CUMHURİYET HALK PARTİSİ ENGELLİLERLE İLETİŞİM KILAVUZU
İÇİNDEKİLER ENGEL GRUPLARI VE DOĞRU İLETİŞİM...3 Zihinsel Engellilik Nedir?...3 Zihinsel Engellilerle İletişim...3 Görme Engelliliği Nedir?...5 Görme Engellilerle İletişim...5 Dil ve Konuşma Engelliliği Nedir?...7 Dil ve Konuşma Engellilerle İletişim...7 İşitme Engelliliği Nedir?...7 İşitme Engellilerle İletişim...7 Bedensel (Ortopedik) Engellilik Nedir?...9 Bedensel Engellilerle İletişim...9 Otizm Nedir?... 11 Otizmli Bireylerle İletişim... 11 Şizofreni Nedir?... 13 Şizofreni Hastaları ile İletişim... 13 EV ZİYARETLERİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR... 15
4
SUNUŞ Bireylerin demokratik hak ve özgürlüğü için tüm engelleri aşmayı amaçlayan Cumhuriyet Halk Partisi, engelli yurttaşlarımızın önündeki engellerin kaldırılması içinde her platformda üzerine düşen görevi yerine getirmektedir. Engelli yurttaşlarımızın toplumsal yaşama aktif olarak katılmasını sağlamak ve eşit yurttaşlığı mümkün kılmak amacıyla; eğitim, sağlık, ulaşım ve istihdamda karşılaşılan engellerin bir bir ortadan kaldırılması için tüm arkadaşlarımız çaba harcamaktadır. Engelli yurttaşlarımız tarafından veya bu amaca hizmet için kurulan sivil toplum kuruluşlarınca iletilen sorun ve öneriler, titizlikle incelenmekte ve Meclis gündemine taşınmaktadır. Sosyal devlet anlayışımızın gereği olarak ve sosyal devleti güçlü kılmak için, engelli bireylerin çağdaş yaşamın gerektirdiği olanaklara her alanda kavuşmalarını temel bir insan hakkı olarak kabul etmekte ve çalışmalarımızı buna göre yapmaktayız. Bu anlamda toplumun önemli bir parçası olan engelli bireylerin, hak ve özgürlüklerden tam ve eşit olarak yararlanmalarını sağlamak amacıyla çalışmalarımızı paylaştığımız rapor ve yayınlarımız mevcuttur. Partimizin engelli yurttaşlarımıza yönelik politika çalışmalarını ve projelerini anlattığımız Engelleri Birlikte Kaldıralım başlıklı raporumuz, Engellilerin Sorunlarını Onlarla Birlikte Çözüyoruz başlıklı politika notumuz, Türkiye Büyük Millet Meclisinin 24. Döneminde Partimizin engellilere yönelik yapmış olduğu çalışmaları anlatan Engellilerle İlgili TBMM Çalışmaları başlıklı raporumuz ve engelli yurttaşlarımızın günlük yaşamdaki hakları konusunda tüm sorularının cevaplarını bulabilecekleri, engellilikle ilgili mevzuatları içeren Engelli Hakları Rehberi kitapçığının engellilerimize yol gösterici olacağını umuyorum. Engel farklılıkları, iletişim becerilerinin de farklı olmasını gerektirmektedir. Bu yolda atılacak ilk adım, engelliler dünyasının 1
dilini ve birlikte yaşamayı öğrenmektir. Çünkü onlar kollarını açmış, bizim onları duymamızı, görmemizi, bilmemizi ve anlayıp, ortak, engelsiz bir iletişim dünyası kurmamızı beklemektedirler. Birlikte yaşadığımız bu dünyada, engelli yurttaşlarımız ve aileleriyle doğru iletişim kurmanızda rehber olacak bu kitapçığı bilginize sunarken, hazırlayan tüm arkadaşlarıma teşekkür ediyor ve birlikte yapacağımız çalışmalarımıza da ışık tutacağını ümit ediyorum. Cumhuriyet Halk Partisi olarak, engelsiz bir dünya yaratmak ve birlikte kardeşçe yaşamak dileğiyle, her zaman engellilerimizin ve ailelerinin yanından olacağımızın bilinmesini istiyorum. Kemal KILIÇDAROĞLU CHP Genel Başkanı 2
