Sanayide Temiz Üretim (eko-verimlilik) ve Uygulama Prof. Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü İşiniz Çevremiz Seminerleri Mersin Ticaret ve Sanayi Odası ve Mersin Teknoloji Geliştirme Bölgesi GREEN (Greening business through the Enterprise Europe Network) Projesi 2 Aralık 2011 Mersin Üniversitesi Prof. Dr. Uğur Oral Kongre ve Sergi Sarayı, Mersin
Bir ABD vatandaşına düşen ortalama üretim ve tüketim düzeyi tüm dünya nüfusu için geçerli olsa, hammadde ve enerji eldesi, atık depolama, vb. için toplam üç tane Dünya ya ihtiyacımız olacak. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
ÇEVRESEL ETKİ Nüfus (P) Kişi başına harcanan birim doğal X X = kaynak (A) Birim kaynak kullanımı başına ortaya çıkan çevresel kirlilik ve bozulma (T) Çevresel Etki (I) I = P x A x T Yakın bir süre içinde yaşanılabilir iki gezegen daha bulamadığımız koşulda yukarıdaki değişkenlerden hangisini ve nasıl değiştirebiliriz? Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
Üretim biçimleri, tüketim alışkanlıkları, atık yönetimi, kaynakların sürdürülebilir kullanımı, vb. arasında bir ilişki var mıdır? Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
İklim değişikliği de dahil olmak üzere pekçok çevre sorununun yanı sıra hızla tükenmekte olan doğal kaynakların sürdürülebilir olarak yönetilebilmesi için: doğal kaynak kullanımı ile ekonomik büyüme ve çevresel etki ile kaynak kullanımı arasındaki ilişkinin değiştirilmesi gereklidir.
Sürdürülebilir Endüstriyel Üretim ya da Büyüme Mümkün mü? Kaynak kullanımının ekonomik büyümeden bağımsızlaştırılması Ekonomik Etkinlik Doğal Kaynak Kullanımı Çevresel etkinin kaynak kullanımından bağımsızlaştırılması Çevresel Etki Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Eko-verimlilik (Temiz Üretim) bu amaca hizmet eden bir kavramdır. Ekonomik Etkinlik Doğal Kaynak Kullanımı Aynı üretim ya da hizmet eldesi sürecinin daha az kaynak ve enerji kullanılarak ve daha az emisyon üreterek gerçekleştirilebilmesinin sağlanması olarak tanımlanabilir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
TEMİZ ÜRETİM ÇİP ÜRETİMİ Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
KAVRAMSAL ÇERÇEVE: TEMİZ ÜRETİM NEDİR? Bütünsel önleyici bir çevre strajesinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insan sağlığı ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması (Birleşmiş Milletler Çevre Programı). Prosesler için; Hammadde ve enerji kullanımının Toksik madde kullanımının Üretim ve hizmet süreçlerinden kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların miktar ve toksisitelerinin Ürünler için; Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam döngüsü boyunca (hammadde eldesinden nihai bertarafa kadar) önlenmesi/azaltılması demektir. Yaşam Döngüsü Yaklaşımı Seyreltme 1960 Kirlilik Kontrolü (Boru-sonu) Arıtma Geri Dönüşüm Temiz Üretim 1990 Kirlilik Önleme (Temiz Üretim) Çevre Yönetiminin Tarihsel Gelişimi
KAVRAMSAL ÇERÇEVE: TEMİZ ÜRETİM NEDİR? Temiz Üretim birbirine bağlı üç soruya yanıt vermek üzere kullanılan bir yöntemdir: Temiz Üretim bir firmanın hangi noktalarda ve neden atık formunda kaynak kaybettiğini ve bu kayıpların nasıl minimize edilecebileceğini belirlemek üzere kullanılır. TÜ Değerlendirmesi TÜ Opsiyonları Daha az atık TÜ Opsiyonları Daha az atık Daha verimli üretim Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
