Sigortacılık
Prof. Dr. Enver Alper Güvel - Av. Afitap Öndaş Güvel SİGORTACILIK Temel Sigortacılık Kavramları Sigorta Türleri Sigorta Belgeleri Sigorta Şirketleri Sigorta Aracıları Bireysel Emeklilik Sigortası 5684 Sayılı Sigortacılık Kanunu 5. Baskı Ankara, 2010
Sigortacılık Prof. Dr. Enver Alper Güvel - Av. Afitap Öndaş Güvel Muhasebe ve Finans Dizisi: 3 ISBN 978-975-02-1110-2 Beşinci Baskı: Ocak - 2010 Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş. Bu kitabın her türlü yayın hakkı Seçkin Yayımcılık San. ve Tic. A.Ş. ye aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan, tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç olmak üzere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılamaz. Sayfa Tasarımı: İlhan Eroğlu Kapak Tasarımı: İsmail Çam Yayın ve Dağıtım: Merkez: Seçkin Yayıncılık, Sağlık Sokak No: 21 06410 Sıhhiye, ANKARA Tel: (0 312) 435 30 30 (Pbx), Faks: (0 312) 435 24 72 Şube: Ankara Adliye Sarayı K Blok Zemin Kat Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) 309 52 48 Şube: Strazburg Cd. No: 23 Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) 230 52 62 Şube: Abidei Hürriyet Caddesi 179/E (Şişli Ceza Adliyesi Altı) Şişli- İSTANBUL Tel: (0-212) 234 34 77 Web Adresi: www.seckin.com.tr, E posta: yayin@seckin.com.tr Baskı: Sözkesen Matbaacılık, Tel: (0 312) 395 21 10
Cihan a ve Șamil e
Beşinci Baskıya Önsöz Sigortacılık kitabımızın 4. baskısından daha bir yıl bile geçmeden 5. baskısının yapılması talebi ile karşılaşmamız bizi çok sevindirdi. İlk dört baskı ortalama ikişer yıl arayla yapılmıştı. Bu rekor, bir yandan kitabın okuyucu tarafından giderek daha çok kadar kabul gören bir referans kaynağı olmaya başladığını, diğer yandan ise sektöre ilgi duyanların sayısının hızla arttığını göstermesi açısından anlamlıdır. Kitabın ilk baskısı için kaleme aldığımız Önsöz de açıkça belirttiğimiz gibi bu sonuç aslında bir sürpriz değildir. Zira, Sigorta Endüstrisi, çağdaş dünyanın en temel unsurlarından biridir. Sigorta Endüstrisi nin bir dizi ekonomik, finansal, sosyal ve politik işlevi ve yararı vardır. Giderek hızlanan küreselleşme sürecinde istikrarlı ve güvenli bir uluslararası ve ulusal ekonomik ve sosyal aktivite, ancak güçlü bir sigorta güvencesi ile mümkün olabilecektir. En önemli kurumsal yatırımcılar arasında yer alan bireysel emeklilik ve hayat sigortası şirketleri sermaye piyasalarının sağlıklı ve istikrarlı gelişiminde anahtar rol oynamaktadır. Sağlık, bireysel emeklilik ve hayat sigortaları, geleneksel dayanışma yöntemlerinin zayıflaması ve bireyselleşme süreci ile birlikte sosyal yaşamda ortaya çıkan dayanışma eksikliğinin telafi edilmesinde, sosyal yaşamın istikrarlı biçimde sürdürülebilmesinde de çok önemli işlevlere sahiptir. Güçlü bir demokrasinin ve sağlıklı işleyen bir piyasa ekonomisinin en önemli dayanaklarından