takip edilmelidir. Örneğin bir etkileşim süreci olan oyunda, öğretmen normal gelişim gösteren çocukların oyun arkadaşı tercih etmesini yönlendirebilir. Bu amaçla özel gereksinimi olan çocuk hakkında bilgilendirme yapabilir, sınıf içinde ve dışında onların desteğini alabilir. Ayrıca özel gereksinimi olan arkadaşları ile iletişimi nasıl başlatmaları gerektiği hakkında kendisi model olabilir. Bu anlamda okul öncesi öğretmenleri özel gereksinimi olan çocuk hakkında yeterli bilgi düzeyine sahip olmalı, oyunun önemini kavramalı, çocuklarla iletişiminde, okul faaliyetlerinde, ev içi ve dışı aktivitelerde çocuğa kazandırılması hedeflenen becerilerde oyunu etkili bir şekilde kullanabilmelidir. ÖZEL EĞİTİMDE OYUNUN YERİ VE ÖNEMİ Oyun oynamak her çocuk için önemli bir yaşantıdır. Oyun, belirli bir amaca yönelik olarak (eğlence, eğitim, sağlık vb.) fiziksel ve zihinsel yeteneklerle, kendine özgü kurallarla yapılan, çocuğun isteyerek dâhil olduğu, sosyal uyum ve duygusal olgunluğu geliştiren, yetenek, zekâ, dikkat, beceri ve rastlantıya dayanan, zevk veren etkinliklerdir. Oyun, çocuğun büyük bir riske girmeden duygusal yüklerini boşaltmasını sağlayarak endişe ve sıkıntılarından kurtulmasına yardımcı olur. Örnek Sosyal oyun, olumlu akran etkileşimi ve sosyal ilişkilerin gelişimine, dil, kavram, sosyal ve duygusal gelişimlerine; Sembolik oyun, erken okuryazarlık becerilerinin gelişimine; Nesnelerle oyun, daha sonraki yıllarda araç kullanım becerisine; Aktif oyunlar; kas kontrolün, bilişsel gelişim ve sosyalleşmey katkı sağlar. Piaget ye göre sosyal oyun, çocuğu benmerkezcilikten kurtarır. Okul öncesi yıllardaki sosyal oyun beş ardışık evrede sınıflandırılabilmektedir; tek başına oyun, izleyici oyun, paralel oyun, ilişkisel oyun ve iş birlikçi oyun. Bireysel olarak bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
çocuğun bu evreleri atlatmadaki ilerleme hızı hem çocuğun etkileşimler için sahip olduğu fırsatlara, hem de var olan sosyal temasların bütünlüğüne bağlıdır. Çocuğa güçlükle öğretilen pek çok kural, oyun esnasında daha kolay öğretilebilir. Çocuklar öğrenme, karar verme, iş birliği, sıralama, düzenleme, paylaşma, başkalarının hakkına saygı gösterme, yardımlaşma gibi pek çok kural ve kavramı oyun sırasında farkına varmadan öğrenir ve benimser. Nitekim oyun, okul öncesi eğitim programında bir öğretim yöntemidir. Oyun, akranlarına göre farklı alanlarda yetersizliği bulunan özel gereksinimi olan çocuklar için birlikte eğitim ortamlarına katılımlarını destekleyici bir araçtır. Zaman, mekân ve kültürel özelliklere göre değişiklik gösteren oyun ortamları, kendi içinde aktif ve kuralları olan bir öğretim aracıdır. Dolayısıyla farklı öğrenme kapasiteleri olan çocukların öğretiminde etkili bir biçimde kullanılabilir, çocuğun çevresi ile etkileşimine de katkı sağlayabilir. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi nde, oyun hakkının her çocuğun en doğal ve karşı konulamaz hakkı olduğu vurgulanmaktadır. Bu sözleşmede çocukların oyun hakkına özellikle vurgu yapılmış ayrıca zihinsel, bedensel ve diğer alanlarda özel gereksinimleri olan çocukların saygınlıklarını güvence altına almak, öz güvenlerini geliştiren, toplumsal yaşama katılımlarını kolaylaştıran etkili sağlık ve eğitim hizmetlerinin sorumluluğunun devletin güvencesi altında olduğu belirtilmiştir. Bu bakımdan okul öncesi dönemde bireysel farklılıkların ve gelişim özelliklerinin dikkate alınması, özellikle kaynaştırma ortamlarında oyunlara yer verilmesi gerekmektedir. Farklı engel tür ve derecelerine bağlı çocukların gereksinimleri düşünüldüğünde oyunların etkili bir öğretim aracı olarak kullanılmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Çünkü oyun çocukların neyi yapabildiklerini ve kim olduklarını ayırt etmeksizin, doğal bir öğrenme ortamı sunar. Okul öncesi yaş gruplarında oyun oynayan çocukların grupla yapılan diğer etkinliklere daha fazla katıldıkları, kaygı düzeylerinde azalma ve öz güvenlerinde artış olduğu belirtilmektedir. Oyun ile insan ilişkileri, yardımlaşma, konuşma, bilgi edinme, deneyim kazanma, psikomotor gelişim, duygusal ve sosyal gelişim etkilendiği gibi zihin ve dil gelişimi de etkilenir. Oyun aracılığı ile çocuklar karar verme, kurallara uyma, başkalarına karşı saygılı ve dürüst olma, grup içinde davranışlarını denetleme, başkalarıyla iş yapabilme özelliklerini geliştirirler. Oyun, çocuğun en doğal öğrenme aracıdır. Çocuk, oyun içinde kendisi için gerekli bilgi, beceri ve alışkanlıkları yaparak, yaşayarak öğrenmekte, yardımlaşma, konuşma, bilgi edinme, alışkanlık, deneyim kazanma ve yaşam rollerini anlama gibi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Oyun, çocuğu