TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ. Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR

TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR YÜKSEK LİSANS TEZİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EYLÜL 2014

Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR tarafından hazırlanan TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından OY BİRLİĞİ ile Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman:Yrd. Doç. Dr. Hikmet BAYIRTEPE İnşaat Mühendisliği, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum... Başkan: Prof. Dr. Özdemir AKYILMAZ İnşaat Mühendisliği, O.D.T.Ü. Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum... Üye : Yrd. Doç. Dr. Kürşat ÇUBUK İnşaat Mühendisliği, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum... Tez Savunma Tarihi: 10/09/2014 Jüri tarafından kabul edilen bu tezin Yüksek Lisans Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum... Prof. Dr. Şeref SAĞIROĞLU Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü

ETİK BEYAN Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, Kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR 10 / 09 / 2014

İV TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ (Yüksek Lisans Tezi) Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Eylül 2014 ÖZET Ulaştırma olanak ve sistem bileşenleri ile ilgili yatırımlar, para, malzeme, işçilik, zaman vb. kaynaklarını tüketen, yüksek maliyetli ve uzun vadelidir. Bu yatırımların belirlenmesi ve gerçekleştirilmesinde her zaman akılcı ve bütünsel bir yaklaşım gerekmektedir. Maliyetler içinde yer alan ve kamu tarafından katlanılan yapım, bakım, onarım ve işletim maliyetlerine ilaveten, özellikle karayolu ulaştırma alt sisteminde kullanıcılar tarafından ayrıca karşılanan taşıt işletim giderleri de bulunmaktadır. Karayolu birim yolcu ve yük taşıma maliyeti içinde yer alan taşıt işletim giderleri; ciddi ölçüde ve dikkate değer bir önem arz etmektedir. Bu çalışma içerisinde taşıt işletim giderleri; akaryakıt, yağ, lastik, bakım, amortisman, personel, zaman, vergi, sigorta, kasko vb. giderler temelinde irdelenmiş olup, araç türlerine ve birim yolcu ve yük taşımalarına göre kullanıcı giderleri belirlenmeye çalışılmıştır. Kamu yatırım ve harcamalarına ilaveten katlanılan taşıt işletme giderleri bütününde karayolu ulaşımı birim yolcu ve yük taşımaları ile araç trafiği maliyetleri belirlenerek değerlendirilmektedir. Yolcu taşımalarında; büyük maliyetten küçüğe doğru taşımalar; otomobil, minibüs ve otomobil olarak, yük taşımalarında ise aynı sırayla, kamyonet, kamyon ve TIR taşıt gruplarında gerçekleşmektedir. Bilim Kodu : 911.1.134 Anahtar Kelimeler : Karayolu ulaşımı, Kamu giderleri, Taşıt işletim gideri, Taşıma maliyeti, Birim taşıma maliyeti Sayfa Adedi : 98 Danışman : Yrd. Doç. Dr. Hikmet BAYIRTEPE

v VEHICLE OPERATION AND UNIT TRANSPORTATION COST OF HIGHWAYS IN TURKEY (M. Sc. Thesis) Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR GAZİ UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES September 2014 ABSTRACT Transportation facilities and system components and their related investments consume more resources such as money, material, labor, time etc. Determination and realization of these investments are required to be based on more rational and integrated approaches. Road users are also paid for vehicle operating costs or expenses in addition to costs incurred by the public for the construction, maintenance, repair and operation of highways. Vehicle operating cost is the monetary equivalent of consumed resources to transport passengers and freights. Vehicle operating expenses are considerably and remarkably important on highway passenger and freight transportation costs. In this study, vehicle operating costs are concerned and discussed on the basis of the main vehicle types in terms of the cost of fuel, oil, tires, maintenance, depreciation, personnel, time, tax, insurance, etc. Unit costs of passenger and freight transportation are determined and evaluated by considering total expenditures together with the vehicle operating cost and time cost of passengers, in addition to public investment and expenditures incurred. The costs of unit passenger transportation by automobiles, minibuses and buses have costs in decending order. Similarly for unit freight transportation, residential or light truck, truck and TIR vehicles takes place in the same order. Science Code : 911.1.134 Key Words : Highway Transportation, Public expenditures, Vehicle operation cost, Transportation cost, Unit transportation cost Page Number : 98 Supervisor : Asst. Assoc. Dr. Hikmet BAYIRTEPE

Vİ TEŞEKKÜR Çalışmalarım sırasında yardım ve desteğini hiç bir zaman esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Hikmet Bayırtepe ye, çalışmalarım boyunca beni destekleyen aileme ve arkadaşlarıma, aktardıkları birikim ve verilerle çalışmayı destekleyen Karayolları Genel Müdürlüğü, Strateji Daire Başkanı ve çalışanlarına, ayrıca Yüksel Proje de çalışan değerli iş arkadaşlarıma ve müdürüm Özgür Uğurlu ya, teşekkürlerimi sunarım.

Vİİ İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER... ÇİZELGELERİN LİSTESİ... iv v vi vii x ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xiv SİMGELER VE KISALTMALAR... xv 1. GİRİŞ... 1 2. TEMEL BİLGİLER... 3 2.1. Dünya da Taşıt İşletim Giderleri... 3 2.2. Türkiye de Taşıt İşletim Giderleri... 9 2.3. Türkiye de Karayolu ve Karayolu Taşımacılığı... 9 2.4. Taşıt Sınıfları ve Özellikleri... 11 2.5. Türkiye Karayolu Ağı... 14 2.6. Karayolları Ulaştırma Maliyet Bileşenleri... 16 3. TAŞIT İŞLETME GİDERLERİ İÇİN KAVRAMSAL YAKLAŞIM... 19 3.1. Karayolu Ulaşım Harcamalarında Ana Maliyet Kalemleri... 19 3.1.1. Yol yapım maliyeti... 19 3.1.2. Kaplama maliyeti... 20 3.1.3. Yol bakım maliyeti... 20 3.1.4. Yol kullanıcı maliyeti... 20 3.1.5. Diğer maliyetler... 21 3.2. Karayolu Kullanıcı Maliyeti... 21

Vİİİ Sayfa 4. VERİ TABANI... 27 4.1. Türkiye de Ulaşım ile İlgili Sosyo Ekonomik Veriler... 27 4.2. Karayollarında Akaryakıt Harcamaları... 30 4.3. Yağ ve Lastik Fiyatları... 31 4.4. Türkiye de Yük ve Yolcu Taşımacılığı... 32 4.5. Karayollarında Hız ve Kaza İstatistikleri... 37 4.6. Türkiye Motorlu Kara Taşıt Verileri... 38 5. TAŞIT İŞLETİM GİDERLERİ... 43 5.1. Akaryakıt... 43 5.2. Motor Yağı... 51 5.3. Lastik... 52 5.4. Bakım ve Onarım... 55 5.5. Amortisman... 58 5.6. Personel Maliyeti... 65 5.7. Sabit Giderler... 67 5.8. Yolcu Zaman Maliyeti... 73 5.9. Yatırım ve Harcamalar... 75 5.10. Toplam İşletim ve Taşıma Maliyetleri... 81 6. DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER... 87 6.1. Taşıt Sınıflarına Göre Değerlendirmeler... 87 6.2. Kamu Yatırım ve Harcamaları Bazında Değerlendirmeler... 90 6.3. Taşıt İşletme Giderleri Bazında Değerlendirmeler... 90 6.4. Toplam Giderler Bazında Değerlendirmeler... 91 6.5. Genel Değerlendirmeler... 91

İX Sayfa 6.6. Öneriler... 92 KAYNAKLAR... 93 EKLER... 95 EK-1. Trafiğe kayıtlı taşıtların marka ve sayıları... 96 ÖZGEÇMİŞ... 98

X ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 2.1. Ulaştırma maliyetlerinin sınıflandırılması... 4 Çizelge 2.2. Değişken, sabit, içsel ve dışsal maliyetler... 5 Çizelge 2.3. Amerika ve Kanada da yapılan bir çalışma sonucu TİG... 6 Çizelge 2.4. Amerika Minnesota da yapılan bir çalışma sonucu TİG... 6 Çizelge 2.5. Kamyon işletim giderleri... 6 Çizelge 2.6. Genişletilmiş kamyon işletim giderleri... 7 Çizelge 2.7. Amerika otomobilciler federasyonu TİG... 7 Çizelge 2.8. Amerika ulusal karayolu araştırma programına göre TİG... 8 Çizelge 2.9. Cezayir karayolu projelerinde kullanılan TİG... 8 Çizelge 2.10. Karayolları Genel Müdürlüğü çalışmalarında TİG... 9 Çizelge 2.11. Türkiye ve karayolu istatistikleri... 10 Çizelge 2.12. KGM taşıt sınıfları... 13 Çizelge 2.13. Yıllara göre karayolu ağının satıh cinslerine göre dağılımı... 14 Çizelge 2.14. Yıllara göre karayolu uzunlukları... 15 Çizelge 4.1. Ulaşım ile ilgili sosyo-ekonomik veriler... 28 Çizelge 4.2. Hane halkı tüketim harcamalarının yüzdesel dağılımı... 28 Çizelge 4.3. KGM, UDHB ve toplam kamu yatırımları... 29 Çizelge 4.4. Merkez bankası USD yıllık alış-satış değerleri... 29 Çizelge 4.5. Türkiye yıllık ortalama akaryakıt satış fiyatları... 30 Çizelge 4.6. Çeşitli marka ve türlere göre yağ satış fiyatları... 31 Çizelge 4.7. Çeşitli marka ve türlere göre lastik satış fiyatları... 32 Çizelge 4.8. Ulusal yük ve yolcu taşımacılığında türel dağılım... 33 Çizelge 4.9. Yıllara göre karayolu taşıt-km değerleri... 34