ENGEL GRUPLARI VE DOĞRU İLETİŞİM Zihinsel Engellilik Nedir? İletişim, sağlık ve özbakım, sosyal ve akademik beceriler, günlük yaşam, kendine yeterlilik gibi alanlarda zihinsel işlevler bakımından akranlarına göre sınırlılık, uyumsuzluk ve yetersizlik gösteren kişiler zihinsel engelli olarak tanımlanır. Zihinsel engelliler eğitilebilir, öğretilebilir, ağır ve ileri derece olmak üzere dört grupta sınıflandırılmıştır. Zihinsel Engellilerle İletişim Zihinsel engelli bireylerle iletişim kurarken mutlaka sabırlı ve anlayışlı olunmalıdır. Zihinsel engelli bireyin bilgileri tam olarak anlaması ve algılaması için ona zaman tanınmalı, cesaretlendirilmeli ve teşvik edilmelidir. Yapılması istenilen şeyler basit bir dille ve her zaman kısa cümlelerle ifade edilmelidir. Kafa karıştırıcı ayrıntılı tariflerden kaçınılmalı, anlatılanlar gerektiğinde görsel örneklerle de desteklenmelidir. Anlatılamayan yada zihinsel engelli bireyin anlayamadığı cümleleri değişik kelimeler kullanarak yeniden tekrarlamak gerekli olabilir. Engelli bireyin konuşmalarına ilgisiz kalınmamalı, iletişim sırasında mutlaka göz teması kurulmalıdır. Sözlü iletişime dikkat edildiği kadar beden diline ve yüz ifadesine de dikkat edilmesi gereklidir. Zihinsel engelli bireylerin kendi kendilerine bir şeyler yapabilmelerini ve başarabilmelerini sağlamak için onlara şans tanınmalı ve fırsat verilmelidir. Her zaman sevgi ve şefkat ile yaklaşılmalıdır. 3
4
Görme Engelliliği Nedir? Çeşitli nedenlerle doğuştan ya da sonradan tamamen veya kısmen görme kaybı olan ve bu yüzden destek hizmetlerine gereksinim duyan kişiler görme engelli olarak tanımlanır. Bazı görme engelli bireyler günlük yaşamlarını kolaylaştırmak ve kendi başlarına bağımsız hareket edebilmek için beyaz baston kullanırlar. Görme Engellilerle İletişim Bir görme engelliye rastlanıldığında eğer yardımcı olmak isteniyorsa, önce nazik bir dille yardıma ihtiyacı olup olmadığı sorulmalı, ihtiyacı varsa yardım edilmelidir. Eğer görme engelli o anda ciddi bir tehlikeyle yüz yüze değilse, uzaktan komutlarla Sağa git, sola git, düz git şeklinde ona yardımcı olmaya çalışılmamalıdır. Çünkü bu tür ifadeler üst üste tekrarlandığında can sıkıcı hale gelir. Yardımcı olmak isteniyorsa, kolunu tutarak yol gösterilmelidir. Çoğu kimse sağı-solu, karşısından gelene göre değil kendi konumuna göre düşünerek yanlış tarif etmektedir. Görme engelli kişinin daha çok şaşırmasına neden olan bu hususa dikkat edilmelidir. Eğer görme engelli bir kişiyle belli bir yere kadar birlikte yürüyecekseniz onun sizin kolunuza girerek yürümesi daha doğru olacaktır. Ona, kolundan, omzundan, belinden, elbisesinden çekiştirerek yardım etmeye çalışılmamalıdır. İniş çıkışlarda her defasında İniyoruz, çıkıyoruz denilmesine gerek yoktur. İniş ve çıkışlara bir adım kala yavaşlamak yeterlidir. Bu şekilde iniş veya çıkışa geldiğini kolayca hissedebilir. Görme engelli kişiye oturacağı bir yer gösteriliyorsa Şuraya oturun, buraya oturun şeklinde tarif edilmemelidir. Mümkünse elinden tutarak oturacağı sandalyenin arka kısmına dokunması sağlanmalıdır. 5