yetişkin hayata hazırlayan en etkin yoldur. olguları oyun içinde kavramakta ve pekiştirmektedir. Çocuk oyun yoluyla farklı özellikteki nesnelerle oynarken kavramları, sayıları ve buna benzer pek çok bilişsel yeteneğini de geliştirme imkânı bulmaktadır. Oyun, özellikle çocukları pasif durumdan aktif duruma geçirmesi nedeniyle diğer öğrenme tekniklerine göre daha etkilidir. Bu bakımdan oyun çocuk için çok önemli bir eğitim aracıdır. Oyun aynı zamanda sosyal ve toplumsal olarak bir uyum gösterme işlevine sahiptir. Bir anlamda çocukların kendileri dışındaki her şeyle iletişim kurmalarının yoludur. Çocuğun çevresiyle iletişim kurmakta kullandığı bir dil ve anlatım biçimidir. Çocuk oyun oynarken aslında duygularını ve ihtiyaçlarını ifade edebilmekte ve birçok sorununu da kendi başına çözebilme yeterliliği kazanmaktadır. Bununla birlikte çocuk oyun sayesinde hem çevresiyle ilişki kurmayı öğrenmekte hem de sosyal ve toplumsal bir birey olmanın ilk adımlarını atmaya başlamaktadır. OYUN ETKİNLİKLERİNİ YETERSİZLİK GRUBUNA GÖRE UYARLAMA Oyun bir ifade ve etkileşim aracıdır. Çocukların oyunlarda nesneyi kullanma, sembolik olarak anlamlandırma ve oyuncağa yönelik diyalogda bulunma süreçleri düşünüldüğünde oyunlar bir anlamda, sembolik bir yaşantıyı da içermektedir. Bu nedenle çocukların bireysel veya grup öğretimi yoluyla oyun becerileri yetişkinler tarafından desteklenmelidir. Kaynaştırma, özel eğitime ihtiyacı olan çocukların akranları ile birlikte eğitim ve öğretimlerini bütün kademelerde sürdürme esasına dayanan, destek hizmetlerinin sağlandığı özel eğitim uygulamalarıdır. Bu esasa göre özel gereksinimi olan çocuklara yarar sağlayan bir yol olarak bilinen kaynaştırma programında özel gereksinimi olan çocuklar için en az kısıtlayıcı eğitim ortamı olan normal eğitim sınıflarında eğitim görmesidir. Okul öncesi eğitim kurumlarında öğrenim gören çocukların yaş grubu ve gelişim özellikleri, oyun etkinliklerini farklılaştırmaktadır. Bu nedenle oyunun sınıf içinde amacına uygun ve nitelikli olarak kullanabilmesi için uygun oyunların seçilmesi, planlanması gerekmektedir. Özel eğitime ihtiyacı olan çocukların hayatında oyunun çok büyük önemi var; çünkü bu çocuklar oyun etkinlikleri ile zihinsel gelişimi yanı sıra birçok sosyal beceriyi de kazanabilmektedir. Oyun etkinlikleri ile iletişim kurmayı, etkileşmeyi, arkadaş edinmeyi, beraber çalışmayı ve bireysel olarak güçlü ve zayıf yanları ile birbirini tamamlamayı öğrenmektedirler. Örneğin; görme engelli çocuklar dikkatlerini yoğunlaştırarak işitme ve dokunma duygularını daha iyi kullanabilmekte, işitme engelli çocuk yaşıtları ile aynı ortamda bulunarak gözlem yoluyla öğrenmelerini sağlamakta, oyun ortamı dil kullanmayı özendirmekte, konuşma geriliği olan çocuklarda dil becerileri gelişmekte, zihinsel engelli olan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
çocuklarda oyun etkinliği ile bilişsel becerilerinin yanı sıra duygusal, sosyal, dil ve belli oranla hareket gelişimleri ilerlemekte, otistik çocuklarda taklit etme, sıra alma, oyuncakla amacına uygun oynama ve sembolik oyun beceriler gelişmektedir. Çocuklar kendilerini en az kısıtlayan bir çevrede eğitim alma hakkına sahiptir. Oyunun, özel gereksinimi olan çocukların gelişimlerine yardımcı olabilmesi için çevre düzenlemesine dikkat edilmelidir. Özel gereksinimi olan bireyler, eğitimlerinin hangi basamağında olurlarsa olsunlar kendilerini en az kısıtlayan bir çevrede eğitim alma temel hakkına sahiptirler. Bireyin ailesi ve akranlarıyla en fazla birlikte olabileceği ve aynı zamanda eğitim gereksinimlerinin en iyi şekilde karşılanabileceği ortam, o birey için en az kısıtlayıcı çevreyi ifade etmektedir. Çevre düzenlemesinde özrün tipi ve ağırlık derecesi göz önüne alınmalıdır. Özel gereksinimi olan çocukların oyun içerikleri ve oynama şekilleri farklıdır. Bu nedenle çevre düzeni ve uyarıcılar daha zengin olmalıdır. Özel gereksinimi olan çocuklar için seçilecek araç-gereç ve oyun tipinde öncelikle duyuların (dokunma, görme vs.) gelişimine önem verilmelidir. Büyük kas gelişimini sağlayan oyun ve oyuncaklara ilgi duyarlar. Özel gereksinimi olan çocuk gruplarında müzik eşliğinde ritmli oyunlar daha yararlı olacaktır. Boyama, kesme, yapıştırma gibi el becerisinin ve sanatsal duyguların geliştirildiği oyunlara yer verilmelidir. Özel gereksinimi olan çocukların zihin gelişimlerini destekleyen oyunlar, uzun süreli ve sıkıcı olmamalıdır. Sembolik oyunlara ve drama çalışmalarına yer verilmeli ve sosyalleşmelerine yardımcı olunmalıdır. Oyun araçları içerisinde doğadan kaynaklanan kum, su, tahta, hamur gibi malzemeler bulundurulmalıdır. Özel gereksinimi