Xİ Çizelge Sayfa Çizelge 4.10. Yıllara göre karayolu ton-km değerleri... 35 Çizelge 4.11. Yıllara göre karayolu yolcu-km değerleri... 36 Çizelge 4.12. Devlet yolları araç hız dağılımı... 37 Çizelge 4.13. Yıllara göre devlet yollarında gerçekleşen kaza istatistikleri... 38 Çizelge 4.14. Türkiye de kayıtlı kara taşıtları (1989-2013)... 39 Çizelge 4.15. Kayıtlı otomobillerin yakıt cinsine göre dağılımı... 40 Çizelge 4.16. Trafiğe kayıtlı otomobillerin silindir hacmine göre dağılımı... 40 Çizelge 4.17. Trafiğe kayıtlı taşıtların model yıllarına göre dağılımı... 41 Çizelge 5.1. Benzinli ve dizel otomobil yakıt tüketim ortalamaları... 45 Çizelge 5.2. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt tüketimleri... 47 Çizelge 5.3. Ana taşıt sınıfı birim akaryakıt tüketimleri... 47 Çizelge 5.4. Şehirlerarası karayollarında akaryakıt tüketim maliyetleri... 48 Çizelge 5.5. Otomobil ve minibüs taşıt-km değerleri... 49 Çizelge 5.6. Kamyonet ve otobüs taşıt-km değerleri... 49 Çizelge 5.7. Kamyon ve TIR taşıt-km değerleri... 49 Çizelge 5.8. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt giderleri... 50 Çizelge 5.9. Tür ve kullanıma göre akaryakıt tüketimi... 50 Çizelge 5.10. Ana taşıt sınıfı birim yağ tüketimleri... 51 Çizelge 5.11. Şehirlerarası karayollarında yağ tüketim maliyetleri... 52 Çizelge 5.12. Yıllara göre ana taşıt sınıfı motoryağı giderleri... 52 Çizelge 5.13. Ana taşıt sınıfı birim lastik tüketimleri... 53 Çizelge 5.14. Otobüs, kamyon ve TIR sınıfı kullanılan lastik sayısı... 54 Çizelge 5.15. Yıllara göre ana taşıt sınıfı lastik giderleri... 55 Çizelge 5.16. Ana taşıt sınıfı ve markaların bakım aralıkları ve maliyetleri... 56

Xİİ Çizelge Sayfa Çizelge 5.17. Ana taşıt sınıfı birim bakım maliyetleri... 57 Çizelge 5.18. Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam bakım giderleri... 57 Çizelge 5.19. KGM ve TÜİK taşıt sınıfları... 60 Çizelge 5.20. Otomobil, minibüs ve kamyonet yıllık ortalama kilometreleri... 60 Çizelge 5.21. Otobüs, Kamyon ve TIR yıllık ortalama kilometreleri... 60 Çizelge 5.22. TÜİK verileri ile otomobil yıllık mesafe... 61 Çizelge 5.23. Yol ve taşıt türüne göre YOGT... 62 Çizelge 5.24. O.Y.T.T. ve otobüs için ortalama yıllık mesafe... 62 Çizelge 5.25. Kamyon ve TIR için ortalama yıllık mesafe... 62 Çizelge 5.26. Şehirlerarası karayollarında yıllık ortalama mesafe... 63 Çizelge 5.27. Ana taşıt sınıfı satış fiyatları 2012 2007... 64 Çizelge 5.28. Ana taşıt sınıfı satış fiyatları 2006 2003... 64 Çizelge 5.29. Yıllara göre ana taşıt sınıfı amortisman giderleri... 64 Çizelge 5.30. Devlet ve il yolunda ortalama işletim hızları... 65 Çizelge 5.31. Otoyolda izin verilen hız sınırları... 65 Çizelge 5.32. Şehirlerarası karayollarında ortalama işletim hızı... 66 Çizelge 5.33. Taşıt sınıfı personel maliyeti... 67 Çizelge 5.34. Yıllara göre ana taşıt sınıfı personel giderleri... 67 Çizelge 5.35. 2013 yılı sigorta verileri... 69 Çizelge 5.36. Taşıt sınıfları ortalama sigorta prim tutarı... 69 Çizelge 5.37. 2013 yılı kasko verileri... 70 Çizelge 5.38. Taşıt sınıfları ortalama kasko prim tutarı... 70 Çizelge 5.39. Otomobil MTV maliyeti... 71 Çizelge 5.40. Minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR MTV maliyeti... 72

Xİİİ Çizelge Sayfa Çizelge 5.41. Taşıt sınıfları ortalama MTV maliyeti... 72 Çizelge 5.42. Ana taşıt sınıfı toplam sabit maliyetler... 73 Çizelge 5.43. Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam sabit giderler... 73 Çizelge 5.44. Yıllara göre ortalama otobüs yolcusu sayısı... 74 Çizelge 5.45. Ana taşıt sınıfı birim yolculuk süreleri ve maliyetleri... 74 Çizelge 5.46. Taşıt sınıfı birim yolcu zaman maliyetleri... 75 Çizelge 5.47. Yıllara göre ana taşıt sınıfı yolcu zaman giderleri... 75 Çizelge 5.48. KGM bütçe giderlerinin ekonomik sınıflandırması... 77 Çizelge 5.49. Yıllara göre toplam harcama bütçeleri... 78 Çizelge 5.50. Yıllara göre KGM harcama bütçeleri TL ve $ değerleri... 78 Çizelge 5.51. Kamu yatırım ve harcamaları sonucu birim taşıma maliyetleri... 79 Çizelge 5.52. Kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletim gideri toplamı yolcu km maliyetleri... 80 Çizelge 5.53. Kamu yatırım ve harcamaları, taşıt işletim ve yolcu zaman gideri toplamı yolcu km maliyetleri... 80 Çizelge 5.54. Kamu yatırım ve harcamaları ve taşıt işletim gideri toplamı ton-km maliyetleri... 81 Çizelge 5.55. Karayollarında taşıt işletim maliyetleri... 81 Çizelge 5.56. Karayollarında birim yolcu zaman maliyetleri... 82 Çizelge 5.57. Toplam taşıt işletim giderleri... 82 Çizelge 5.58. Türkiye yolcu ve yük taşımaları birim maliyetleri... 86

XİV ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 2.1. Karayolları taşıt sınıfları... 13 Şekil 3.1. Yol kullanıcı maliyetleri... 23 Şekil 3.2. Maliyetlerin yüzdesel dağılımı... 23 Şekil 3.3. Taşıt işletim gideri ana başlıkları... 24 Şekil 3.4. Genel akış şeması... 26 Şekil 4.1. 2001-2014 arası USD efektif alış değerleri... 30 Şekil 5.1. Otomobil işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 83 Şekil 5.2. Minibüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 83 Şekil 5.3. Kamyonet işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 84 Şekil 5.4. Otobüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 84 Şekil 5.5. Kamyon işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 85 Şekil 5.6. TIR işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 85

XV SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklamalar Km Kilometre sa Saat Km/sa Bir saat içerisinde km cinsinden kat edilen mesafe TL/km Birim kilometre başına TL cinsinden gelir veya gider $ Amerika Birleşik Devleti para birimi, dolar, USD $/km Birim kilometre başına $ cinsinden gelir veya gider Kısaltmalar Açıklamalar KGM TİG TIR UDHB YOGT Karayolları Genel Müdürlüğü Taşıt işletim gideri Kamyon + Römork, Çekici+ Yarı Römork Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Yıllık ortalama günlük trafik