Bir arabaya veya taksiye binmesinde yardımcı olurken de aracın kapısının ön veya arka kapı olduğunu belirtmek yeterlidir. Görme engelli bir kimseye herhangi bir içecek ikram ederken eliyle çarpıp dökmemesi için Çayınızı veriyorum, suyunuzu veriyorum şeklinde önceden söylenmelidir. Mümkün ise fincan eline değdirilmelidir. Çay, kahve, su gibi içecekler masanın kenarına çok yakın yerlere konulmamalıdır. Görme engelli bir kişinin elbisesi üzerinde bir leke varsa onu kendisine uygun bir ortamda uygun bir dille söylemekten çekinilmemeli, parmağını o lekenin üzerine koyarak leke olan yer gösterilmelidir. Görme engellilerin en sık karşılaştığı kazalardan biri yarım açık bırakılan kapılara çarpmaktır. Kapılar kesinlikle yarım açık bırakılmamalıdır. Kapıların ya tam açık ya da tam kapalı olmasına dikkat edilmelidir. Görme engelli bir kişiyle konuşurken yanından ayrılmak gerekiyorsa ona mutlaka söylenmelidir. Hiç ses çıkarmadan ayrılındığı takdirde sizi hala yanındaymış gibi düşünerek konuşmasını sürdürebilir. Görme engellilerin yardıma en fazla ihtiyaç duyduğu yerlerden biri de trafiğin yoğun olduğu caddelerde karşıdan karşıya geçmektir. Uzaktan seslenerek Şimdi karşıya geçebilirsiniz demek bir görme engelliye yardımcı olmak değildir ve çok tehlikelidir. Bu nedenle ona refakat ederek birlikte karşıya geçmesine yardımcı olunmalıdır. 6
Diğer insanlara nasıl hitap ediliyorsa görme engelli bir kişiye de aynı şekilde hitap etmek gereklidir. Onunla küçümser tarzda bir ses tonuyla konuşulmamalı, sanki işitme güçlüğü varmış gibi yüksek sesle hitap edilmemelidir. Dil ve Konuşma Engelliliği Nedir? Herhangi bir nedenle konuşamayan veya konuşma hızında, akıcılığında, ifadesinde bozukluk olan ve bu yüzden iletişim güçlüğü yaşayan kişiler dil ve konuşma engelli olarak tanımlanır. Dil ve Konuşma Engellilerle İletişim Konuşma engelli bireylerin söylediği kelimeler anlaşılmadığı zaman, Bunu anlayamadım / kaçırdım lütfen benim için tekrar edebilir misiniz? gibi sözlerle kelimeleri hecelemesi istenebilir. Konuşma engeli olan kişilerden söyleyeceklerini yazması da istenebilir. Engelli bireye anlattıklarınızın anlanabildiğini teyit etmek için onaylaması beklenmeli, gerekiyorsa tekrarlanmalıdır. Konuşma güçlüğü olan engellilerin cümlelerinin sonunu tekrarlamaya çalışılmamalıdır. Sabırla sonuna kadar dinlemek gereklidir. Anlaşılmayan cümlelerde anlaşılmış gibi davranılmamalıdır. Kısa cevap gerektiren sorularla onu anlamaya çalışmak, konuşması için cesaretlendirmek ve iyi bir dinleyici olmak gereklidir. İşitme Engelliliği Nedir? Tek veya iki kulağında tamamen veya kısmen işitme kaybı olan ve bu nedenle iletişim güçlüğü yaşayan kişiler işitme engelli olarak tanımlanır. İşitme cihazı kullananlarda bu gruba girer. İşitme Engellilerle İletişim Konuşmaya başlarken önce bireyin dikkatini çekmek gereklidir. İhtiyaç halinde eline veya omzuna hafifçe dokunmak yeterlidir. Göz teması kurduktan sonra konuşmaya başlanmalıdır. Açık, net ve rahatsız etmeyecek yükseklikte bir ses tonu ile konuşulmalıdır. 7