olan çocukların destek gereksinimleri nedeniyle, bireysel veya grup oyunlarında yer alma becerileri akranlarından farklılık göstermektedir. Çocuğun engeline göre oyunun evreleri ve özellikleri değişmektedir. Zihinsel ve dil gelişimleri yetersizliğine sahip çocuklar, oyuncak tarakla bebeğin ya da kendisinin saçını taramak ya da bardağı tabağa koymak gibi işlevsel oyunlarda zorlanmaktadırlar. Aynı zamanda, oyunlar sırasında hayal güçlerini çok az kullandıkları ve oyun davranışlarını çeşitlendirmede sorunlar yaşadıkları gözlenmektedir. Örneğin, bir nesneyi diğerinin yerine koymak (kalemi mikrofon yerine kullanmak) gibi sembolik oyun davranışlarında zorlanabilir. Bu nedenle oyuncakları çok sevmelerine rağmen bir oyuncakla oynama becerisinin öğretimine gereksinim duymaktadırlar. Ayrıca oyuna dikkatini yöneltme, odaklanma ve deneme yanılma yoluyla keşfetme gibi yetenekleri normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha sınırlıdır. Çocuğun engeline göre oyunun evreleri ve özellikleri değişmektedir. Normal gelişim gösteren akranlarına göre görme yetersizliğinden etkilenen çocukların oyun becerilerinin daha az çeşitlilik gösterdiği ve basit oyun davranışlarını içerdiği, aynı zamanda bireysel (tek başına) ve tekrarlayıcı oyunları daha çok sergiledikleri belirlenmiştir. Görme yetersizliğinden etkilenen çocukların işlevsel oyun becerilerinde daha az oyun çeşitliliği ve sınırlı oyun davranışları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
sergilemektedirler. İşlevsel oyun becerilerinin yanı sıra, görme yetersizliğinden etkilenen çocukların sembolik oyun becerilerinde de sınırlı oyun davranışları sergiledikleri gözlenmiş ve düşük düzeyde sembolik oyun oynadıkları belirlenmiştir. Motor gelişim yetersizliği olan çocuklar, oyunda yapılması gereken fiziksel hareketleri yapmakta zorlanırlar. Konuşma geriliği olan çocuklarda da dil ve oyun gelişimi paralellik gösterir. Etkileşime dayalı sosyo-drama oyunlarına katılımları daha kolaydır. Zihinsel engelli çocuklar yetişkinler tarafından yapılandırılmış oyun ortamlarına gereksinim duyarlar. Oyunda nesneleri birleştirmede ve oluşturmada daha geri oldukları görülmüştür. Oyuncaklarla amaçsızca oynarlar. El-göz eşgüdümü yetersizdir. Dikkat süreleri kısadır. Otizmli çocukların oyunlarında şu özellikler görülür. Hayalî oyun oynamazlar, temsili becerilerden yoksundurlar, motivasyon yoksunluğu çekerler. Ancak müdahaleler sonunda yönergelere yanıt verirler. Nesneleri işlevsel olarak kullanmak yerine döndürme hareketi ile yetinirler. Üstün zekâlı çocuklar oyunlarında bireyciliği ön plana çıkarırlar. Yaratıcılık ve esneklik gerektiren oyunları oynamayı tercih ederler, oyunları yaşıtlarıyla değil, büyükleriyle oynamak isterler. Görme engellilerde, işitsel oyunlar (şarkılı oyunlar, ritim, dans), dokunsal oyunlar (kavram kartları, yap bozlar, mutfak oyuncakları), hayalî oyunlar (köşe oyunları); işitme engellilerde, sosyo-dramatik oyunlar; konuşma geriliği olanlarda, yalnız oynanan oyunlar, sosyo-dramatik oyunlar; zihinsel engellilerde, nesne ve işlevsel oyunlar, yap bozlar, bloklar, sembolik oyunlar, nesne ağırlık sembolik oyunlar, hayalî sahne içinde sembolik oyunlar, tema içeren sembolik oyunlar, hikâye içeren sembolik oyunlar, kurallı oyunlar; otizmli çocuklarda, taklit oyunları, sıralı oyunlar, sembolik oyunlar, oyuncaklarla oyun tercih edilebilir. UYARLAMADA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR Oyun davranışlarını gözleyen bir öğretmen ne öğreteceğine karar verme, çocuğu tanıma, gelişimini izleme ve değerlendirme fırsatına sahiptir. Ne öğreteceğini ve nasıl öğreteceğini planlama, uygulama ve değerlendirme çalışmalarından oluşan oyun öğretimi sayesinde öğretmenler özel gereksinimi olan öğrenci için yapılacak uyarlamalar hakkında da bilgi sahibi olurlar. Öğretmen her şeyden önce oyun öğretimi için Ders öncesi yapılması gereken düzenlemeler nelerdir? sorusuna yanıt verebilmelidir. Öncelikle özel gereksinimi olan öğrencisine oyun becerilerini öğretmelidir. Çünkü çocuk, akranları ile etkileşim kurabilmesi için yeterli dil ve sosyal gelişim düzeyine sahip olmayabilir. Dolayısıyla öğretmen materyal, ortam düzenlemesi yapmalı, çocuklara oyunun amacı ve nasıl oynandığı ile ilgili model olmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Oyun becerilerinin öğretimi için grup ortamı kullanılamadığı durumlarda, yapılandırılmış ve bireysel eğitimler tercih edilmelidir. Birebir verilen eğitim öğrenme hızını olumlu etkilediğinden, öncelikle daha az iş birliği ve sözel iletişim gerektiren, çoğunlukla yetişkinin motor becerilerini taklide dayalı oyun etkinlikleri tercih edilmelidir. Örnek Kovaya