1 1.GİRİŞ Ulaştırma sistemi tüm alt sistemleri ile birlikte bir bütün olup, yatırımından işletimine uzun vadeli ve aşırı kaynak tüketen bir hizmet sektörüdür. Planlamadan işletime kadar, türe özel araçlar dışında, tüm sistem bileşenlerinin tasarım, yapım, bakım ve onarımları ile işletim ve kuralları devlet tarafından belirlenmekte, yürütülmekte ve yönetilmektedir. Sürece ilişkin kaynak tüketimi de devlet veya kamu tarafından karşılanmaktadır. Ulaştırma sistem bileşenlerinden türe özel araç çeşitliliğinin en fazla bulunduğu, araç sahipliliği, kullanım ve işletiminin daha yaygın bir şekilde özel-tüzel kişilere ait olduğu ulaşım türü karayolu alt sistemidir. Dolayısıyla, özellikle karayolu ulaşımında, kamu veya devlet harcamalarına ilaveten ve ayrıca işletilen araçlarla ilgili gider veya harcamalar bulunmaktadır. Kullanıcı veya işleticiler tarafından karşılanan bu gider veya harcamalar, genel olarak taşıt işletim gideri olarak adlandırılmaktadır. Türkiye de, taşıt işletim giderlerinin belirlenmesiyle ilgili yapılmış fazla veya yeterli bir araştırma bulunmadığından genel hesaplamalar, dünyada yerleşik kabuller ya da tahminlere dayanmaktadır. Bu çalışmada, ihtiyaç halindeki ulaştırma sistem maliyetleri içerisinde en önemli girdilerden biri olan ve yatırım harcamalarında mutlaka dikkate alınması gereken karayolu taşıt işletim giderleri ile birlikte oluşan bütünsel birim taşıma maliyetlerinin hesaplanması veya belirlenmesi hedeflenmiştir. Çalışma kapsamında, Karayolları Genel Müdürlüğü taşıt sınıflandırması paralelinde otomobil, minibüs ve kamyonet (orta yüklü ticari taşıt), kamyon, otobüs ve TIR olarak belirlenen beş ana taşıt sınıfına odaklanılmıştır. Bu taşıt sınıflarına ait taşıt işletme giderleri; piyasa koşulları ve gerçek satış değerlerine dayalı olarak irdelenen, kullanım miktarına göre değişkenlik gösteren akaryakıt, yağ, lastik, bakım ve onarım, amortisman ve personel maliyetleri ile, kullanımdan bağımsız yapılan vergi, sigorta, kasko ve yatırım maliyetleri kapsamında ele alınmıştır. Ayrıca, ulaşım için harcanan zamanın parasal ifadesi şeklinde tanımlanan ve yol kullanıcı giderleri içinde önemli bir yer tutan yolcu zaman giderleri de çalışma kapsamına dahil edilmiştir.

2 Tezin 2. Bölüm ünde, dünyada ve Türkiye de yapılmış taşıt işletim gideri çalışmaları özetlenmekte, taşıt sınıflarının ve karayolu ağının genel özelliklerini açıklanmakta, karayolu maliyet bileşenleri tariflenmektedir. 3. Bölüm de Karayolu maliyetleri ve taşıt işletim giderlerine ilişkin detaylar açıklanarak, bu çalışma kapsamında derlenen veriler temelinde karayolu kullanıcı gideri hesaplamaları kavramsal olarak açıklanmaktadır. 4. Bölüm de, çalışma sırasında derlenen, elektronik ortama aktarılan ve çalışma veri tabanını oluşturan veriler sunulmaktadır. 5. Bölüm de, 3. Bölüm de kavramsal olarak açıklanan yaklaşımın, 4. Bölüm de verilen veri tabanına birebir uygulanarak yapılan hesaplamalar ile elde edilen sonuçları yer almaktadır. 6. Bölüm de ise, tez çalışması kapsamında yapılan hesaplamaların, ana taşıt sınıflarına göre elde edilen sonuçları bazında yürütülen işlemler veya sürece ilişkin zorluklar ve kısıtlar belirtilmekte, gerçekleşmeler paralelinde oluşan kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletme giderleri dahil yük ve yolcu taşıma birim maliyetleri belirlenmekte ve değerlendirilmektedir.

3 2.TEMEL BİLGİLER Bu çalışma ile ilgili genel kavramlar ve benzeri çalışmalar ile çeşitli tanım, yaklaşım veya yöntemler özet olarak aşağıda başlıklar halinde sunulmaktadır. 2.1.Dünya da Taşıt İşletim Giderleri Ulaştırma yatırımları tüm dünyada yüksek maliyetli ve uzun dönemli yatırımlardır. Gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde, ulaştırma sektörü yatırımlarının gerçekçi karşılığını belirlemek, ölçmek ve anlamak, fayda ve maliyetleri net bir şekilde ortaya çıkarmak için çeşitli araştırmalar yapılarak, stratejiler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Taşıt işletim giderleri, bu yatırım veya harcamalar içerisinde önemli bir yere sahiptir ve oldukça geniş bir araştırma ve çalışma alanı oluşturmaktadır. Özellikle Amerika ve Avrupa da taşıt işletim giderlerinin gerçekçi ve tutarlı bir şekilde belirlenmesi için birçok çalışma yapılmıştır. Genel anlamda değişken ve sabit maliyetler olmak üzere 2 başlık altında incelenen taşıt işletim giderlerinde, değişken fazlalığı ve veri eksikliği gibi sebepler, çeşitli kabul veya tahmini zorunlu kılmaktadır. Amerika ve Kanada da ulaştırma maliyetlerinin gruplandırılması üzerine yapılmış bir çalışmada, tüm maliyet veya giderler 23 ana başlık altında irdelenmektedir. Maliyet kavramı, para, zaman, arazi, imkan kaybı vb. gibi kullanılan tüm kaynakları nitelemektedir. İçsel maliyetler ya da özel kullanıcı giderleri, ulaşımdan doğrudan faydalananlarca yapılan harcamalardır. Dışsal giderler ise kullanıcı haricindekilerce katlanılan masraflardır. Sosyal giderler ise her iki grupça üstlenilmektedir. Değişken ya da marjinal maliyetler ise kullanıma bağlı olarak değişkenlik gösteren harcamalardır. Yakıt tüketimi, seyahate harcanan zaman, kaza riski gibi maliyetler kullanım ile doğru orantılıdır. Vergiler, lisans ücretleri gibi maliyetler ise kullanımdan bağımsız ve sabit şekilde gerçekleşen harcamalardır. Doğrudan (market) veya dolaylı (non-market) giderler, mal ya da hizmet satın alınıp alınamamasıyla ilgili sınıflandırmadır. Taşıt, yakıt gibi maliyetler doğrudan maliyet iken, gürültü, hava kirliliği gibi maliyetler dolaylı (nonmarket) maliyetlerdir. Bu giderler, içsel ya da dışsal, değişken ya da sabit,

4 doğrudan (market) ya da dolaylı (non-market) olarak sınıflandırılmakta olup her bir maliyet veya etkinin dahil edildiği sınıf, kategori veya grup Çizelge 2.1 de sunulmaktadır. Çizelge 2.2 bu gider ve etkilerin, içsel ve dışsal sınıfları ile sabit ve değişken sınıfları arasında ki ilişkileri matris formunda göstermektedir. Çizelge 2.1. Ulaştırma maliyetlerinin sınıflandırılması [1] İç Dış Değişken Sabit Doğrudan Dolaylı (Non- (Market) Market) Taşıt sahipliği X X X Taşıt işletmesi X X X İşletim sübvansiyonları X X X Seyahat süresi X X X İçsel kazalar X X X Dışsal kazalar X X X X İçsel aktivite kazanımları X X X X Dışsal aktivite kazanımları X X X X Kısa süreli park X X X Uzun süreli park X X X Sıkışıklık X X X X Ulaşım tesisleri X X X Kamulaştırma X X X Belediye hizmetleri X X X Öz kaynak kullanımı X X X X Hava kirliliği X X X X Sera etkisi X X X Gürültü X X X Kaynak tüketimi X X X X Bariyer etkisi X X X Arazi kullanımı X X X X Su kirliliği X X X Atık yok etme X X X

5 Çizelge 2.2. Değişken, sabit, içsel ve dışsal maliyetler İçsel Maliyetler Dışsal Maliyetler Değişken Maliyetler Yakıt Tüketimi Kısa Süreli Park Bakım ve Onarım ( Kısmi ) Kullanıcı Zaman ve Stres Kullanıcı Kaza Riski Yol Bakım Trafik Hizmetleri Sigorta Masrafları Tıkanıklık Kaynaklı Gecikmeler Çevresel Etkiler Kaza Riskleri Sabit Maliyetler Araç Alımı Araç Kayıt Sigorta Uzun Dönem Park Bakım ve Onarım Yol Yapım Sübvansiyonlu Park Trafik Planlama Sokak Aydınlatma Arazi Kullanım Etkileri Sosyal Adaletsizlik Maliyet, para, malzeme, işçilik, donanım, zaman, arazi, imkan kaybı vb. kaynak kullanımıdır. Maliyetler; farklı ana grup, kategori veya sınıf halinde de irdelenebilmektedir. İçsel ya da özel kullanıcı giderleri, ulaşım hizmetlerinden doğrudan faydalananlar tarafından katlanılan harcama veya giderlerdir. Dışsal giderler ise kullanıcı haricinde karşılanan veya katlanılan maliyetlerdir. Sosyal giderler ise her bir bireyi etkilemektedir. Değişken veya marjinal maliyetler; kullanıma bağlı olarak değişen harcamalardır. Yağ, yakıt, lastik vb. tüketimi, seyahat süresi, kaza riski gibi maliyetler kullanım arttıkça artmaktadır. Vergiler, lisans ücretleri gibi maliyetler, kullanımdan bağımsız, sabit harcama veya giderlerdir. Doğrudan veya market ile dolaylı veya non-market giderler ise mal ya da hizmet satın alınıp alınamamasına bağlı bir sınıflandırmadır. Taşıt, yağ, yakıt, lastik gibi harcamalar doğrudan (market) sınıfında iken, gürültü, hava kirliliği gibi maliyetler dolaylı (non-market) veya pazar-dışı/harici sınıfında yer almaktadır. Amerika ve Kanada da ortak yapılan bir araştırmaya göre, taşıt işletim giderlerinin sabit ve değişken maliyetlere göre hesaplanması ile elde edilen sonuçlar, Çizelge 2.3 de verilmektedir.