DÜNYADA DURUM Yaklaşık son 20 yılır pek çok ülke boru-sonu (kirlilik kontrolü) yaklaşımına oranla Temiz Üretim uygulamalarına ağırlık vermeye başlamıştır. Avrupa Ekonomik Araştırmalar Merkezi tarafından 2004 yılında yapılan bir çalışmada OECD ülkelerinde boru sonu ve Temiz Üretim yaklaşımlarının mevcut durumu karşılaştırılmıştır Aşağıdaki şekilden de görüldüğü gibi gelişmiş ülkelerde Temiz Üretim yaklaşımlarının boru-sonu yaklaşımlarına göre ön planda olduğu görülmektedir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
DÜNYADA DURUM: Avrupa Birliği Avrupa topluluğu ülkelerinin sanayi kirliliği üzerine oluşturduğu ilk yasal düzenlemeler 80 li yıllarda ortaya çıkmıştır. 1983 yılında yayımlanan 3. Çevre Eylem Programı ise kirlilik kontrolü yaklaşımından kirlilik önleme yaklaşımına geçişin ilk izlerini taşımaktadır AB 16 Temmuz 2008 tarihinde Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası (SCP/SIP) Eylem Planı nı yayınlamıştır. Bu Eylem Planı ile dünya çapında sürdürülebilirliğin sağlanabilmesine yardımcı olacak sürdürülebilir tüketim ve üretim politikalarının geliştirilmesi; düşük karbon ve sürdürülebilir teknoloji, ürün ve hizmetlerin geliştirilmesi; tüketici davranışlarının kaynak verimliliği, ürün performansı ve ekoinovasyon gibi kavramların gelişmesi sağlayacak biçimde değiştirilebilmesinin özendirilmesi sağlanılmaya çalışılmaktadır.
DÜNYADA DURUM: Avrupa Birliği AB nin Çevre Mevzuatı ve Temiz Üretim Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol (IPPC) Direktifi (96/61/EC) Ömrünü Tamamlamış Araçlar (ELV) Direktifi (2000/53/EC) Kullanan Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımı Direktifi (2005/32/EC) Ambalajlama ve Ambalaj Atıklarına İlişkin Direktif (94/62/EC) Elektrikli ve Elektronik Ekipman Atıkları (WEEE) Direktifi (2002/96/EC) Bazı Zararlı Maddelerin Kullanılmasının Sınırlandırılması (RoHS) Direktifi (2002/95/EC) Kimyasallar için Kayıt, Değerlendirme ve İzin (REACH) Direktifi (1999/45/EC; 1907/2006/EC) Su Çerçeve Direktifi (2000/60/EC) Maden Atıklarının Yönetimi Direktifi (2006/21/EC) Atıkların Düzenli Depolanmasına İlişkin (Landfill) Direktif (1999/31/EC) Tehlikeli Atık Yakma Direktifi (2000/76/EC) Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Direktifi (85/337/EEC, 97/11/EC) Eko Etiketleme Direktifi (1980/2000) Eko-Yönetim ve Denetim Programı Yönetmeliği (EMAS) (761/2001) Avrupa Birliği nin Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası Eylem Planı (SCP/SIP, 2008) Ülkemiz ve AB mevzuatı Temiz Üretim özelinde incelenmiş ve karşılaştırılmıştır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÜLKEMİZDEKİ DURUM Temiz Üretim kavramı Türkiye gündemine ilk kez 1999 da TÜBİTAK ve TTGV tarafından, Temiz Üretim-Temiz Ürün Çevre Dostu Teknolojiler Çalışma Grubu Sanayi Sektörü Raporu ile getirilmiştir. Daha sonrasında Temiz Üretim kavramına pekçok ulusal politika ve strateji dökümanında çeşitli göndermeler yapılmış/yapılmaktadır. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun öncelikli alanları TÜBİTAK Vizyon 2023 Projesi, Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Tematik Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu 8. Beş Yıllık ve 9. Yedi Yıllık Kalkınma Planları AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (UÇES) Çevre ve Ormancılık Araştırma Programı DPT KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı 2008 yılı Hükümet Programı Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011 2014 (AB Üyeliğine Doğru) Tedbir 1.5: Temiz Üretim stratejilerinin uygulanabilmesi için gerekli altyapı ve kapasitenin oluşturulmasına yönelik çalışmalar başlatılacaktır. Sayfa 140