küp atmak, topa vurmak, arabayı yerde sürmek gibi etkinlikler bireysel eğitimde kullanılan oyun etkinliklerine örnek verilebilir. Bireysel etkinlikleri alkış davranışı, elleri kenetleme davranışı gibi nesne kullanılmayan etkinlikler izleyebilir. Oyun çocukların kendi istedikleri zaman ve tercih ettikleri mekânda başlamalıdır. Okul öncesi eğitim ortamlarındaki etkinlik köşeleri, oyunun amacına hizmet edecek şekilde düzenlenmelidir. Etkinlikler oyun temelli, ev ile okul arasındaki yaşantıyı destekleyecek şekilde planlanmalıdır. Özel gereksinimi olan çocukların gelişiminde oyunun yararlı olabilmesi için öncelikle çevrenin zenginleştirilmesi ve iyi düzenlenmesine özen gösterilmelidir. Bunun yapılmasındaki amaç ise farklı gelişen çocukların oyuna başlayabilmesini, oyunu sürdürmesini ve tekrar oynama isteği duymasını sağlayacak bir çevre yaratabilmektir. Kum havuzu, top havuzu, kuklalar, oyun hamuru, bloklar, çeşitli büyüklük ve renkteki toplar ve bunlar gibi uyaranların zenginleştirilmesinin faydası olacaktır. Bedensel, zihinsel ve hayal gücü olarak gelişimin önemli olduğu bir dönemde ona akademik bilgiler vermek, onun enerjisini yanlış yöne yönlendirmek olur. Özel gereksinimi olan çocuklar için oyun ve oyun araçları seçerken, özellikle duyu gelişimlerine (görme, işitme, dokunma, koku ve tat alma duyularının gelişimine) olumlu etki edecek nitelikte olmasına özen gösterilmelidir. Tüm çocukların gelişiminde müziğin oldukça büyük etkisi vardır. Özel gereksinimi olan çocukların eğitiminde ise müziğe daha fazla yer verilmelidir. Oyunların çoğunluğuna müzik ve ritim çalışmaları eklenebilir. Çünkü özel gereksinimi olan çocukların eğitiminde genel olarak ilk iletişim müzik ve ritim çalışmalarıyla kurulmaktadır. Özel gereksinimi olan çocukların oyunlarında, onların kendi öz bakımlarını yapmalarını kolaylaştırıcı ve sosyal kuralları öğrenmelerini sağlayıcı oyunlar seçmeye özen gösterilmelidir. Okul öncesi eğitim, bireysel farklılıkların ve akran öğretiminin öne çıktığı bir dönemdir. Farklı gelişim gösteren çocukların dikkat sürelerinin diğer çocuklara göre daha az olduğu unutulmamalı ve oyun seçiminde bu nokta göz önünde bulundurularak fazla uzun sürecek ve dikkat gerektiren oyunlar seçilmemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Onların zihinsel gelişimlerini destekleyici oyun ve oyun araçlarının günlük yaşamla ilgili deneyimler olmasına özen gösterilmelidir. NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÇOCUKLARIN ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÇOCUKLA BİRLİKTE OYUNA HAZIRLANMASI Herhangi bir özür- engel durumu olan çocuklar, aldıkları özel eğitimin yanı sıra belli sürelerde bazı etkinliklere normal çocuklarla birlikte katılmaları için erken çocukluk eğitimi veren kurumlara gelebilirler. İlk başlarda kısa tutulan bu süre, zamanla artırılarak tam gün eğitime dönüştürülebilir. Bu çocukların katılacakları etkinlikler ve süreleri uzman kişilerce belirlenir. Okul öncesi eğitim, bireysel farklılıkların ve akran öğretiminin öne çıktığı bir dönemdir. Oyunun, çocukların akranları ile okul içi ve okul dışı ortamda isteyerek katılım gösterdikleri bir etkinlik olduğu düşünüldüğünde, özel gereksinimi olan çocukların öğrenmesinde önemli bir yeri olduğu söylenebilir. Sınıfında bu tür engeli bulunan eğitimcinin dikkat etmesi gereken noktalar vardır. Öncelikle çocuğun eğitiminden sorumlu olan kişi ve kurumla, aynı zamanda da aile ile iş birliği içinde bulunmalıdır. Dikkat etmesi gereken bir diğer husus ise sınıfındaki çocukları bu duruma hazırlamaktır. Herhangi bir engeli bulunan çocuklar; diğer çocuklar tarafından kabul görmemesi, alay edilmesi, oyuna dâhil edilmemeleri gibi durumlardan çok etkilenirler. Böyle bir durumla karşılaştıklarında içe kapanıp uzak dururlar ya da hırçınlaşıp sert tepkiler verebilirler. Eğer diğer çocukların onları anlamaları ve kabullenmeleri sağlanabilirse oluşabilecek problemler çözülebilir. Bu çocukların yakın çevreleri, toplum ve özellikle de akran grupları tarafından kabul görmeleri ve anlaşılmaları çok önemli bir noktadır. Örnek Oyunda, öğretmen normal gelişim gösteren çocukların oyun arkadaşı tercih etmesini yönlendirebilir. Çocukların okul öncesi eğitim ortamlarında oyun yaşantıları, öğretmenler açısından takip edilmelidir. Grubuna özel gereksinimi olan bir öğrenci katılacak olan eğitici, öncelikle sınıfında bulunan diğer öğrencileri bu duruma hazırlamalıdır. Çocukları bilgilendirmek ve yeni duruma uyum sağlamalarına yardımcı olabilmek için onlara Bazı çocukların diğer çocuklar gibi koşamadıklarını, yürüyemediklerini, konuşamadıklarını, göremediklerini, oynayamadıklarını biliyor musunuz? Sizce bu çocuklar, sizlerin kolayca yapabildikleriniz şeyleri neden yapamazlar? Sizin böyle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