6 Çizelge 2.3. Amerika ve Kanada da yapılan bir çalışma sonucu TİG [1] $ / mil $ / km Otomobil 0.436 0.271 O.Y.T.T. 0.585 0.364 Otobüs 2.495 1.551 Amerika da Minnesota eyaletinde yapılmış çalışmada akaryakıt, bakım, onarım, lastik ve amortisman maliyetleri irdelenerek elde edilen sonuçlar Çizelge 2.4 de verilmektedir. Çizelge 2.4. Amerika Minnesota da yapılan bir çalışma sonucu TİG [2] Akaryakıt Bakım ve Toplam Toplam Lastik Amortisman onarım (cent/mil) ($/km) Otomobil 5 3,2 0,9 6,2 15,3 0,095 O.Y.T.T. 7,8 3,7 1 7 19,5 0,121 Kamyon 21,4 10,5 3,5 8 43,4 0,270 Karayollarında uzun mesafeli yük taşımacılığında kullanılan kamyonların taşıt işletim giderlerinin belirlenmesine yönelik, 2001 yılına kadar Amerika da yapılan dar veya makro ölçekli araştırmalarda elde edilen sonuçlar Çizelge 2.5 de özetlenmektedir. Çizelge 2.5. Kamyon işletim giderleri [2] Kaynak Toplam Yakıt Bakım ve Lastik ($/km) ($/km) onarım($/km) ($/km) Roth,1992 0,752 0,108 0,075 0,016 Faucett,1988 0,677 0,134 0,068 0,022 Berwick,1996 0,646 0,118 0,062 0,025 USDA,1995 0,671 0,119 0,096 0,017 Trimac,2001 1,081 0,152 0,065 0,022 Bu çalışmaları takip eden kamyon işletim giderleri üzerine yapılmış ve personel, vergi, sigorta, yönetim gibi maliyetleri kapsayan genişletilmiş çalışmalarda elde edilen sonuçlar Çizelge 2.6 da verilmektedir.

7 Çizelge 2.6. Genişletilmiş kamyon işletim giderleri [3] Berwick, 2003 Barnes, 2003 LSBI, 2005 ATRI, 2009 USDA, 2009 Toplam ($/km) Yakıt Bakım ve onarım Lastik Personel Vergi Sigorta Yönetim 0,814 0,200 0,060 0,039 0,242 0,011 0,045 0,067 0,808 0,133 0,065 0,022 0,311 - - - 0,771 0,139 0,054 0,022 0,277 0,023 0,023 0,108 1,075 0,394 0,057 0,019 0,375 0,039 0,015 0,037 1,231 - - - - - - - Otomobil işletim giderlerinin ortaya konması amacıyla Amerika da geniş kapsamlı araştırmalar yapılmıştır. Özellikle son yıllarda yapılan detaylı çalışmalarda, otomobil ana başlığı altında, farklı taşıt boyutlarına göre sınıflandırılmış küçük, orta ve büyük sedanlar ile SUV (sport utility vehicle) ve minivan (multiple purpose vehicle) modelleri görülmektedir. Amerika otomobilciler federasyonunun 2007 yılında yapmış olduğu çalışmaya göre farklı sınıf otomobillerin taşıt işletim giderleri Çizelge 2.7 de verilmektedir. Çizelge 2.7. Amerika otomobilciler federasyonu TİG [5] Küçük Orta Büyük Sedan Sedan Sedan SUV Minivan Yakıt ve yağ(cent/mil) 7,4 9,4 10 12,6 10,6 Bakım ve Onarım(cent/mil) 4,5 4,7 5,5 5,5 5,1 Lastik(cent/mil) 0,5 0,8 0,7 0,9 0,7 İşletim gideri (cent/mil) 12,4 14,9 16,2 14,5 16,4 Sigorta($/yıl) 968 955 1 032 950 886 Lisans($/yıl) 401 544 668 695 587 Amortisman($/yıl) 2 461 3 394 4 321 4 531 3 899 Faiz($/yıl) 527 743 743 971 807 Finansman ($/yıl) 4 357 5 636 6 950 7 147 6 179 Toplam $ (Yılda 15 000 mil için) 6 217 7 871 9 380 9 997 8 639 İşletim gideri (cent/mil) 41,4 52,5 62,5 66,6 57,6 İşletim gideri ($/km) 0,257 0,326 0,388 0,414 0,358 Amerika da ulusal karayolu araştırma programının, 2011 fiyatları ile uygulanan taşıt sınıflandırma sistemine uygun olacak şekilde yayınladığı maliyetler Çizelge

8 2.8 de bulunmaktadır. Yapılan bu çalışma akaryakıt, lastik, bakım ve onarım maliyetlerini içermekle birlikte, tüm taşıt türleri arasında ki maliyet ilişkilerini tek bir başlık altında göstermektedir. Çizelge 2.8. Amerika ulusal karayolu araştırma programına göre TİG Akaryakıt ($/lt) Lastik ($/adet) Bakım ve onarım ($/km) Küçük sedan 0,96 100 0,040 Orta sedan 0,96 100 0,040 Büyük sedan 0,96 100 0,040 VAN 0,96 150 0,052 4 x 4 0,96 150 0,052 Hafif kamyon 0,96 175 0,052 Orta kamyon 0,96 200 0,058 Büyük kamyon 1,05 250 0,074 TIR 1,05 250 0,119 Minibüs 0,96 150 0,124 Büyük minibüs 0,96 175 0,052 Küçük otobüs 1,05 200 0,058 Otobüs 1,05 250 0,074 Kuzey Afrika ülkesi olan Cezayir de, otoyol projelerinin ekonomik analizlerinde kullanılmak üzere, Bayındırlık Bakanlığı (Ministre Des Travaux Publics) tarafından uygulanan taşıt işletim giderleri, tüm alt başlıkları ile Çizelge 2.9 da verilmektedir. Çizelgede sunulan bu giderler tüm ülkede yapılmakta olan karayolları projelendirmesinde uygulanmakta olup, çeşitli bakanlık çalışmalarının sonucudur. Çizelge 2.9. Cezayir karayolu projelerinde kullanılan TİG [6] Otomobil Otobüs Kamyonet Kamyon TIR Yıllık araç kullanımı (km) 23 000 70 000 40 000 86 000 86 000 Akaryakıt ($/lt) 0,099 0,099 0,099 0,099 0,099 Lastik ($/adet) 37,77 182,39 65,36 268,47 268,47 Yağ ($/lt) 2,54 2,54 2,54 2,54 2,54 Sigorta ($/yıl) 81,01 104,16 92,58 138,88 138,88 Yönetim gideri ($/yıl) 34,72 115,73 115,73 173,59 173,59 Bakım ($/saat) 10,58 10,58 10,58 10,58 10,58 Zamanın saatlik değeri ($/sa) 4,31 4,31 4,31 4,31 4,31

9 2.2.Türkiye de Taşıt İşletim Giderleri Türkiye de taşıt işletim giderleri konusunda, 2012 yılından itibaren Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) tarafından Karayolları Planlama Bilgileri El Kitabı hazırlanmaktadır. Karayolu fizibilite çalışmalarında kullanılan bu veriler, farklı ortalama düşey eğim, ortalama yatay kurp sapma açısı ve kaplama türüne göre TL/km biriminde hesaplanmaktadır. Örnek olarak, Çizelge 2.10 da karayolu boyunca %3 ortalama düşey eğime ve 75 derece/km ortalama yatay kurp sapma açısına sahip bir karayolu kesiminde, farklı kaplama türlerine göre taşıt işletim giderleri sunulmaktadır. Çizelge 2.10. Karayolları Genel Müdürlüğü çalışmalarında TİG [7] Otomobil (TL/km) Minibüs (TL/km) Kamyonet (TL/km) Otobüs (TL/km) Kamyon (TL/km) TIR (TL/km) Beton asfalt 0,53851 1,22829 0,97338 2,21642 2,01053 2,27354 Eski beton asfalt 0,53967 1,2313 0,97601 2,22274 2,01628 2,28004 Yeni sathi kaplama 0,54086 1,23375 0,97911 2,22933 2,023 2,28839 Kötü stabilize 0,76472 1,78322 1,52984 3,58967 3,26916 3,79308 2.3.Türkiye de Karayolu ve Karayolu Taşımacılığı Türkiye de şehirlerarası karayolu ilgili tüm planlama, projelendirme, yapım, bakımonarım ve işletme işlemlerinde yetki ve sorumluluk, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) ve Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) üzerindedir. KGM, Merkez teşkilatında 13 Daire Başkanlığı ve taşra teşkilatında ise 17 Bölge Müdürlüğü marifetiyle görevlerini yürütmekte ve hizmet sunmaktadır. Karayolu ulaşım alt sistemi ve bileşenleri, diğer sektörlerle çok yakın ilişki ve etkileşim içinde yaygın bir hizmet türüdür. Otomotiv, petrol, lojistik, inşaat sektörleri başta olmak üzere tüm sektörler faaliyetlerini, sunulan karayolu ulaştırma sistemi hizmetlerine dayalı yürütmektedir. Karayolları kapıdan kapıya taşıma beceri ve esnekliği nedeniyle, yolcu ve yük taşımacılığında önemli bir seçenek konumundadır. Diğer türlerde olduğu gibi karayolu yatırımları da; sosyo-ekonomik