ÜLKEMİZDEKİ DURUM Sadece çevre yönetimi alanında değil, sürdürülebilirlik çalışmalarının pekçok boyutu için de anahtar bir kavram olan Temiz Üretim yaklaşımının son 10 yılda hem stratejik önemi hem de ülkemiz sanayinin bu konudaki danışmanlık hizmetleri ve Ar-Ge çalışmalarına duyduğu gereksinim hızla artmıştır. Ancak, ülkemizin bilim, teknoloji, kalkınma, vb. alanlarda en üst düzey kurum/kuruluşlarının politika ve strateji dökümanlarında önemi sıkça vurgulanan, Temiz Üretim kavramı ülkemizde -enerji verimliliği boyutu dışında- yeterince bilinmemekte ve uygulanamamaktadır. Bunun en önemli nedeni ülkemizde konu üzerinde ihtiyaçlara karşılık gelebilecek yeterlilikte bir kapasitenin mevcut olmamasıdır. Ülkemizde varolan Temiz Üretim Kapasitesi 66 kurum/kuruluş ile gerçekleştirilen anket çalışması ve çalıştay ile belirlenmiştir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÜLKEMİZDEKİ DURUM Son yıllarda ülkemizde Temiz Üretim konusunda ulusal ölçekte önemli etkinlikler TTGV ve ODTÜ işbirliğinde gerçekleştirilmektedir. UNIDO destekli Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı ve Çevre ve Orman Bakanlığı destekli Türkiye de Temiz Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması için Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi bu etkinlikler arasındadır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Türkiye de Temiz Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması için Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi
PROJENİN AMACI Türkiye de temiz üretim uygulamalarının yaygınlaştırılmasına yönelik; yol haritası için altyapının oluşturulması ihtiyaçların belirlenmesi önerilerin oluşturulması
Temiz üretim konusunda PROJENİN HEDEFLERİ Mevcut bilimsel, teknik, idari ve hukuki çalışmaların ve uygulamaların derlenmesi, İlgili kurum ve kuruluşların var olan kapasitelerinin ve olası katkılarının belirlenmesi, Konu ile ilgili sivil toplum kuruluşlarının ve konu üzerindeki yapabilirliklerinin belirlenmesi, Temiz üretimin teşvik edilmesi için mevcut enstrümanların tanımlanması, Türkiye de temiz üretim açısından öncelikli sektörlerin belirlenmesi, Değerlendirmelerin AB ve uluslararası kapasite ve uygulamalar ile karşılaştırmalı olarak yapılması, Yaygınlaştırma için Ar-Ge ihtiyacının belirlenmesi Önerilerin oluşturulması
Yönetici Özeti PROJE RAPORU Giriş: Kavramsal Çerçeve ve Projenin Tanıtımı Ülkemizde Temiz Üretim Konusunda Var Olan Kapasitenin ve Kurumların Olası Katkılarının Belirlenmesi ve Uluslararası Uygulamalar ile Karşılaştırılması Ülkemiz Mevzuatının Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Ekseninde Değerlendirilmesi ve İlgili AB Mevzuatı ile Karşılaştırılması Ülkemizde Var Olan Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Teşvik Mekanizmaları ve Bilgilendirme, Yaygınlaştırma, Eğitim Faaliyetleri Sektörel Öncelik Analizi Değerlendirme ve Tartışma Sonuç ve Öneriler
Temiz (Sürdürülebilir) Üretim için Araç ve Yöntemler Sürdürülebilirlik Terimleri ve Anlamlarının İncelenmesi başlıklı makalede (Journal of Cleaner Production, 2007) yer alan pekçok prensip, yaklaşım ve sistemin, Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarında kullanılan araç ve yöntemlerdir. Bunlara örnek olarak; yaşam döngüsü değerlendirmesi, eko-tasarım, geri kazanım, yeniden kullanım, kaynakta azaltma, eko-verimlilik, endüstriyel ekoloji (simbiyoz), çevre yönetim sistemleri, vd. verilebilir. Ayrıca, İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi, Atık Denetleme, Enerji Denetleme, Risk Denetleme, Çevresel Yasa Yönetmeliklerle Uyum Değerlendirmesi, Çevresel Etki Değerlendirme, Teknoloji Değerlendirme, Kimyasal İkame Değerlendirmesi, Çevre için ya da Yeşil Satın Alma, Çevresel Performans Değerlendirmesi de Temiz (Sürdürülebilir) üretimi destekleyen araç ve yöntemler olarak kullanılabilmektedir.