8
İşitme engelli bireyler, iletişim kurarken dudak okuma yöntemini de kullanabilecekleri için, ortamın ışığının yeterli olmasına dikkat edilmelidir. Konuşurken; sigara içilmemeli, sakız çiğnenmemelidir. İşitme engelli bireyin konuşulanları anlayamaması halinde, aynı cümleyi tekrar etmek yerine başka kelimelerle yeni bir cümle kurulmalıdır. İşitme engelli bireyin söylediklerinin anlaşılmadığı durumlarda anlamış gibi davranılmamalı, tekrarlaması istenmelidir. İstemedikçe yüksek sesle konuşulmamalıdır. Çünkü işitme cihazı kullanan bireyler için yüksek sesler parazitli hale dönüşür ve anlamayı daha da güçleştirir. Tercüman olması halinde konuşurken tercümana değil işitme engellinin kendisine bakarak konuşulmalıdır. İşitme engelli olan bireylerle yazarak veya biliyorsanız işaret diliyle iletişim kurulmalıdır. Bedensel (Ortopedik) Engellilik Nedir? İskelet (kemik), kas ve sinir sistemindeki bozukluklar ve fonksiyon kaybı sonucu, bedensel işlevlerini çeşitli derecelerde kaybeden, bu nedenle hareket güçlüğü yaşayan kişiler bedensel engelli olarak tanımlanır. Bedensel Engellilerle İletişim Eğer engelli birey tekerlekli sandalyede ise, onunla uzun süreli konuşacaksanız, göz hizasına gelebilecek şekilde siz de bir sandalyeye oturmalısınız. Yere çökerek konuşulmamalıdır. 9
Tekerlekli sandalye kullanan engelli bireyi merdivenden çıkarmak ya da indirmek gerektiğinde, tek kişiyle taşınabilecek durumdaysa tekerlekli sandalyenin arka tutma kollarını hafifçe geriye yatırılarak, basamaklar tek tek çıkarılıp indirilebilir. Eğer tek kişiyle taşınamayacak kadar ağırsa, iki veya üç kişinin yardımıyla, (sandalye kullanıcısının da gösterebileceği noktalardan) ön ayak basma kısımlarından ve arka tutma kollarından hafif geriye yatırmak suretiyle merdivenleri çıkarıp indirebilirsiniz. Her sandalye tipi farklılık gösterebileceğinden, sandalye sahibinin fikri alınmalıdır. Tekerlekli sandalye engelli bireyin kendine ait özel alanı olduğundan bir eşya niyetiyle sandalyeye yaslanılmamalı, onu itip çekmemeli ve kullandığı kanedyan ya da koltuk değneklerine izinsiz dokunulmamalıdır. Bedensel engelli birey istemedikçe koluna girip tutulmamalıdır. Onun rahatsız olmasına ya da düşmesine neden olunabilir. Herhangi bir ortamda tekerlekli sandalye kullanan bir engelliye nasıl yardım edileceğini bilinmiyorsa en doğru davranış kendisine sormaktır. 10