10 bir etki yaratma; üretim ve istihdamı artırma, üretim maliyetlerini azaltma, tüm sektörlerde verimliliği artırma, ekonomiyi doğrudan ve dolaylı destekleme, arazi kullanımı ve bölgesel gelişimi geliştirme, iş ve sosyal amaçlı ulaşım talebini karşılama, milli gelirin dengeli dağıtılması, doğrudan ve dolaylı vergilerle milli bütçeye katkı gibi amaçlara dayanmaktadır. KGM tarafından yayımlanan Türkiye ve karayolu istatistikleri Çizelge 2.11 de verilmekte ve toplam nüfus, karayolu tür dağılımı, kayıtlı taşıt tür ve sayıları ile bin kişiye düşen otomobil adedi ve karayolu taşıtlarının benzin, motorin ve LPG tüketimleri ile toplam tüketim içindeki oranları özetlenmektedir. Çizelge 2.11. Türkiye ve karayolu istatistikleri Nüfus 2012 75 627 384 Karayolu ağı (Km) (31 Aralık 2012) Karayollarında kullanılan taşıt sayıları Otoyol 2 127 Devlet yolu 31 375 İl yolu 31 880 Toplam 65 382 Otomobil 8 648 875 Minibüs 396 119 Otobüs 235 949 Kamyonet 2 794 606 Kamyon 751 650 Motosiklet 2 657 722 Özel amaçlı taşıtlar 1 33 071 Traktör 1 515 421 Toplam 17 033 413 1000 kişiye düşen otomobil adedi 114 Toplam benzin tüketimi ve karayolu taşıtlarının payı (Ton) Toplam motorin tüketimi ve karayolu taşıtlarının payı (Ton) Toplam LPG tüketimi ve karayolu taşıtlarının payı (Ton) 1 841 215 (98%) 15 244 685 (85%) 3 686 001 (73%) 1 Özel amaçla, insan veya eşya taşımak için imal edilmiş olan ve itfaiye, cankurtaran, cenaze, radyo, sinema, televizyon, kütüphane, araştırma araçları ile bozuk veya hasara uğramış araçları çekmek veya taşımak, kaldırmak gibi özel işlerde kullanılan motorlu taşıttır.

11 Karayolu taşımaları taşıt-km, ton-km, yolcu-km türünde ulaştırma birimleri ile ifade edilmektedir. Taşıt-Km: Bir aracın, bir kilometre yol kat etmesini ifade eden bir ölçü birimidir. Ton-Km: Bir ton yükün bir kilometre taşınması ölçü birimidir. Ton-km hesabında, dingil ağırlığı etütlerinden elde edilen ortalama dingil yükü ve araç sayımları kullanılmaktadır, Yolcu-Km: Bir yolcunun bir kilometre taşınmasını niteleyen ölçü birimidir. Yolcu-km hesabında, KGM tarafından yapılan başlangıç-son etütlerinden elde edilen, araçlarda taşınan ortalama yolcu sayısı esas alınmaktadır. 2.4.Taşıt Sınıfları ve Özellikleri Araç trafiği, karayolu projelerinin başlıca parametrelerinden biridir. Karayolu planlama, projelendirme, yapım, üstyapı tasarımı, trafik güvenliği, çevresel değerlendirmeler gibi çalışmalarda kullanılan başlıca verilerdendir. Karayoluna ilişkin her türlü çalışmada, irdelenen karayolu ağı veya kesiminde her yıl düzenli olarak yıllık ortalama günlük trafik (YOGT) çalışmaları yapılması ihtiyaç halindedir. YOGT çalışmaları, sürekli sayım istasyonlarında 365 gün 24 saat kesintisiz yapılan trafik ölçümleridir. Ancak yeni planlanan bir yol kesiminde bu mümkün olmadığı gibi mevcut kesimlerin tamamında 365 gün 24 saat kesintisiz sayım yapılması olası görünmemektedir. Bu sebeple, yıl boyunca kesintisiz ölçüm yapılamayan ama kısa süreli sayımlar yapılarak ortalama günlük trafik (OGT) değerleri elde edilen kesimlerde, KGM tarafından belirlenen mevsimsel ve aylık genişleme katsayıları yardımıyla YOGT değerleri hesaplanmaktadır. Proje saatlik hacmi (PSH) için 365 gün 24 saat süreli trafik ölçümlerinde elde edilen saatlik trafiğin büyükten küçüğe sıralandığında yaygın olarak 30. en yüksek veya zirve saat trafiği olarak belirlendiği gibi, 50., 100., ve 200. en yüksek veya zirve saat trafikleri de kullanılabilmektedir. Bu trafiğin, YOGT ye oranı K faktörü

12 olarak adlandırılır ve sürekli sayım yapılamayan yollarda, proje saatlik hacmin belirlenmesinde kullanılmaktadır. Türkiye genelinde, KGM; 19 karayolu kesiminde hareketli ağırlık ölçümü (OTSS1 veya WIM) ile aks sayısı ve mesafesine göre 42 tür ve 14 ana kategoride, 50 karayolu kesiminde 7 gün 24 saat ölçüm yapan sabit sayım ve sınıflandırma istasyonlarıyla (OTSS2) Şekil 2.1 de verilen 9 taşıt sınıfında ve binin üzerinde karayolu kesiminde, yine dört mevsim, 7 gün 24 saat ölçüm yapan seyyar sayım ve sınıflandırma istasyonlarıyla (OTSS3) 11 taşıt sınıfında trafik ölçümü yapmaktadır. Bu otomatik taşıt sayım ve sınıflandırma sistemleri ile derlenen veriler 5 ana taşıt sınıfına göre irdelenmekte ve yayımlanmaktadır. Karayollarında taşıt sınıfları; Motosiklet Otomobil, Otomobil + Karavan Orta Yüklü Ticari Taşıt Otobüs 2 Akslı Kamyon 3 Akslı Kamyon Kamyon 4 Akslı Kamyon 3-4 Aks Kombinasyonu 5 Aks Kombinasyonu Kamyon + Römork 6 Aks Kombinasyonu Çekici + Yarı Römork 7 Aks ve Üzeri

13 Şekil 2.1. Karayolları taşıt sınıfları Şehirlerarası karayollarında gerçekleşen seyir ve taşımacılık verileri, Karayolları Genel Müdürlüğünün Yıllık Ulaşım Etütleri Programı yayınlarından alınmıştır. Çalışmalarda taşıt sınıfları, 5 ana sınıfta toplanmış ve bu sınıfların taşınan yolcu ve yük miktarları Çizelge 2.12 de özetlenmektedir. Çizelge 2.12. KGM taşıt sınıfları [8] Taşıt Sınıfı Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Taşınan yolcu ve yük miktarı < 3.5 ton ve 8-14 yolcu 14-25 yolcu 3.5-10 ton >25 yolcu >10 ton > 10 ton

14 2.5.Türkiye Karayolu Ağı Karayolu ağı 1945 li yıllara kadar kırmataş ve toprak yollar şeklinde hizmet vermiştir. Çizelge 2.13 de sunulduğu üzere, 1980 lerde kaplamalı yol 35 670 km ile toplam karayolu ağının % 50 sini geçmiştir ve bu oran 54 309 km ile 1998 lerde %90 lara ulaşmaktadır. Çizelge 2.13. Yıllara göre karayolu ağının satıh cinslerine göre dağılımı [9] Devlet ve il yolu uzunlukları (Km) Yıl Kaplamalı yollar Geçit Parke Kırmataş Toprak Asfalt Sathi Toplam vermez Toplam 1923 13 885 2 450 2 000 18 335 1940 17 879 13 171 10 180 41 230 1945 19 236 13 385 10 085 42 706 1950 336 1 111 1 447 177 22 590 10 311 12 555 47 080 1955 218 2 497 2 715 189 28 975 8 956 14 173 55 008 1960 216 6 677 6 893 156 34 990 9 168 10 335 61 542 1965 1 007 10 852 11 859 200 30 528 7 318 8 887 58 792 1970 1 534 17 481 19 015 211 28 899 8 517 2 811 59 453 1975 1 892 23 409 25 301 205 26 033 5 879 1 651 59 069 1980 2 822 32 848 35 670 140 18 508 4 605 1 838 60 761 1985 3 368 38 784 42 152 125 13 019 2 440 1 566 59 302 1990 4 261 43 200 47 461 136 8 803 1 356 1 372 59 128 1995 4 835 45 849 50 684 121 6 552 1 330 1 312 59 999 1996 5 080 46 634 51 714 105 6 007 1 176 1 223 60 225 1997 5 136 47 684 52 820 107 5 574 1 201 1 139 60 841 1998 5 659 48 650 54 309 116 4 141 1 180 1 139 60 885 1999 5 752 49 054 54 806 132 3 761 1 195 1 029 60 923 2000 6 057 49 709 55 766 134 3 026 1 144 1 020 61 090 2001 6 452 50 028 56 480 139 2 615 1 113 958 61 305 2002 6 877 49 943 56 820 126 2 605 1 025 792 61 368 2003 6 930 50 218 57 148 132 2 441 1 018 752 61 491 2004 7 030 50 461 57 491 136 2 236 1 214 737 61 814 2005 7 080 50 302 57 382 133 2 207 1 329 888 61 939 2006 7 204 50 159 57 363 135 2 132 1 226 908 61 764 2007 7 406 50 619 58 025 158 1 796 947 986 61 912 2008 8 004 50 305 58 309 168 1 600 862 1 084 62 023 2009 8 681 49 782 58 463 180 1 490 783 1 303 62 219 2010 10 197 48 929 59 126 212 1 314 782 1 351 62 785 2011 11 561 47 912 59 473 212 1 077 721 1 447 62 930 2012 13 150 46 462 59 612 256 1 069 666 1 652 63 255