biri, sigorta endüstrisidir. Bu işlevleri ve yararları dolayısıyla ülkemizde de Sigorta Endüstrisi nin hızla gelişimini sağlayacak yasal ve kurumsal düzenlemeler büyük ivme kazanmıştır. Sigortacılık sektörü açısından bir milat olarak kabul edilen 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu ve buna dayanan yönetmeliklerle sektörün daha rekabetçi bir işleyişe sahip olmasını sağlayan ve gelişim potansiyelini artıran sağlam bir mevzuat yapısı ihdas edilmiştir. sigorta kuruluşları, esnaf olmaktan
8 Sigortacılık çıkıp gerçek anlamda bir finansal kurum niteliği kazandı. Sigortacılık sektöründe faaliyet gösterenleri, yerleşik alışkanlıklarından vazgeçmeye ve müktesebatlarını yeni yasaya, yönetmeliklere ve rekabetçi piyasa koşullarına uyumlu hale getirmeye zorlayan bu büyük dönüşüm, kaçınılmaz olarak sigortacılık eğitiminin öneminin her kesimde giderek daha çok algılanmasına ve dile getirilmesine yol açmıştır. Sigortacılık sektöründe çalışma koşullarının belirli kurallara bağlanması ve artan rekabet, sektör çalışanlarının daha bilgili ve disiplinli olmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu süreç, sigortacılık konusunda temel bilgi sunan referans kitapların önemini de hızla artırmaktadır. Sigortacılık Endüstrisi nin kapsamının genişliğine bağlı olarak, çeşitli uzmanlık alanlarıyla ilgili ayrıntılı bilgiler içeren muazzam bir literatür oluşmuştur. Sigortacılık Endüstrisi nin vergi mevzuatı ve fon yönetimi konularında uzman eleman ihtiyacının artmasına bağlı olarak lisans ve lisansüstü düzeyde sigortacılık eğitimini giderek yaygınlaşmaktadır. Ancak, bu süreçte öğrencilerin ve uygulayıcıların bu muazzam literatüre girişini kolaylaştıracak, deyim yerindeyse bir anahtar işlevi görebilecek temel başvuru kaynaklarında halâ büyük bir boşluk gözlenmektedir. Daha önceki baskılarda da açıkça belirttiğimiz gibi, kitabımız, kapsamının genişliği ve üslubunun anlaşılırlığı ile sigortacılık endüstrisinde çalışan, çalışmak isteyen ve sigortacılık eğitim alan herkesin beklentilerine cevap verebilecek bir referans kitap olarak hazırlanmıştır. Kapsamının genişliği ve üslubunun anlaşılırlığı ile sigortacılık konusunda eğitim veren yükseköğretim kurumlarının ve sigorta şirketlerinin meslekiçi eğitim seminerlerinin beklentilerine cevap verebilecek içeriğe sahiptir. Hedefimiz, sigortacılık bilgisinin en önemli parçası olan temel sigortacılık kavramlarını, sigorta türlerini, sigortacılık belgelerini, sigorta şirketlerinin örgüt yapılarını ve işleyişini açıklayarak sigorta çalışanlarının, sigortacılığa ilgi duyanların ve sigortacılık hiz-
Önsöz 9 metlerinden yararlananların bilgi gereksinimlerine katkıda bulunabilmektir. Bu amaçla, daha öncekilerde olduğu gibi bu baskıda da mevzuat değişiklikleri ve istatistiksel gelişmeler de yakından izlenerek güncellenmiştir. Kitabımız sigortacılar, sigortalılar, öğrenciler, kursiyerler ve uygulayıcılar tarafından her an el altında tutulan bir başvuru kaynağı niteliği kazandığı ölçüde işlevini gerçekleştirmiş olacaktır. Av. Afitap Öndaş Güvel Prof. Dr. Enver Alper Güvel Adana 23 Ekim 2009