bir probleminiz olsaydı ne hissederdiniz? Diğer çocukların size nasıl davranmasını isterdiniz? gibi bazı sorular sorarak başlayabilir. Grupla görüşme yapıldıktan sonra çocuklarla bazı özür gruplarını anlamaya ve özel gereksinimi olanlara yardım etmelerine yönelik bazı oyun etkinlikleri yapılabilir. Ayrıca özel gereksinimi olan arkadaşları ile iletişimi nasıl başlatmaları gerektiği hakkında kendisi model olabilir. Oyunu başlatmayı ve oyuncak paylaşımını kendisinin katılım gösterdiği bir oyunla pekiştirebilir. Oyunlarda sözlü, işaretle, jest ve mimiklerle iletişime yer verildiği için çocuğun akranları ile etkili bir iletişim gerçekleştirmesine katkı sağlayabilir. Aşağıda bazı oyunlar örneklendirilmiştir. Oyunlarda, sözlü, işaretle, jest ve mimiklerle iletişime yer verilmesi özel gereksinimi olan çocuğun akranları ile etkili bir iletişim kurmasını sağlayabilir. Dokun Tanı-Kokla Tanı: Masanın üzerine çeşitli şekil, koku ve büyüklükteki nesneler yerleştirilir. Gruptan bir öğrenci seçilerek gözleri bağlanır. Masadaki nesnelerden birini eline vererek bu nesneyi tanıması istenir. Bu çalışma, diğer çocuklarla da yapılarak neler hissettikleri sorulur. Körebe: Çocuklardan biri ebe olarak seçilir ve gözleri bağlanır. Diğer çocuklar ebenin etrafında dolaşarak çeşitli sesler çıkarırlar. Gözleri bağlı olan ebe, sesin geldiği yöndeki oyunculardan birini yakalamaya çalışır. Yakaladığında başarılı sayılır ve yakalanan kişinin ebe olmasıyla oyun devam ettirilir. Haydi, Şimdi Yakala: Çocuklardan biri ebe seçilir ve bacağına plastik bir sopa, çok sıkı olmamasına dikkat edilerek bacağın arka kısmında kalacak şekilde bağlanır. Ebe, bu şekilde gruptaki arkadaşlarını yakalamaya çalışır. Yakalanan grup elemanı ebe olur. Oyun bu şekilde sürdürülür. Oyunun sonunda, oyun değerlendirilirken çocuklara ebe olduklarında bacaklarındaki sopa nedeniyle ne gibi engellerle karşılaştıkları, koşamadıkları, hatta yürümekte zorlandıklarında neler hissettikleri sorulur. Bireysel Etkinlik Yukarıda belirtilen oyunlar dışında eklenebilecek olan oyunları arkadaşlarınız ile tartışarak planlayınız. Ayrıca gruptaki diğer çocukların, özel gereksinimi olan çocuğa yardım etmelerini sağlayan oyunlar da geliştirilebilir. Örneğin sınıfta tekerlekli sandalye kullanan bir çocuk varsa, önce çocuklar iki gruba ayrılır. Tekerlekli sandalyedeki çocuk da gruplardan birine dâhil edilir. Diğer gruptaki çocuklardan biri, oyuncak el arabası ya da üç tekerlekli bisiklete bindirilir. Böylelikle her iki grupta da tekerlekli sandalyeli grup elemanı olması sağlanır. Gruplardan belli uzaklığa iki oyuncak sepeti konur. Her iki gruba da eşit sayıda top ya da küçük oyuncaklar verilir. Grup elemanları, kendilerine verilen bu oyuncakları sırayla tekerlekli sandalyedeki Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
arkadaşını iterek kendi grubuna ait oyuncak kovasına belli sürede taşımaya çalışacaktır. Bu oyunda tekerlekli sandalyedeki grup elemanları, gruba ait oyuncağı taşıma ve kovaya atma görevini üstlenir. Süre dolduğunda hangi grubun kovasında daha çok oyuncak varsa o grup galip sayılır. Bütün çocuklarla yapılabilecek bir diğer oyun etkinliğinde ise çocuklardan gözlerini kapatarak 3 dakika süre ile etraftaki sesleri dinlemeleri istenir. Daha sonra duydukları seslerin ne sesi olduğu, sesin şiddeti hakkında konuşulur. Farklı sesler duyan çocuklardan duydukları sesleri tanımlamaları istenir. Bu tür oyun çalışmaları, çeşitlendirilerek çoğaltılabilir. Unutulmaması gereken şey ise bu çocukların diğer çocuklardan farklı oldukları, özür gruplarına ve özür derecelerine göre yaklaşılması gerektiği ve bütün etkinliklerde sınıftaki diğer çocukların da bu çocuklara eğitim verilmesinde etkin rol almalarının sağlanmasının çok büyük yarar sağlayacağıdır. Kaynaştırmanın, erken dönemde başlaması önemlidir. ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÇOCUKLARIN NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÇOCUKLARLA BİRLİKTE OYUNA HAZIRLANMASI Günümüzde özel gereksinimleri olan bireylerin eğitimlerine yönelik politikalar, normal gelişim gösteren akranlarıyla birlikte ve toplum temelli programlara devam etmeleri gerektiği yönündedir. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği nin (2006) 29. maddesi'ne göre: Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin okul öncesi eğitimleri, öncelikle okul öncesi eğitim kurumlarında kaynaştırma uygulamaları kapsamında sürdürmeleri esastır. şeklinde belirtilmektedir. Kaynaştırma, özel gereksinimi olan öğrencinin, akranlarıyla aynı okula gitmesi, aynı sınıfta bulunması, kendisine ve/veya öğretmene gereksinim duyulan alanda özel eğitim destek hizmetlerinin sağlanması olarak tanımlanmaktadır. Kaynaştırmanın, erken dönemde başlaması önemlidir. Çünkü erken çocukluk döneminde kaynaştırma ortamlarına devam eden özel gereksinimi olan çocukların, ileriki yıllarda normal gelişim gösteren akranları tarafından kabul düzeyleri daha yüksektir. Bu bakımdan okul öncesi dönemde kaynaştırma uygulamaları oldukça önemli olup bu uygulamaların başarısı başta öğretmenin tutumu ve bilgi düzeyi, özel gereksinimi olan öğrencinin kendisi, normal gelişim gösteren öğrenci, okul yöneticileri, diğer personel, kaynaştırma öğrencisi ve normal gelişim gösteren öğrencilerin aileleri ile fiziksel koşullardan etkilenmektedir. Özel gereksinimi olan çocukların erken eğitim döneminde, kaynaştırma ortamlarından yarar görmeleri için çocuğun kendisini merkeze alan, katılımını destekleyen ve oyunun temel alındığı öğretimsel yöntemler kullanılması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
gerekmektedir. Diğer yandan öğretmenin kolayca öğretim sunabileceği etkinliklere ve çocukları günlük rutinlere dâhil edebilecekleri, akran grubundan ayırmadan öğretim gerçekleştirebilecekleri araçlara ihtiyaçları vardır. Oyun, bu anlamda gerek özel gereksinimi olan öğrencilerin öğretiminde gerekse gelişimlerinin desteklenmesinde hem çok etkili hem de eğlenceli bir araçtır. Herhangi bir düzeyde entegre olmasına karar verilen çocuğun ve normal gelişim gösteren çocukların entegrasyona hazırlanması dikkat edilmesi gereken diğer bir noktadır. Bu hazırlık; özel gereksinimi olan çocuğun sosyal ve akademik beceriler yönünden belli bir düzeye getirilmesini, normal gelişim gösteren çocukların ise özel gereksinimi olan çocuğu sosyal kabulleri ve olumsuz tutumlarını değiştirebilmeleri için bilgilendirilmelerini içermektedir. Örnek Normal gelişim gösteren çocuklarda tutum değiştirme çalışmalarında ise engelli çocuklar ile ilgili filmler, hikâye kitapları, grup tartışmaları ve engelli çocuklara ilişkin canlandırmalar etkili olmaktadır. Özel gereksinimi olan ve normal gelişim gösteren çocukların ailelerinin de entegrasyon için hazırlanması gerekmektedir. Bu, özellikle sürece verecekleri katkı açısından büyük önem taşımaktadır. Bunların yanı sıra, özel gereksinimi olan çocuğun entegrasyon öncesi ve süresince bireysel olarak desteklenmesi gereklidir. Çocuk, birlikte olduğu akranlarının düzeyinde kalabilmesi ve özel yardıma gereksinim duyduğu becerileri kazanabilmesi için düzenli ve sistemli olarak destekleyici eğitim almalıdır. Bu destek, çocuğun gereksinimine uygun bir uzman tarafından okul içindeki politikalar, uygulamalar, sınıf aktivitelerindeki planlamalar, roller, sorumluluklar, bireysel karakter ve güçler düzeylerinde kaynak odada, özel eğitim merkezinde ya da Rehberlik Araştırma Merkezinde sağlanmalıdır. Özel gereksinimi olan çocukların cesarete ve yönlendirilmeye ihtiyaçları vardır. Öğretmen, özür tipini ve çocukları çok iyi tanımalıdır. Öğretmen oyunu başlatırken yardım etmelidir. Özel gereksinimi olan çocukların cesarete ve yönlendirilmeye ihtiyaçları vardır. Öğretmen oyunun gerekli yerlerinde çocukların dağılan dikkatlerini, farklı yöntemler uygulayarak toplamalı ve oyundan çocukların hoşlanmalarını sağlamalıdır. Öğretmen oyunu seçerken ve planlarken özel gereksinimi olan çocukların gelişimine katkısını belirlemelidir. Özel gereksinimi olan çocukların algılama güçlükleri dikkate alınmalı, oyun ve araçların tanıtımı onların düzeylerine inilerek yapılmalıdır. Öğretmen, oyun sonunda verilecek olan ödül ve cezayı yerinde kullanmalıdır. Oyun grupları oluşturulurken, özrün tipi ve ağırlık derecesine göre gruplar yapılmalıdır. Özel gereksinimi olan çocukların yaşları değil, gelişim düzeylerine Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
göre gruplar oluşturulmalıdır. Fiziki görünüm ve gelişim düzeyleri, gruplar oluşturulurken dikkate alınmalıdır. Tartışma Sizde sınıf içi etkinlik için bir grup oluşturun. Grup oluştururken nelere dikkat ederdiniz? Etkinlikler arası geçişler, çocukların ilgisini çekebilecek nitelikte planlanmalıdır. Özel gereksinimi olan çocuklar arasına sağlıklı çocukların da alınması, özel gereksinimi olan çocukların gelişimlerini olumlu yönde etkilemektedir. Gruplar oluşturulurken her iki cinsten çocukların, (kız-erkek) o grupta olmasına dikkat edilmelidir. Oyunun süresi belirlenirken, özür tipi ve derecesine önem verilmelidir. Özel gereksinimi olan çocukların dikkati daha kısadır. Bu göz önüne alınmalı çok uzun, sıkıcı ve zorlayıcı oyun oynatılmamalıdır. Eğitim programı esnek, yani çocukların