15 Bölünmüş yol yapımında gelişim 1980 li yıllarda başlamıştır. Toplam şehirlerarası karayolu 2 ağına oranı 1 437 km ile yaklaşık % 2 olan bölünmüş yol uzunluğu, 2012 yılında 21 193 km ile % 32 lere kadar artmıştır. Çizelge 2.14, 1985-2012 yılları arasında toplam, devlet ve il yolu uzunlukları ile bu yollardaki bölünmüş yol uzunluğunu özetlemektedir. Çizelge 2.14. Yıllara göre karayolu uzunlukları [13] Toplam (Km) Devlet yolu (Km) İl yolu (Km) Yıl Toplam 3 Bölünmüş Diğer Bölünmüş Diğer Bölünmüş Diğer Otoyol 1985 316 887 1 675 57 704 1 499 29 498 99 28 206 77 1986 320 774 1 705 57 511 1 541 29 445 87 28 066 77 1987 328 170 1 657 57 359 1 484 29 578 72 27 781 101 1988 330 513 1 824 57 178 1 599 29 400 74 27 778 151 1989 356 282 1 944 56 759 1 708 29 340 86 27 418 151 1990 367 956 2 151 57 219 1 798 29 351 111 27 868 241 1991 368 165 2 313 57 250 1 836 29 426 136 27 824 342 1992 387 079 2 759 57 799 1 890 29 454 153 28 346 716 1993 388 035 3 196 57 586 2 018 29 407 167 28 179 1 012 1994 381 012 3 502 57 481 2 149 29 240 202 28 241 1 151 1995 381 297 3 659 57 583 2 185 29 237 231 28 346 1 243 1996 381 637 3 966 57 670 2 301 29 111 253 28 560 1 411 1997 381 759 4 222 58 089 2 450 28 870 302 29 219 1 470 1998 380 293 4 798 57 715 2 821 28 524 349 29 191 1 628 1999 384 382 5 035 57 527 3 027 28 361 369 29 166 1 639 2000 417 406 5 537 57 227 3 424 27 973 439 29 254 1 674 2001 426 249 5 821 57 180 3 673 27 703 451 29 478 1 696 2002 427 411 6 040 57 042 3 859 27 459 467 29 583 1 714 2003 428 415 7 200 56 044 4 926 26 432 521 29 612 1 753 2004 349 215 8 972 54 504 6 735 24 711 575 29 793 1 662 2005 349 238 10 178 53 428 7 917 23 454 594 29 974 1 667 2006 349 304 11 685 51 987 9 135 22 200 642 29 787 1 908 2007 350 708 12 973 50 847 10 387 20 946 678 29 901 1 908 2008 351 958 14 458 49 487 11 747 19 564 789 29 923 1 922 2009 362 660 16 494 47 761 13 606 17 665 852 30 096 2 036 2010 367 263 18 863 46 002 15 788 15 607 996 30 394 2 080 2011 370 276 20 273 44 776 17 033 14 339 1 122 30 436 2 119 2012 385 748 21 193 44 189 17 886 13 489 1 181 30 699 2 127 2 KGM sorumluluğunda bulunan otoyol, devlet yolu ve il yolları. 3 Köy yolları dahil.

16 2.6.Karayolları Ulaştırma Maliyet Bileşenleri Karayolları ulaştırma maliyetlerinin, tüm kullanıcıları doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen, sabit ya da değişken maliyet olarak irdelenmekte olan ana bileşenleri: Taşıt sahipliği; taşıt alımı için ödenen satın alma maliyetidir. Kazalar; kullanıcıları doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyebilen kaza maliyetidir. Kullanıcının içinde yer aldığı kazadan kaynaklı maliyetler olabileceği gibi, başka kişilerin yapmış olduğu kazalardan kaynaklanan maliyetleri de kapsamaktadır. Taşıt işletim giderleri; taşıtın kullanımı ya da işletimi için gerekli olan, yakıt, yağ, lastik, bakım onarım, personel, amortisman gibi maliyetlerin toplamıdır. Zaman maliyeti; yolcuların seyahate harcadıkları zamanın parasal karşılığıdır. Park gideri; taşıtların kullanım süreleri dışında, güvenli bir şekilde kalmaları amacıyla bırakıldıkları sokak, otopark gibi alanlarda yapılan ödemelerdir. Yol tesisleri; karayolu ulaşımının güvenli, hızlı ve konforlu bir şekilde sağlanması adına yapılan yollar, köprüler, park servis alanları gibi tüm karayolu yapılarının her türlü maliyetidir. Çevresel etkiler; taşıtların ve ulaşım yapılarının doğal çevreye vermekte olduğu olumlu ya da olumsuz etkilerin parasal karşılığıdır. Tıkanıklık; karayolu üzerinde gerçekleşen darboğazların, ilgili kullanıcıları stres, gecikme gibi yönlerden etkilemesinin maliyetidir. Kaynak tüketimi; her zaman kısıtlı olan kaynakların, ulaşım yapılarının tasarımı ve taşıtların kullanımı sırasında harcanmasının maliyetidir. Hava kirliliği; kara taşıtlarının kullanım sırasında çıkarmakta oldukları gazlarının yaratmakta olduğu kirliliğin parasal karşılığıdır. Arazi kullanımı; her türlü ulaşım tesisinin yapımı sırasında kullanılan arazinin parasal karşılığıdır. Bu maliyet kullanılmakta olan arazinin yapısına göre değişim gösterebilmektedir (tarım, orman vb.) Sera etkisi; taşıtların kullanım sırasında neden oldukları iklimsel değişimlerin parasal karşılığıdır. Su kirliliği; taşıt atıklarının ulaşım yapısı üzerinden drenaj sistemleri ile toplanarak, doğaya deşarj edilmesi sonucu oluşan kirliliğin karşılığıdır.

17 Bariyer etkisi; ulaşım yapılarının bulundukları bölgede, yayaların, hayvanların geçişine engel teşkil etmesi durumunda yarattığı sınırlayıcı etkinin parasal karşılığıdır. Trafik servisi; trafik polisi, ambulans gibi hizmetlerin sağlanması amacıyla yapılan harcamalardır. Gürültü; taşıtların kullanımı sırasında oluşan seslerin çevreye etkisinin parasal ifadesidir. Trafik çeşitliliği; toplum içerisinde özellikle yolcular için sağlanan farklı ulaşım seçeneklerinin maliyetidir. Atıklar; yedek ve bozuk parça gibi taşıt atıklarının çevreye etkilerinin parasal karşılığıdır.

18

19 3.TAŞIT İŞLETME GİDERLERİ İÇİN KAVRAMSAL YAKLAŞIM Karayolu ulaştırma alt sisteminde kamu maliyetleri, yol yapım, bakım, onarım ve işletme maliyetleri gibi ana başlıklar halinde irdelenmektedir. Karayolu ulaşımı olanak ve bileşenlerinin oluşturulması, değiştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik harcamalar, açıkça ortaya konan harcama kalemleri veya detaylarına ilişkin çalışmalar, çeşitli kurum ve kuruluşlarca derlenen ve kayıt altına alınan verilere dayalı belirlenebilmektedir. Planlamadan işletime kadar yapılan tüm çalışmalar, mevcut veriler doğrultusunda, makro düzeyde ve toplam maliyet içinde sadece kamu marifetiyle gerçekleşen harcama, yatırım ve işletim maliyetlerini dikkate almaktadır. Ancak, bugüne kadar çeşitli nedenlerle göz ardı edilen, karayolu ulaşımı işletiminin özel kullanıcı ve işletici içerme niteliği nedeniyle oluşan, kamu harcamaları dışında kalan ve tüm kullanıcılar tarafından karşılanan karayolu kullanıcı maliyetleri, toplam maliyetler içinde ciddi büyüklüktedir ve ulaştırma kararlarını değiştirebilecek özellik ve boyutlara uzanmaktadır. 3.1.Karayolu Ulaşım Harcamalarında Ana Maliyet Kalemleri 3.1.1.Yol yapım maliyeti Yeni yol yapımında ana maliyet bileşen veya kalemleri; arazi kullanımı ve hazırlanması, toprak işleri, kaplama işleri, sanat ve drenaj yapılarıdır. Arazi kullanımı ve hazırlanması yolun geçeceği bölgenin bitki ve yabancı maddelerden temizlenmesini, toprak işleri güzergah boyunca yapılacak her türlü dolgu, yarma ve bunların taşınması işlemlerini, kaplama işleri güzergah üzerinde yapılacak üstyapı tabakalarının kalınlık ve tiplerine göre hazırlanarak, serilmesi ve uygun miktarda sıkıştırılmasını ve banket, kaldırım gibi yan bölümlerin hazırlanmasını, sanat ve drenaj yapıları ise güzergah boyunca yapılacak her türlü altgeçit, üstgeçit, köprü, viyadük, tünel, hendekler, borular, ızgaralar gibi yapıların yapım maliyetlerini içermektedir.