Otizm Nedir? Otizm beynin ve sinir sisteminin farklı yapısından ya da işleyişinden kaynaklanan ve 3 yaş öncesi çocuklarda ortaya çıkan nöro-biyolojik bir bozukluktur. Tamamında olmamakla birlikte otizmli bireylerde genellikle sözel ve sözel olmayan iletişim, oyun ve sosyal ilişki güçlüğü gibi gelişimsel sorunlar görülmektedir. Otizmli Bireylerle İletişim Otizmli bireyler, göz teması kurmaktan kaçınırlar, genellikle duygusal bağ kurmaları güçtür, öpülmeyi ve kucaklanmayı sevmezler, isimleriyle seslenildiğinde tepkisizdirler. Ekolali (çocuğun duyduğu kelimeleri, cümleleri, konuşmacının hemen arkasından veya daha sonra taklit etmesi) görülmektedir. Bu nedenle kızmak bağırmak ya da cezalandırmak yanlıştır. Anlayışlı ve sabırlı olunmalıdır. Otizmli bireyle konuşurken onun göz seviyesine inerek ve ona bakarak konuşulmalıdır. Bireye komut verirken kısa ve net cümleler kurulmalıdır. Özellikle komut kelimeleri kullanılırken, örneğin Buraya gel gibi, vurgulayarak söylenilmelidir. Çevrede otizmli bireyin dikkatini dağıtacak uyaranların olmamasına dikkat edilmelidir. Onun dikkatini toplamasını kolaylaştırmak için abartılı mimikler, tonlamalar ve sesler çıkartmaktan kaçınılmamalı, ancak sesin olumsuz tonda yükseltilmemesine de dikkat edilmelidir. İletişimi başlatırken bu ondan beklenmemeli, onun sevdiği ya da ilgi duyduğu konulardan yola çıkarak iletişim kurulmalıdır. Somut düşünen otizmli bireyler dili sadece sözcüklerin anlamına göre yorumlarlar. Koşturmayı bırak yerine Arkandan atlı mı kovalıyor demek onlar için anlamsızdır. Deyimler, kinayeler, imalar onlar için anlamsız ve akıl karıştırıcıdır. Çevresinde olup biten onun anlayabileceği şekilde sade bir dille anlatılmalıdır. Otizmli bireyin başarıları daima takdir edilmeli ve her zaman övülmelidir. Bu durum çocuğun kendisinden bekleneni doğru yaptığını anlamasına yardımcı olacaktır. 11
12
Otizmli çocuklar genellikle çevrelerindeki tehlikelerin farkında değillerdir, bu nedenle onları korumak için ailelerin daha dikkatli olmaları gereklidir. (Çocuğun ince yüksek bir duvar üzerinde korkusuzca yürümesi, yoğun trafik olan bir caddeye çıkabilmesi, sıcak sobaya yaklaşması gibi davranışlar bu tür tehlikelere örnek verilebilir.) Özel korkular, nedensiz gülme ve ağlamalar gibi bazı duygusal tepkiler, otizmli çocuklarda sıklıkla gözlemlenir. Bu davranışlar otizmin genel bir özelliğidir. Şizofreni Nedir? Şizofreni, bireyin düşünce, duyu, hareket ve algılama sürecini etkileyen, öğrenme, yargılama, kişiler arası ilişkiler gibi zihinsel ve sosyal işlevlerde bozulmalara yol açan, halüsinasyonlar, tutarsız konuşma ve davranışlar, uygunsuz duygulanım, bilişsel kayıplar ve psikososyal sorunlar şeklinde belirtiler gösteren ruhsal bir hastalıktır. Şizofreni genellikle 15-35 yaşları arasında ortaya çıkar. Şizofreni Hastaları ile İletişim Öncelikle hastanın varlığını ve hastalığı kabullenmek gereklidir. Bu rahatsızlığın bir suç ya da ceza değil biyolojik yönleri ağır basan ruhsal bir rahatsızlık olduğu bilinmeli ve bu hastalığın hastanın yeteneklerinde çeşitli kısıtlamalara yol açabileceği kabul edilmelidir. Hastaların, çevrelerinde olup bitenleri algılamakta ve