Çeşitli Temiz Üretim yöntemleri için pek çok el kitabı, kılavuz, bilgi notu, vb.ler geliştirilmiştir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
TEMİZ ÜRETİM BİR ENDÜSTRİYEL ÜRETİM SÜRECİNİN HANGİ AŞAMALARINDA UYGULANABİLİR? TEKNOLOJİ İŞLETME ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ TEKNOLOJİ İŞLETME ÜRETİM PROSESLERİ ÜRÜN HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ Ham Madde ve Diğer Girdilerin Değiştirilmesi: Toksik ve zararlı girdilerin çevreye duyarlı eşdeğerleri ile değiştirilmesi Geri kazanılmış ve yenilenebilir ham madde ve girdilerin kullanılması ATIK VE EMİSYONLAR
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ TEKSTİL SEKTÖRÜNDE AVRUPA BİRLİĞİ IPPC DİREKTİFİ İLE UYUM ÇALIŞMALARI: BAT UYGULAMALARI PROJESİ Prof.Dr. Ülkü Yetiş yürütücülüğündeki bu proje kapsamında Türkiye nin önde gelen bir tekstil fabrikasında kirlilik önleme ve arıtma çalışmaları sürdürülmektedir. Halen devam eden bu çalışma kapsamında Tekstil Sektörü BAT Referans Dokümanı baz alınarak Mevcut En İyi Teknikler arasından işletme ile paralellik gösterenler seçilmiştir. Tesiste varolan prosesler ile ilgili olduğu için seçilen kirlilik önleme ve azaltma olanakları prosesler özelinde incelenmiş ve proses değerlendirmeleri sonucunda 22 adet uygulanabilir Kirlilik Önleme ve Azaltma Seçeneği belirlenmiştir ve bunlardan 4 tanesi uygulanmıştır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ IPPC Integrated Pollution Prevention and Control EKÖK Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü IPPC Direktifi (96/61/EC ) endüstriyel üretim; kaynaklı kirliliğin önlenmesini (örneğin ham madde seçimi, temiz teknolojiler, vd.) ve sürecinde ortaya çıkan kirliliğin kontrolünü (örneğin arıtma tesisleri ile) kapsamaktadır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ PROJE KAPSAMINDA KİRLİLİK ÖNLEME SÜRECİ Prosesler Hakkında Bilgi Edinimi BAT Referans Dokümanı İle Çakıştırma 22 Adet Kirlilik Önleme Seçeneği Seçeneklerin Uygunluğunun Belirlenmesi Uygulanması Öngörülen 4 Adet Seçenek Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ UYGULANAN SEÇENEKLER 1. ALTERNATİF KİMYASAL KULLANIMI 2. HALAT BOYAMADA TERS AKIM PRENSİBİ İLE YIKAMA 3. KULLANILMAYAN TEKNELERDE KILAVUZ ATLAMA 4. KOSTİK GERİ KAZANIMI Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ SEÇENEK 1: ALTERNATİF KİMYASAL KULLANIMI Amaç: Çevre ve İnsan Sağlığı üzerinde Daha az Zararlı Kimyasal Kullanımı Neler yapıldı; Mevcut Kimyasallar İncelendi (Tüketim Miktarları, Reçeteler, GBF leri) Problemli Kimyasallar Belirlendi (Toksik, Düşük Biyo-Parçalanabilirlik, Kansorejen vs.) Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ SEÇENEK 1: ALTERNATİF KİMYASAL KULLANIMI Neler yapıldı; 8 Adet Problemli Görünen Kimyasal Madde Belirlendi 2 Adet İyon Tutucu, 1 Stabilizatör, 3 Kükürt Boyarmadde, 1 Formaldehit İçerikli Reçine ve 1 Adet Dispergatör Alternatifler Belirlendi, Proseslere ve Ürün Kalitesine Uygun Olan Yeni Kimyasallar Kullanılamaya Başlandı Çevresel İzlemeler Yapıldı Biyo-Parçalanabilirlik Testleri Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ SEÇENEK 1: SONUÇLAR Boyama Bölümü İyon Tutucu Madde Değişikliği, Atıksu Biyo-parçalanabilirliği Arttırıldı (%40 tan %60 a) Arıtma Tesisi KOİ yükü azaltıldı (Aylık 3100 kg KOİ yükü azaltımı) Boyama Bölümü Kükürt Boya Değişikliği, Sucul Yaşam ve Mikroorganizmalar için Çok Toksik özelliğe sahip Sülfid Miktarı azaltıldı (%70 in üzerinde Sülfid azaltımı) Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