20 3.1.2.Kaplama maliyeti Mevcut yollar üzerinde periyodik ya da belirsiz aralıklarla yapılabilen kaplama düzeltme çalışmaları; yol pürüzlülüğünün sağlanması, kaplamada ki çatlakların giderilmesi, malzemede ki kopmaların ve sökülmelerin tamiri, çukurların, olukların tamiri, beton yollar için birleşim noktalarının düzenlenmesi ve betonda zaman içerisinde oluşan hasarların düzeltilmesi maliyetlerini kapsamaktadır. 3.1.3.Yol bakım maliyeti Yıllık maliyet giderlerinde düzenli ve düzensiz aralıklarla görülen bakım maliyetleri; güzergahın bulunduğu coğrafyaya, iklim koşullarına, yolun önemi ve standartlarına göre değişkenlik göstermektedir. Rutin bakımlar genelde bitkilerin kesilmesi ve temizlenmesi, yol yatay ve düşey işaretlerinin yenilenmesi, drenaj yapılarının temizliği gibi maliyetleri içermektedir. Rutin olmayan bakımlar ise taşkın sonrası temizlik, şevlerden gelen döküntü temizliği, kaplamalarda beklenmedik şekilde oluşan sıkıntıların giderilmesi gibi maliyetleri kapsamaktadır. 3.1.4.Yol kullanıcı maliyeti Yol kullanıcı maliyetleri, karayolu kullanan araç sürücüleri ve yolcular tarafından karşılanan maliyetlerdir. Genel anlamda 4 farklı yol kullanıcı maliyeti bulunmaktadır. Bunlar; taşıt işletme maliyetleri, yolcu zaman giderleri, kazalar ve konfor giderleridir. Kaza ve konfor giderlerini gerçekci bir biçimde maliyet açısından ifade etmek güç olsa da, çeşitli yöntem ve yaklaşımlar ile, özellikle yeni yol yapımı durumunda bu maliyetler de göz önüne alınabilmektedir. Yol kullanıcı maliyeti aşağıdaki giderleri içermektedir: Akaryakıt tüketimi, Yağ tüketimi, Lastik tüketimi, Bakım, onarım ve yedek parça,

21 Personel maliyeti ( maaş, sigorta), Sabit maliyetler ( sigorta, kasko, vergi), Amortisman, Kazalar, Zaman maliyeti, Konfor, Park, Stres, Çevresel etkiler, Araç alım, kayıt ve lisans, Tıkanıklık. Bu maliyetler her araç türü için, seyahat hızı, yol geometrisi, kullanım koşulları ile yolcu ve yük miktarına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir, Amortisman, sigorta ve kasko gibi maliyetler, kullanımdan bağımsız olarak ülkenin ekonomik koşullarına bağlıdır. Yolcu zaman maliyetleri ise, ortalama taşıt işletme hızı, yolculuk mesafesi, süresi ve taşınan yolcuların birim zaman maliyetlerini kapsamaktadır. Yolcu zaman giderleri genelde ulaşım sırasında harcanan zaman üzerinden ya da yatırım veya alınan önlemler aracılığıyla ulaşıma ayrılan zamanın azalmasının birim maliyetler ile para cinsinden ifade edilmesi yoluyla hesaplanmaktadır. 3.1.5.Diğer maliyetler Sosyal adaletsizlik, hava, su, görüntü kirliliği, tarımsal, endüstriyel ürün kaybı ve yapım nedeniyle veya yapım sırasında oluşan olumsuz etki veya durumlar diğer maliyetler kapsamında değerlendirilmektedir. 3.2.Karayolu Kullanıcı Maliyeti Motorlu kara taşıtlarının işletimi ve kullanımı sırasında tüketilen kaynakların, kullanıcı ya da işleten tarafından karşılanan maliyetleri, karayolu kullanıcı maliyeti veya gideri olarak tanımlanmaktadır. Tüketilen bu kaynaklar, resmi veya özel, kurum veya kuruluş ya da bireyler tarafından sağlanmakta ve karşılanmaktadır. Bir

22 başka deyişle, kamu dışında kalan özel-tüzel tüm kullanıcı ve işleticiler bu kaynak tüketimine veya giderlerine katlanmaktadır. İşletimde tüketilen kaynaklar sabit olmadığı gibi; Taşıt türü, sınıfı, yaşı, geometrik özelliklerine, Taşıtın bakım durumuna, Taşınan yolcu veya yük miktarına, Kullanım karakteristiklerine, Yolun işletim hızına, geometrisine, Yolun bakım, onarım ve kaplama durumuna, Kullanım anında mevsimsel, coğrafik koşullar ile kapasite-akım durumuna, Ülkenin ekonomik durum ve özelliklerine göre değişmektedir. Bu çalışmada, karayolu harcamalarının gerçekleşmeler paralelinde ortaya konabilmesi için, KGM tarafından yayımlanan taşıt, yolcu ve yük taşıma verileri kullanılmıştır. KGM tarafından gerçekleştirilen tüm karayolu yatırım harcamaları, kullanıcıların taşıt işletim gideri adı altında yapmakta olduğu akaryakıt, yağ, lastik, bakım, onarım, personel ödemeleri, kasko, sigorta, vergi ve amortisman maliyetleri ile karayollarında gerçekleşen yolcu zaman maliyetleri irdelenmektedir. Otomobil sınıfı taşıtlar için oluşan kullanıcı maliyetleri Şekil 3.1 de verilmektedir. En yüksek maliyet kalemleri, sabit ve değişken maliyetler şeklinde ayrılmakta olan, iç maliyetler olarak sınıflandırılan taşıt sahipliliği, kazalar, işletim giderleri ve yolcu zaman maliyetleridir. Dış maliyetler olarak gruplandırılan diğer giderler göreceli daha düşük mertebelerde ise de, Şekil 3.2 de görülen dağılım itibariyle, yol kullanıcı giderlerinin bir bütün olarak ele alınması ve değerlendirilmesi önemli ve hatta zorunlu olmaktadır.

23 Şekil 3.1. Yol kullanıcı maliyetleri [1] Şekil 3.2. Maliyetlerin yüzdesel dağılımı [1] Çevresel etkiler, arazi kullanımı, kaynak tüketimi gibi dış maliyetler veri eksikliği nedeniyle çalışmalar sırasında dikkate alınamamıştır. Ancak, karayolu yatırım planlamaları sırasında göz önünde bulundurulması gereken faktörlerdir ve

24 yatırımların planlanması, değerlendirilmesi ve gerçekleştirilmesi işlemlerine olabildiğince dahil edilmelidir. Taşıt işletme maliyeti; ana başlıklar halinde aşağıda özetlenmektedir ve bu başlıkların bağlı olduğu değişkenler Şekil 3.3 de özetlenmektedir. Akaryakıt tüketimi, Yağ tüketimi, Lastik tüketimi, Bakım, onarım ve yedek parça tüketimi, Personel giderleri ( maaş, sigorta), Sabit maliyetler ( sigorta, kasko, vergi), Amortisman. Taşıt İşletme Giderleri Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım, Onarım, Parça Personel Giderleri Sabit Maliyetler Amortisman Taşıt Türü Taşıt Türü Taşıt ve Lastik Türü Taşıt Türü Taşıt Türü Taşıt Türü, Yaşı Araç Türü Hız, Yük ve Yolcu Durumu Kullanım Mesafesi Kullanım Mesafesi, Süresi Kullanım Mesafesi Kullanım Süresi Kullanım Amacı, Şekli, Yeri Araç Yaşı İç ve Dış Etkenler Kullanım Süresi Hız, Yük ve Yolcu Durumu Kullanım Koşulları Personel Sayısı Motor Hacmi Kullanım Miktarı Şekil 3.3. Taşıt işletim gideri ana başlıkları Türkiye şehirlerarası karayolu işletim maliyetleri hesabı, genel ekonomi açısından değerlendirilmiştir. Değerlendirmelerde göz önüne alınan maliyet, gider ve fiyatların kaynak kullanımını gerçekçi ve tutarlı bir şekilde yansıtması açısından

25 özel tüketim vergisi (ÖTV), katma değer vergisi (KDV), yüklenici karları gibi maliyetlerin de eklendiği piyasa satış verileri esas alınmıştır. Taşıt işletim giderlerinin belirlenmesinde kullanılan taşıt sınıfları, KGM trafik ölçüm ve istatistiklerinde kullanılan otomobil, orta yüklü ticari taşıt (minibüs ve kamyonet), otobüs, kamyon ve TIR ana araç türleri esasına, işletim giderleri ana kalemleri ise kullanım ve piyasa verilerine erişilebilen akaryakıt, yağ, lastik, bakım ve onarım, personel giderleri, vergiler, sigorta, kasko maliyetleri ve amortisman maliyetleri esasına dayalı olarak seçilmiştir. Maliyet kalemleri, yıllık faaliyet raporları, istatistikler, yıllık özetler, yılsonu bilançoları vb. resmi kurum yayınları ile yüz yüze görüşmeler, basılı yayın ve broşürler, internet siteleri vb. yollarla ülke içerisinde faaliyet gösteren satış temsilciliklerinden edinilen bilgiler doğrultusunda belirlenmiştir. Kullanım miktarına bağlı olarak değişen akaryakıt, yağ, lastik, bakım ve onarım gibi değişken maliyetlerin tüm taşıt sınıfları için ayrı ayrı belirlenmesini takiben, amortisman, personel gideri, vergi ve sigortalar gibi sabit maliyetler, birim maliyetlere dönüştürmek amacıyla KGM ce yayımlanan veriler yardımıyla tüm taşıt sınıfları için, yıllık ortalama işletim süresi ve mesafeleri cinsinden belirlenmiştir. Tüm taşıt sınıfları için tespit edilen toplam harcamalar ile yine yıllık kullanım mesafe ve süreleri bazında birim taşıma maliyetleri belirlenmiştir. Birim maliyetlerin hesaplanmasına kadar yürütülen işlemlere ait genel akış şeması Şekil 3.4 de verilmektedir.