İçindekiler Beşinci Baskıya Önsöz... 7 Şekiller ve Tablolar Listesi...18 I. GİRİŞ...19 II. GENEL SİGORTACILIK BİLGİLERİ...21 A. Sigorta Kavramı ve Büyük Sayılar Yasası... 21 1. Sigortanın Tanımı... 22 2. Özel Sigorta ve Sosyal Sigorta Ayrımı... 24 3. Sigortanın Önemi, İşlevleri ve Yararları... 25 a. Sigortanın Güvence ve Riziko Yönetimi İşlevleri ve Yararları... 26 b. Sigortanın Ekonomik İşlevleri ve Yararları... 28 B. Sigortanın Türkiye deki Gelişimi... 31 1. Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Sigortacılık Faaliyetleri... 31 2. Ulusal Sigorta Şirketlerinin Kuruluşu ve Gelişimi... 31 3. Sigortacılıkla İlgili Hukuksal Düzenlemeler ve Kurumlar... 34 a. Sigortacılıkla İlgili Yasalar... 34 b. Sigortacılıkla İlgili Yönetmelikler... 36 c. Türk Sigorta Sisteminde Bulunan Kurumlar... 39 ba. Sigortacılık Genel Müdürlüğü... 40 bb. Sigorta Denetleme Kurulu... 40 bc. Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği... 40 bd. Sigorta Eksperleri İcra Komitesi... 41 be. Sigorta Acenteleri İcra Komitesi... 41 bf. Sigorta Tahkim Komisyonu... 42 bg. Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu... 43 bh. Emeklilik Gözetim Merkezi... 44 4. Günümüzde Türk Sigortacılık Sektörünün Genel Görünümü... 46 a. Türk Sigortacılık Sektörünün Prim Üretim Düzeyi... 47 b. Türk Sigortacılık Sektörünün Mali Yapısı... 51 c. Pazarlama Sorunları ve Sigorta Bilincinin Gelişmemesi... 53
12 Sigortacılık d. Yüksek Enflasyonun Olumsuz Etkisi... 55 e. Sigorta Eğitiminin Yetersizliği ve Kalifiye Eleman Eksikliği... 58 III. TEMEL SİGORTACILIK KAVRAMLARI...69 A. Sigortacı... 69 1. Tanım... 69 2. Kollektif Sigorta (Koasürans)... 69 3. Sigortacının Yükümlülükleri... 70 B. Sigorta Yapabilecek İşletmeler... 70 1. Anonim Şirket... 71 2. Karşılıklı Sigorta Şirketi... 71 C. Sigortalı... 72 1. Tanım... 72 2. Sigortalanabilir Çıkar ve Unsurları... 73 3. Sigortalının Yükümlülükleri... 74 D. Riziko... 75 1. Tanım... 75 a. Temel Riziko - Özel Riziko Ayrımı... 76 b. Spekülatif Riziko Saf (ya da Rassal) Riziko Ayrımı... 76 c. Kötü Riziko İyi Riziko Ayrımı... 76 2. Rizikonun Koşulları... 77 3. Riziko Kaynakları... 78 4. Riziko Çeşitleri... 79 a. Bireysel Rizikolar... 79 b. İşletme Rizikoları... 80 E. Sigorta Primi... 81 1. Tanım... 81 2. Net Sigorta Primi... 82 3. Brüt Sigorta Primi... 84 4. Prim Belirlenirken Gözetilecek İlkeler... 85 F. Tarife Rejimi... 86 1. Tanım... 86 2. Tarife Rejimi Çeşitleri... 86