değerlendirmekte zaman zaman zorluk yaşadıkları göz önünde bulundurulmalı, anlaşılır ve net biçimde iletişim kurulmalıdır. Örneğin onu birçok seçenek arasından tercih yapmaya zorlamak yerine, net bir soru sormak veya istekte bulunmak iletişimi kolaylaştıracaktır. Aileler kendi doğrularını hastaya ısrarla kabullendirmeye çalışmamalı; hastayı birlikte yapılan yemek yeme, misafir ağırlama gibi faaliyetlere katılmaya zorlamamalı, onu tembellikle ve miskinlikle suçlamamalı, sürekli eleştirmemeli ve öfkeli davranışlarda bulunmamalıdırlar. Hastayla çok fazla ilgilenmek, üstüne düşmek veya hiç ilgilenmemek yerine onun ihtiyacı kadar ilgi gösterilmelidir. Sorgulayıcı olunmamalı, hastaya Ne düşünüyorsun, Niye böyle yapıyorsun gibi sürekli sorular sorarak huzursuz edilmemelidir. 13
14
Takdir edildiği her zaman gösterilmelidir. İlaçlarını düzenli alması ve randevularına gitmesi hatırlatılmalı, ancak zor kullanılmamalıdır. Bir şey söyleyip sonradan vazgeçilmemeli, neyin niçin yapıldığı açıklanmalıdır. EV ZİYARETLERİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR Ziyaret edilen ev sahibi veya yakını engelli olabilir. Öncelikle unutulmamalıdır ki, karşınızdaki bir bireydir. Diğer kişiler gibi saygılı davranılmasını bekler. Canım Pek de gençmiş Çok acıdım gibi kelimeler asla kullanılmamalıdır. Ebeveynlerine siz diye hitap ederken, yetişkin bir engelliye canım denilmemelidir. Engellisi olan ev sahiplerine acıyıcı ifadeler kullanılmamalıdır. Engelli için yapılabilecek bir şey veya bir talebi olup olmadığı sorulabilir. Engellilerle hiçbir zaman Biz de engelli adayıyız yada Biz de bir gün engelli olabiliriz gibi cümlelerle empati kurmaya çalışılmamalıdır. Çünkü bu tür sözler engelli bireyi incitebilmektedir. Ziyaret sırasında partimizin engellilere yönelik çalışmalarını anlatan yayınlardan bulundurulması ve ziyaret edilen eve bırakılması yararlı olacaktır. Engelliler Üst Kurulumuzun hazırladığı yayınları okuyarak, partimizin engelliliğe bakış açısının, politikalarının ve çalışmalarının öğrenilmesi çok önemlidir. Engellilerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmelidir. Engellilere ayrımcılık yapılmamalıdır. Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilmek haklarına saygı duyulmalıdır. 15
16
Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına ilişkin Sözleşme yi imzalayan taraf Devletler engelliliğe dayalı herhangi bir ayrımcılığa izin vermeksizin tüm engellilerin insan hak ve temel özgürlüklerinin eksiksiz olarak yaşama geçirilmesini sağlamak ve engellilerin hak ve özgürlüklerini güçlendirmekle yükümlüdürler. Engelli insanlara saygı, insanlığa saygıdır. CUMHURİYET HALK PARTİSİ ENGELLİLER ÜST KURULU 17
ÇALIŞMAMIZA KATKI SUNANLARA TEŞEKKÜRLERİMİZLE PROF. DR. SEYHAN ERDOĞDU CHP Genel Başkan Yardımcısı YAKUP AKKAYA CHP Genel Başkan Yardımcısı PROF. DR. HÜLYA GÜVEN CHP İzmir Milletvekili ERMAN ERANIL CHP Engelliler Üst Kurulu Sekreteri 18
www.facebook.com/chp Emek Büroları www.twitter.com/chpemekb