o anki ilgi ve gereksinimlerine göre gerekli uyarlama ve değişikliklerin yapılabileceği nitelikte olmalıdır. Ancak etkinliklerin çocukların tahmin edebileceği belirli bir sırası da olmalıdır. Etkinlikler arası geçişler, çocukların ilgisini çekebilecek nitelikte planlanmalıdır. Bunun yanında etkinlikler, çocukların zevk alacağı eğlenebileceği şekilde düzenlenmelidir. Çocuklardan bir ürün oluşturmaları (tamamlamaları) beklenmemeli, etkinlikten zevk almaları ve o etkinlik sırasında kendilerini rahat hissetmeleri sağlanmalıdır. Yetenekleri önemsenmeden çocukların tüm çabaları ödüllendirilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Özet Oyun, gönüllü ve özgürce yapılan, mutluluk kaynağı olan, çocuğun tüm gelişim yüzlerini uyaran, yetenekleri kadar duyuları ve duyguları geliştiren etkinliklerin tümüdür. Oyun, okul öncesi eğitim programında bir öğretim yöntemidir. Oyun, akranlarına göre farklı alanlarda yetersizliği bulunan özel gereksinimi olan çocuklar için birlikte eğitim ortamlarına katılımlarını destekleyici bir araçtır. Oyun, erken çocukluk ve okul öncesi dönemde esnek bir atmosfer sağlayarak yetersizlikleri olan çocuklar için psikolojik açıdan güvenli bir ortam sağlamaktadır. Oyunda yaşanılan bu deneyimler, çocukların iletişim ve dil becerilerinin gelişmesini de olumlu yönde etkilemektedir. Oyunun, özel gereksinimi olan çocukların gelişimlerine yardımcı olabilmesi için çevrenin düzenlenmesine dikkat edilmelidir. Özel gereksinimi olan çocukların oyun içerikleri ve oynama şekilleri farklıdır. Bu nedenle çevre düzeni ve uyarıcılar daha zengin olmalıdır. Bu çocuklar için oyun ve oyun araçları seçerken, özellikle duyu gelişimlerine (görme, işitme, dokunma vs.) olumlu etki edecek nitelikte olmasına özen gösterilmelidir. Oyunların çoğunluğuna müzik ve ritim çalışmaları eklenebilir. Oyunlarında, onların kendi öz bakımlarını yapmalarını kolaylaştırıcı ve sosyal kuralları öğrenmelerini sağlayıcı oyunlar seçmeye özen gösterilmelidir. Farklı gelişim gösteren çocukların dikkat sürelerinin diğer çocuklara göre daha az olduğu unutulmamalı ve oyun seçiminde bu nokta göz önünde bulundurularak fazla uzun sürecek ve dikkat gerektiren oyunlar seçilmemelidir. Grubuna özel gereksinim olan bir öğrenci katılacak olan eğitici, öncelikle sınıfında bulunan diğer öğrencileri bu duruma hazırlamalıdır. Çocukları bu duruma hazırlamak ve sınıfa katılacak çocuğun özel problemi, engeli konusunda bilgilendirmek için oyun etkinliklerinden faydalanabilir. Çocukları bilgilendirmek ve yeni duruma uyum sağlamalarına yardımcı olabilmek için onlara bazı sorular sorabilir. Ayrıca özel gereksinimi olan arkadaşları ile iletişimi nasıl başlatmaları gerektiği hakkında kendisi model olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi özel gereksinimi olan çocuklara göre oyunu uyarlamada dikkat edilecek hususlardan biri değildir? a) Etik oyunların çoğunluğuna müzik ve ritim çalışmaları eklenmelidir. b) Duyu gelişimlerine olumlu etki edecek oyun ve oyun araçları seçilmelidir. c) Oyun çocukların kendi istedikleri zaman ve tercih ettikleri mekânda başlamalıdır. d) Etkinlikler ev ile okul arasındaki yaşantıyı destekleyecek şekilde planlanmalıdır. e) Çocuğun dikkat süresini uzun tutacak oyunlar tercih edilmelidir. 2. Aşağıdakilerden hangisi normal olan çocukların özel gereksinimi olan çocuklarla oyuna hazırlamada kullanabilecek oyun aktivitelerinden biri değildir? a) Doku-tanı b) Kokla-tanı c) Elim sende d) Körebe e) Haydi yakala 3. Kaynaştırma programı hangi yönetmelikte tanımlanmıştır? a) Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği b) Özel Eğitim Yönetmeliği c) İnsan Hakları Yönergesi d) Okul Öncesi Eğitim Yönetmeliği e) İlköğretim Kurumları Yönetmeliği 4. Özel gereksinimi olan öğrencinin, akranlarıyla aynı okula gitmesi, aynı sınıfta bulunması, öğretmene gereksinim duyulan alanda özel eğitim destek hizmetlerinin sağlanmasına ne ad verilir? a) Özel eğitim b) Kaynaştırma c) Okulöncesi eğitim d) Sınırlayıcı olmayan çevre e) Rehabilitasyon Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