İçindekiler 13 G. Sigorta Tazminatı... 88 1. Tanım... 88 a. Zarar sigortaları... 88 b. Tam, Aşkın ve Eksik Sigorta Durumları... 88 2. Tazminat Ödemesinin Koşulları... 90 3. Halefiyet ve Rücu Hakkı... 90 IV. SİGORTA İŞLEMLERİNDE KULLANILAN BELGELER...97 A. Genel Olarak Sigorta Belgeleri... 97 B. Sigorta Teklifnamesi... 97 1. Tanım... 97 2. Sigorta Teklifnamesinde Bulunması Gereken Unsurlar... 98 3. Teklifnamenin Düzenlenmesi... 100 C. Sigorta Poliçesi... 101 1. Tanım... 101 2. Sigorta Poliçesinin Unsurları... 101 3. Sigorta Poliçesinin Düzenlenmesi... 104 D. Abonman Poliçesi... 104 1. Tanım... 104 2. Abonman Poliçesinin Unsurları ve Düzenlenmesi... 105 E. Grup Sigorta Poliçesi... 107 1. Tanım... 107 2. Grup Sigorta Poliçesinin Unsurları ve Düzenlenmesi... 107 F. Geçici Sigorta Poliçesi... 108 1. Tanım... 108 2. Geçici Sigorta Poliçesinin Unsurları ve Düzenlenmesi... 109 G. Temditname (Uzatma Belgesi)... 110 1. Tanım... 110 2. Temditnamenin Unsurları ve Düzenlenmesi... 110 H. Zeyilname... 111 1. Tanım... 111 2. Zeyilnamenin Unsurları ve Düzenlenmesi... 111
14 Sigortacılık V. SİGORTA TÜRLERİ...117 A. Genel Açıdan Sigorta Türleri... 117 B. Primler Bakımından Sigortalar... 118 1. Sabit Primli Sigortalar... 119 2. Karşılıklı (Değişir Primli) Sigortalar... 119 C. Sigorta Ettirilen Çıkarlar Bakımından Sigorta Türleri... 119 1. Kişi Sigortaları... 119 2. Mal ve Malvarlığı Sigortaları... 120 D. Ödenecek Tazminat Miktarı Bakımından Sigorta Türleri... 120 1. Zarar Sigortası... 120 2. Meblağ (Tutar) Sigortası... 122 E. Mal (Aktif) Sigortaları... 123 1. Yangın Sigortası... 124 a. Yangın Sigortası Çeşitleri... 126 2. Nakliyat Sigortası... 127 a. Nakliyat Sigortasının Konusu... 127 b. Oto Kasko Sigortası... 128 c. Kasko Sigortasının Düzenlenmesi... 130 d. Nakliyat Sigortası Çeşitleri... 131 3. Hırsızlık Sigortası... 132 a. Hırsızlık Sigortası Çeşitleri... 133 b. Hırsızlık sigortası Kapsamı Dışında Kalan Durumlar... 134 4. Cam Kırılma Sigortası... 134 5. Mühendislik Sigortaları... 136 a. Makine Sigortası... 136 b. Montaj Sigortası... 137 6. İnşaat Sigortası... 138 7. Tarımsal Sigortalar... 139 a. Dolu Sigortası... 139 b. Hayvan Sigortası... 140 8. Deprem Sigortası... 142 F. Malvarlığı (Aktif-Pasif) Sigortaları... 146 1. Mali Sorumluluk Sigortası... 148 a. Kişi Hasarları ve Yükümlülükleri... 149
İçindekiler 15 b. Mal Hasarları ve Yükümlülükleri... 149 c. Mali Sorumluluk Sigortasının Başlıca Türleri... 150 ca. Zorunlu Mali Sorumluluk Sigortası... 150 cb. Yeşil Kart Sigortası: Uluslararası Zorunlu Trafik Sigortası... 152 cc. İhtiyari Oto Mali Sorumluluk Sigortaları... 152 d. Güvence Hesabı... 153 2. Diğer Sorumluluk Sigortaları... 155 3. Internet Sorumluluk Sigortası... 157 G. Kişi Sigortaları... 159 1. Hayat Sigortası... 160 a. Tasarrufa Bağlı Hayat Sigortaları... 160 aa. Gelir Sigortası... 161 ab. Sermaye Sigortası... 162 b. Ölüme Bağlı Hayat Sigortaları... 162 ba. Süreli Ölüme Bağlı Hayat Sigortası (Term Insurance)... 