TEKNOLOJİK İYİLEŞTİRMELER Ekipman ve Proses Kontrolünde İyileştirmeler TEKNOLOJİ Yeni Teknoloji İŞLETME ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN Teknolojik İyileştirmeler: Proses kontrolünde iyileştirmeler Ekipman modifikasyonu Proses koşullarının optimizasyonu Otomasyon uygulamaları Teknoloji değişikliği ATIK VE EMİSYONLAR
ÖRNEK UYGULAMA: TEKNOLOJİK İYİLEŞTİRMELER Yüzey Kaplama (Anotlama) Yapan Bir Firma Sprey durulama sistemine geçildi Borular onarıldı Ürünler üzerindeki kimyasalların kaplama yapılan tanklar üzerinde uzun süreler süzülmeleri sağlandı Günlük kontrol programı uygulandı Su kullanımı % 66 azaltıldı Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
l/m² ÖRNEK UYGULAMA: TEKNOLOJİK İYİLEŞTİRMELER Firmanın spesifik su tüketimi Specific water consumption of an anodizing company 1.500 1.000 500 0 1993 94 95 96 97 98 99 2000 specific water consumption 1.263 1.273 919 600 392 425 400 400 Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: TEKNOLOJİK İYİLEŞTİRMELER Firmada uygulanan elektrokaplama işleminde, kaplamaya tabi tutulan parçalar dikey pozisyonda mekanik bir taşıyıcı sistemi ile seri olarak dizilmiş solüsyon tanklarına batırılmaktadır. Her bir tank sonrası bu tankta bulunan solüsyon parçalar üzerinde kalmakta (drag-out). Kimyasalların bir sonraki tanka taşınmasını engellemek için parçalar iki kimyasal tankı arasında su ile yıkanmak ve durulanmak zorundadır. Bu süreçte kimyasallar yıkama/durulama suyuna geçmekte ve atıksu arıtma tesisine ulaşmaktadır. Arıtım sonrası ise atıksu arıtma çamurlarına geçmektedir. Bu proseste kaynakta azaltma drag-out un azaltılması anlamına gelmektedir. Bu sadece arıtma maliyetlerinin değil, kimyasal satın alma ve su kullanım maliyetlerinin de azaltılması anlamına gelmektedir. Yapılan çalışma sonucu süzülme süresinin arttırılması, parçaların mekanik taşıyıcıya farklı açılarda asılması, vb. önlemler ile drag-out %40-50 ve spesifik su kullanımı %66 oranında azaltılmıştır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
GELİŞTİRİLMİŞ İŞLETME UYGULAMALARI İŞLETME Eğitim TEKNOLOJİ Geliştirilmiş İşletme Uygulamaları ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER Geliştirilmiş İşletme Uygulamaları: Üretim planlaması Bakım onarım programları Geliştirilmiş işletme uygulamaları Eğitim programları Enerji yönetimi Kayıpların önlenmesi ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR
İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi İşletmeye ilişkin bilgi toplama Doz/konsantrasyon değiştirme Proses kapasite kullanımının arttırılması Temizlik ve bakım sürelerinin kontrolü Standartlaşma ve otomasyonun teşviki Satın alma, depolama ve dağıtım süreçlerinde iyileştirmeler yapılması Madde akış analizinin uygulanması Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: GELİŞTİRİLMİŞ İŞLETME UYGULAMALARI Madde akış analizi uygulama boya tiner tiner yüzeydeki kuru boya temizleme Sankey-diagram: www.sankeyeditor.net atık boya patlayıcı kullanılmış tiner buharlaşan solvent Sprey ile boyama esnasında kaybedilen miktar Üretim proseslerinde, ham madde ve enerji kayıplarının meydana geldiği pekçok nokta vardır. Bu noktalar aynı zamanda çevresel ve ekonomik olarak zayıf noktalardır. Madde akış analizi malzeme kayıplarının gerçekleştiği noktaları ve bu kayıpların miktarlarını belirlemede kullanılan bir araçtır.