5. Aşağıdakilerden hangisi özel gereksinimi olan çocukların normal çocuklarla birlikte oyuna hazırlanmasında dikkat edilecek hususlardan biri değildir? a) Özel gereksinimi olan çocukların cesarete ve yönlendirilmeye ihtiyaçları vardır. b) Oyun sonunda ödül ve ceza kullanılmalıdır. c) Oyun grupları özel gereksinimi olan çocukların yaşlarına göre oluşturulmalıdır. d) Oyunun süresi belirlenirken, özür tipi ve derecesine önem verilmelidir. e) Fiziki görünüm ve gelişim düzeyleri, gruplar oluşturulurken dikkate alınmalıdır. 6. Aşağıdakilerden hangisi görme engelli çocuklarda kullanılacak oyun türlerinden biri değildir? a) İşitsel oyunlar b) Dokunsal oyunlar c) Hayalî oyunlar d) Taklit oyunları e) Şarkılı oyunlar 7. Aşağıdakilerden hangisi zihinsel engelli çocuklarda kullanılacak oyun türlerinden biri değildir? a) Yap bozlar b) Tema içeren sembolik oyunlar c) Hikâye içeren sembolik oyunlar d) Nesne ağırlıklı sembolik oyunlar e) İşitsel oyunlar 8. İşitme engelli çocuklarda aşağıda yer alan oyunlardan hangisi kullanılır? a) Sosyo-dramatik oyunlar b) Sembolik oyunlar c) Taklit oyunları d) İşitsel oyunlar e) Yalnız oynanan oyunlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
9. Aşağıda yer alan oyun ile ilgili ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Oyun, belirli bir amaca yönelik olarak fiziksel ve zihinsel yeteneklerle yapılan etkinliklerdir. b) Oyun, okul öncesi eğitim programında bir öğretim yöntemidir. c) Oyun zihin ve dil gelişimini etkiler. d) Oyun çocuğun en doğal öğrenme ortamıdır. e) Oyunda zaman ve mekân kısıtlaması vardır. 10. Aşağıdakilerden hangisi zihinsel engeli olan çocukların zorlandıkları oyun alanlarından biri değildir? a) İşlevsel oyunlar b) Oyun davranışlarını çeşitlendirme c) Sembolik oyunlar d) Odaklanma e) Oyuncakla oynama Cevap Anahtarı 1. E, 2.C, 3.B, 4.B, 5.C, 6.D, 7.E, 8.A, 9.E, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Adıgüzel, Ö. (2013). Eğitimde Yaratıcı Drama,4. baskı, Ankara: Pegem Akademi. Akandere, M. (2004). Eğitici Okul Oyunları. Geliştirilmiş 2. Baskı. Nobel yayın dağıtım. ss. 28-29 Akçum, E. (2005). 5-6 Yaş Çocuklarının Yaratıcılık ve Öğrenime Hazır Oluş Düzeylerine Okulöncesi Eğitimin Etkisinin İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Bölümü Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya. Altun, E. (2009). Özel Eğitim Yöntemleri I-II. 1. Baskı Ankara: PEGEM Akademi ss: 117-118. Aslan, C., Özdemir, S., Demiryurek, P., ve Cotuk, H. (2015). Görme Yetersizliğinden Etkilenen ve Normal Gelişim Gösteren Çocukların Oyun Çeşitlilik ve Karmaşıklık Düzeylerinin İncelenmesi. International Journal of Early Childhood Special Education, 7(2), ss:212-237. Avcı, N., ve Ersoy, Ö. (1999). Okul öncesi dönemde entegrasyonun önemi ve uygulamalarda dikkat edilecek noktalar, http://dhgm.meb.gov.tr/yayimlar/dergiler/milli_egitim_dergisi/144/avci_er ers.htm Erişim tarihi: 21/12/2016 Ayan, S., ve Dündar, H. (2009). Eğitimde Okulöncesi Yaratıcılığın Ve Oyunun Önemi, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 28, ss: 63-74. Ayan, S., ve Memiş, U.A. (2012). Erken Çocukluk Döneminde Oyun, Selçuk Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Bilim Dergisi, 14 (2), ss:143-149. Batu, S. (2012). Erken Çocukluk Eğitiminde Kaynaştırma, (Ed. İbrahim Diken), Erken Çocukluk Eğitimi, Ankara: Pegem Akademi, ss: 247-277. Bayazıt, B., Telci, Ş., Erenci, T., Canerik, Ç. (2007). Okulöncesi Eğitim Kurumlarında Yaptırılan Rekreaktif Etkinliklerin Çocukların Sosyal Gelişim İle Güven Duygusu Gelişimine Etkisi. Spormetre Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, V (3), ss: 107-113. Demir, Ş. (2011). İnsan Gelişimi: 0-6 Yaş. (Ed. Gönül Akçamete). Özel Gereksinimi Olan Küçük Çocuklar. 4. Baskıdan çeviri, Nobel, ss:173-178. Ergül, C. (2012). Sık Rastlanan Yetersizlikler, (Ed. İbrahim Diken) Erken Çocukluk Eğitimi, Ankara: Pegem Akademi, ss: 247-277. http://www.babaoyunlar.com/ozel-egitim-gerektiren-cocuklar-ve-oyun-etkinligioyun-bilgisi/ erişim tarihi: 19/12/2016 http://www.okuloncem.com/forum/soru-cevap/bilgi-edinme/8711-özel-eğitimdeoyunun-evreleri-ve-özellikleri erişim tarihi: 19/12/2016 Kaytez, N., ve Durualp, E. (2014). Türkiye de Okul Öncesinde Oyun İle İlgili Yapılan Lisansüstü Tezlerin İncelenmesi, Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Metin, Ş. (2016). Türkiye de Okul Öncesinde Kaynaştırmaya İlişkin Yapılan Çalışmaların İncelenmesi. Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(1), ss:146-172. Özen, A. (2012). Özel Gereksinimi olan Çocuklar ve Oyun (Ed. İbrahim Diken.) Erken Çocukluk Eğitimi, Ankara: Pegem Akademi, ss: 247-277. Özyürek, A. ve Akça, F. (2015). Zihinsel Yetersizliği Olan Çocukların Oyuncak Profillerinin İncelenmesi. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4 (2), ss:516-529. Piştav Akmeşe, P., Kayhan N. (2016). Sınıfında Kaynaştırma Öğrencisi Olan Ve Olmayan Okul Öncesi Öğretmenlerinin Oyun Öğretimine İlişkin Öz-Yeterlik Düzeyleri Farklılaşmakta Mıdır? Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(35), ss: 303-324. Şen, M. (2012). Erken Çocukluk Eğitiminde Oyun ve Önemi, (Ed. İbrahim Diken), Erken Çocukluk Eğitimi, Ankara: Pegem Akademi, ss: 247-277. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18