162 bb. Süresiz Ölüme Bağlı Hayat Sigortası (Whole Life)... 163 bc. Karma Hayat Sigortası... 163 c. Grup Hayat Sigortaları... 163 2. Bireysel Emeklilik Sigortası... 164 a. Tanım... 166 b. Bireysel Emeklilik Sözleşmesi... 166 c. Bireysel Emeklilik Sigortası Seçenekleri... 167 d. Katılımcının ve Sigorta Şirketinin Hak ve Yükümlülükleri... 167 e. Emekli Olma ve Emeklilik Seçenekleri... 168 f. Bireysel Emeklilik Sisteminin Mali Avantajları:... 169 3. Bireysel Kaza Sigortası... 172 a. Tanım... 172 b. Bireysel Kaza Sigortası Türleri... 173 ba. Şahıs Bireysel Kaza Sigortası... 174 bb. Grup Bireysel Kaza Sigortası... 174 bc. Koltuk Bireysel Kaza Sigortası... 174 bd. Otobüs Zorunlu Koltuk Bireysel Kaza Sigortası... 174 be. Okul Servis Araçları Bireysel Kaza Sigortası... 175 bf. Profesyonel Futbolcuların Bireysel Kaza Sigortası... 175 bg. Seyahat Bireysel Kaza Sigortası... 175 c. Bireysel Kaza Sigortasının Kapsamı... 175
16 Sigortacılık VI. SİGORTA İŞLETMELERİNİN ORGANİZASYONU...181 A. Sigorta Şirketlerinin Kuruluşu... 181 B. Sigorta İşletmesinin Fonksiyon Esasına Göre Organizasyonu... 183 1. Genel Yönetim Bölümü ve Görevleri... 183 a. Yönetim Kurulu... 184 b. Genel Müdür... 184 c. Genel Müdür Yardımcıları... 185 d. Sekreter... 185 e. Diğer Yöneticiler... 185 e. Yöneticilerin Yapamayacağı İşler... 185 2. Yardımcı Bölümler ve Görevleri... 186 a. Dış Hizmetler Bölümü... 186 b. Hasar Bölümü... 186 c. Aktüerya ve İstatistik Bölümü... 187 d. Reasürans Bölümü... 188 da. Pasif Reasürans... 188 db. Aktif Reasürans... 188 e. Denetim Bölümü... 189 ea. Teknik Denetim... 190 eb. Muhasebe Denetimi... 190 f. Hukuk Bölümü... 191 g. Personel Bölümü... 191 h. Muhasebe ve Tahsilat Bölümü... 191 C. Sigorta İşletmesinin Üretim Esasına Göre Organizasyonu: Aktif Servisler... 192 1. Teklifname Kabul Bölümü... 193 2. Poliçe Düzenleme Bölümü... 193 D. Sigorta İşletmelerinin Dış Organları... 194 1. Acenteler... 195 a. Tanım... 195 aa. Acente Bağımsız Bir Tüccardır... 196 ab. Acente ile Sigortacı Arasındaki İlişki Sürekli Niteliktedir... 197 ac. Acente, Bu İşi Meslek Edinmiş Olan Kimsedir... 197 b. Gerçek Kişilerin ve Tüzel Kişiliklerin Acente Olma Koşulları... 197 c. Acentelerin Türleri... 199 ca. A Grubu Acente... 199
İçindekiler 17 cb. B Grubu Acente... 200 2. Broker (Temsilci)... 200 a. Tanım... 200 b. Broker Olma Koşulları... 201 c. Brokerlerin Yetki ve Sorumlulukları... 204 3. Sigorta Eksperleri... 205 a. Tanım... 205 aa. Riziko Eksperleri... 205 ab. Hasar eksperleri... 206 b. Sigorta Eksperi Olma Koşulları... 206 c. Eksperlerin Görev ve Sorumlulukları... 208 d. Eksperlerin Yetkileri... 209 4. Bireysel Emeklilik Aracıları... 210 a. Tanım... 210 b. Bireysel Emeklilik Aracılarında Aranan Nitelikler... 210 c. Bireysel Emeklilik Aracılarının Çalışma Esasları... 212 Temel Sigorta Terimleri Sözlüğü...217 Kaynakça...227 Dizin...233