ÖRNEK UYGULAMA: GELİŞTİRİLMİŞ İŞLETME UYGULAMALARI Firma Alt Sektör Uygulanan Temiz Üretim Yöntemi Atık Azaltım Etkinlikleri Atık Azaltımı Ekonomik Kazanım CFI, Kuzey Karolina, ABD. Boyama, Ağartma Ekipman Modifikasyonu (otomasyon) Boyama tanklarında varolan ancak kullanılmayan debi metreler, aktif hale getirildi. Boyama tanklarına yerleştirilen diferansiyel basınç ileticileri yardımı ile tanklardaki boyama çözeltisi miktarlarının sürekli olarak ölçümü sağlandı. Kullanılan bir bilgisayar programı/otomasyon sistemi yardımı ile boyama tanklarında uygulanan boyama süreçleri otomatik olarak izlenebilir/kontrol edilebilir hale getirildi. Bu otomasyon sistemi, farklı nitelik ve miktarlardaki kumaşların boyanması için gerektiği kadar boya/boyama çözeltisi kullanımına olanak verdi. Su, ısı ve kimyasal kullanımında % 6-16 arasında azaltım sağlandı. Toplam 53.374 m3/yıl su ve 407,8 ton/yıl kimyasal tasarrufu sağlandı. Su kullanımı ve ayrıca arıtılması gereken atık su miktarı da ciddi ölçüde azaldı. 172.755 Dolar/yıl (Amortisman süresi: 4 ay) Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÜRÜN MODİFİKASYONU İŞLETME TEKNOLOJİ ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN MODİFİKASYONU Ürün Modifikasyonu: Geri dönüştürülebilir ürünler Uzatılmış ürün ömrü Daha etkin ve daha az malzeme yoğun paketleme Zararlı madde içeren malzemelerin daha az kullanımı ATIK VE EMİSYONLAR
ÖRNEK UYGULAMA: ÜRÜN MODİFİKASYONU EKO-TASARIM ÖRNEĞİ (MAKSS, Uganda) MAKSS Uganda da karton paketleme malzemeleri üreten bir firmadır. Bu firma Ağustos 2002 de Uganda Ulusal Temiz Üretim Merkezi nin (UTÜM) düzenlediği bir ekotasarım çalıştayına katılmıştır. Bu çalıştay kapsamında firma iki kez ziyaret edilmiş ve meyve, tavuk, balık ve çiçek paketlemesi için üretilen karton kutular, ürün gelişme perspektifi ile incelenmiştir. Yapılan değerlendirmede üretilen karton kutu tasarımlarının 20 yıl önce yapıldığı ve nakliye sektöründeki önemli bir indikatör olan paket ağırlığı/ürün ağırlığı oranının %10-15 arasında olduğu bulunmuştur. Bu oran çiçek taşındığı zaman daha yükselmektedir. Sadece çevresel değil, nakliye masraflarının azaltılması içinde bu oranın azaltılması çok önemlidir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: ÜRÜN MODİFİKASYONU Yapılan çalışmalar ile kutunun tasarımı değiştirilerek, aynı miktarda ürünün ağırlığı azaltılmış kutular ile taşınabilmesi sağlanmıştır. Bu süreçte müşterilerden de ihtiyaçları konusunda geri besleme alınmıştır. MAKSS UTÜM desteği ile gerçekleştirdiği bu çalışma sonrasında iki yeni ürün tasarlamıştır: 5 kg meyve taşımak için karton kutu ve çiçek ihracatında kullanılacak karton kutu. Sağlanan faydalar şöyle sıralanabilir: Daha az hammadde kullanımı (% 11-12) Daha az atık üretimi (karton atıkları başka üretim süreçlerinde kullanılmıştır) Düşük maliyet (düşük ağırlık nedeniyle, kutuların müşteriye nakliyesi daha ucuzlamış, bu da satış fiyatının düşmesine neden olmuştur) Daha iyi ürün tasarımı (müşteri memnuniyeti artmıştır) Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
GERİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIM İŞLETME TEKNOLOJİ ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER Geri kazanım ve Yeniden Kullanım: Atıkların (atıksu, soğutma suyu, enerji, vd.) aynı tesiste ya da başka tesislerde ham madde olarak kullanılmasına yönelik yapılacak geri kazanım ve yeniden kullanım faaliyetleri Atıkların ürün ve enerjiye dönüştürülmesi Atıkların ayrı toplanması ve depolanması ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR Geri kazanım ve yeniden kullanım
ÖRNEK UYGULAMA: ATIKLARIN GEZİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIMI Oto Tamir Atölyesi Bir ultrafiltrasyon ünitesi kullanılmaya başlandı Temizleme sistemi modifiye edildi Yıkama kimyasalı kullanımında % 76, su kullanımında % 80 azalma sağlandı Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: ATIKLARIN GEZİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIMI Bu firmada yağlı motor parçaları düzenli olarak temizlenmektedir. Bu temizleme işlemi kapalı bir temizleme sisteminde alkali bir çözelti kullanılarak yapılmaktadır. Her 2-3 haftada yıkama çözeltisi (2000 litre) değiştirilmekte, kullanılmış çözelti tehlikeli atık olarak işlem görmektedir. Kullanılan ultrafiltrasyon ünitesi kullanılmış alkali çözeltiyi seramik bir membran ile yağından ayırmakta ve aynı çözeltinin 4 ay kullanılmasını sağlamaktadır. Bu uygulama ile yıkama çözeltisi ve tehlikeli atık üretimi ile su tüketimi % 75-80 oranında azaltılmıştır. İlk yatırım maliyeti olan 6000-7000 Euro, 11 ayda amorti edilmiştir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
ÖRNEK UYGULAMA: ATIKLARIN GEZİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIMI Firma Alt Sektör Uygulanan Temiz Üretim Etkinlikleri Sağlanan Atık Azaltımı Ekonomik Kazanım Açıklanmamış. Dokuma tekstil ürünleri Kapalı devre ultrafiltrasyon sistemi ile tesiste kullanılan polivinil alkolün (PVA) geri kazanımı ve yeniden kullanımı sağlanmıştır Belirtilmemiş. 540.000 Dolar/yıl (Amortisman süresi: 13 ay) Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara
Bir Süt Üretimi Fabrikası İçin Temiz Üretim Fırsatlarının Araştırılması (ODTÜ, 2001-2003) Engellenebilecek Su Kullanımı (kg/gün) Deşarj (kg/gün) Kimyasal kullanımı (kg/gün) Geri Kazanılan Su (kg/gün) Azaltılan KOİ (kg/gün) AKM (kg/gün) Alkalinite (kg/gün) 47329.7 9089.2 101.1 18636.9 181.9 20.7 40.1 Ω Bu değerler, önerilen TÜ önlemleri hayata geçirildiğinde, bu fabrikanın kullanım suyunu %50, varolan atık su deşarjlarını %9.3, varolan kimyasal madde kullanımını %65.4, KOİ yükünü 181.9 kg/gün ve AKM yükünü 20.7 kg/gün oranında azaltabileceğini, ve kullanım suyunun % 19.6 ı da yeniden kullanabileceğini göstermektedir.
TEŞEKKÜRLER Prof.Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ Çevre Mühendisligi Bölümü Tel: 312 210 58 67 e.posta: goksel@metu.edu.tr