26 Şekil 3.4. Genel akış şeması

27 4.VERİ TABANI Çalışmalar sırasında derlenen, elektronik ortama aktarılan ve çalışma veri tabanını oluşturan veriler aşağıda başlıklar halinde sunulmaktadır. 4.1.Türkiye de Ulaşım ile İlgili Sosyo Ekonomik Veriler Türkiye de, 2000-2012 yılları arası ve yıl ortası verilerine göre nüfus, kayıtlı motorlu taşıt sayısı, karayolu ağında gerçekleşen taşıt-km ve kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) verileri Çizelge 4.1 de özetlenmektedir. 2002 ve 2009 yılları gibi yerel ve/veya global ekonomik kriz yaşanan yıllar haricinde, hem GSYH hem de taşıt km trafiği artmaktadır. Çizelge 4.2 de sunulan Türkiye hane halkı harcamalarının yüzde cinsinden dağılımı irdelendiğinde, GSYH ve taşıt km artışına paralel olarak hane halkı ulaştırma harcamaları da sürekli bir artış eğilimindedir. Çizelge 4.3 de; 2003-2012 yılları arasında gerçekleşen kamu yatırımları toplamı ile KGM ve UDHB paylarını veya yatırım tutarlarını özetlemektedir. Çizelgede ayrıca, KGM ve UDHB nin toplam yatırım içindeki payı ile KGM nin tüm UDHB bünyesinde gerçekleştirilen yatırımlar içindeki payı da sunulmaktadır. KGM yatırımlarının özellikle son yıllarda toplam kamu yatırımlarından %25-33 aralığında bir paya sahip olduğu, bu payın Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) bünyesinde %70 oranlarına kadar ulaştığı dolayısıyla hava ulaşımı, deniz ulaşımı ve demiryolu yatırımlarını geride bıraktığı gibi, bu türlere ayrılan yatırımları katlayarak arttığı, bu yatırımların ertelenmesine, uzamasına ve/veya hiç yapılamamasına neden oluşturduğu da ortadadır.

28 Çizelge 4.1. Ulaşım ile ilgili sosyo-ekonomik veriler [9] Yıl Yıl ortası nüfus (Bin) Toplam motorlu kara taşıtları Taşıt Km (Milyon) Kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) cari fiyat ile (TL) 2000 64 252 8 320 449 56 151 2 594 2001 65 133 8 521 956 52 631 3 688 2002 66 008 8 655 170 51 664 5 310 2003 66 873 8 903 843 52 349 6 801 2004 67 723 10 236 357 57 767 8 255 2005 68 566 11 145 826 61 129 9 464 2006 69 395 12 227 393 64 577 10 929 2007 70 215 13 022 945 69 609 12 009 2008 71 095 13 765 395 69 771 13 370 2009 72 050 14 316 700 72 432 13 221 2010 73 003 15 095 603 80 124 15 051 2011 73 950 16 089 528 85 495 17 549 2012 74 855 17 033 413 93 989 18 914 Çizelge 4.2. Hane halkı tüketim harcamalarının yüzdesel dağılımı Tüketim türü 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı 26,7 27,5 26,4 24,9 24,8 23,6 22,6 23,0 21,9 20,7 19,6 4,1 4,1 4,3 4,1 4,1 4,3 3,8 4,1 4,5 4,1 4,2 6,3 6,2 6,5 6,2 5,9 5,9 5,4 5,1 5,1 5,2 5,4 Konut ve kira 27,3 28,3 27,0 25,9 27,2 28,9 29,1 28,2 27,1 25,8 25,8 Mobilya, ev aletleri 7,3 5,7 6,6 6,8 6,2 5,9 5,8 6,2 6,3 6,4 6,7 Sağlık 2,3 2,2 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,9 2,1 1,9 1,8 Ulaştırma 8,7 9,8 9,5 12,6 13,1 11,1 14,1 13,6 15,1 17,2 17,2 Haberleşme 4,5 4,3 4,5 4,3 4,2 4,5 4,4 4,2 4,1 4,0 3,9 Eğlence ve kültür 2,5 2,2 2,5 2,5 2,2 2,1 2,5 2,6 2,8 2,7 3,2 Eğitim hizmetleri 1,3 2,0 2,1 1,9 2,1 2,5 2,0 1,9 2,0 2,0 2,3 Lokanta ve oteller 4,4 4,1 4,5 4,4 4,2 4,5 4,4 5,2 5,4 5,7 5,8 Mal ve hizmetler 4,6 3,5 3,9 4,1 4,0 4,2 4,1 4,0 3,7 4,3 4,2

29 Çizelge 4.3. KGM, UDHB ve toplam kamu yatırımları [11] Yatırım Yüzdesel dağılım Yıl KGM UDHB Toplam KGM/ UDHB / KGM / Toplam Toplam UDHB (Milyon TL) (Milyon TL) (Milyon TL) % % % 2003 1 691 2 159 12 191 13,9 17,7 78,3 2004 2 263 3 108 12 896 17,5 24,1 72,8 2005 3 045 3 889 16 609 18,3 23,4 78,3 2006 4 144 5 636 18 606 22,3 30,3 73,5 2007 3 997 6 049 20 173 19,8 30,0 66,1 2008 6 386 8 811 25 271 25,3 34,9 72,5 2009 7 444 10 415 27 583 27,0 37,8 71,5 2010 10 232 15 030 35 839 28,5 41,9 68,1 2011 12 110 17 236 36 558 33,1 47,1 70,3 2012 11 095 16 237 42 578 26,1 38,1 68,3 Para cinsinden ifadelerde, yıldan yıla değişimin yoğun olduğu piyasa koşulları ya da enflasyon etkisinin minimize edilmesinde, uluslararası araştırmalarda sıklıkla kullanılan Amerikan Doları (USD) esas alınmaktadır. Benzeri amaçla, bu çalışmada esas alınan USD nin yıllara göre değişimi Merkez Bankası (MB) verilerine göre Çizelge 4.4 ve Şekil 4.1 de sunulmaktadır. Çizelge 4.4. Merkez bankası USD yıllık alış-satış değerleri Yıl Efektif alış Efektif satış (TL) (TL) 2001 1,22541 1,23132 2002 1,50584 1,51310 2003 1,49307 1,50027 2004 1,42234 1,42920 2005 1,34079 1,34726 2006 1,43111 1,43801 2007 1,30151 1,30779 2008 1,29291 1,29915 2009 1,54706 1,55453 2010 1,50036 1,50760 2011 1,67000 1,67806 2012 1,79250 1,80114 2013 1,90131 1,90543

30 2.21382 1.90131 1.79250 1.49307 1.50584 1.42234 1.43111 1.54706 1.67000 1.29291 1.22541 1.34079 1.50036 1.30151 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 4.1. 2001-2014 arası USD efektif alış değerleri 4.2.Karayollarında Akaryakıt Harcamaları Yıllara göre akaryakıt fiyatlarında ciddi artışların meydana gelmesi taşıt işletme giderlerini de doğrudan etkilemektedir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) bünyesinde kurulan Petrol Sanayi Derneği (PETDER) den temin edilen, yıllara göre ortalama akaryakıt fiyatları Çizelge 4.5 de, TL ve USD efektif alış rakamları ile birlikte verilmektedir. Yakıt fiyatları TL değerlerinde sürekli bir artış meydana gelmektedir. Yıllık ortalama satış fiyatları, Çizelge 4.4 de verilen dolar fiyatlarına dönüştürüldüğünde benzin litre fiyatı 2,00$ - 2,50$, motorin 1,50$ - 2,20$, LPG 0,95$ - 1,50$ arasında değişim göstermektedir. Çizelge 4.5. Türkiye yıllık ortalama akaryakıt satış fiyatları [12] Yıl Benzin Motorin LPG Benzin Motorin LPG (TL / l) (TL / l) (TL / l) ($ / l) ($ / l) ($ / l) 2005 2,69 1,98 1,26 2,00 1,48 0,94 2006 2,91 2,27 1,43 2,03 1,59 1,00 2007 2,92 2,42 1,50 2,25 1,86 1,15 2008 3,27 2,91 1,79 2,53 2,25 1,39 2009 3,17 2,58 1,70 2,05 1,67 1,10 2010 3,74 3,10 2,02 2,49 2,07 1,35 2011 4,26 3,64 2,31 2,55 2,18 1,39 2012 4,48 3,92 2,66 2,50 2,19 1,49 2013 4,79 4,25 2,67 2,52 2,23 1,41

31 4.3.Yağ ve Lastik Fiyatları Tüm taşıt sınıflarında kullanılmakta olan motor yağı ve lastik satış fiyatlarında geçerli bir resmi kaynak bulunmamaktadır. Çalışmalarda, üretici firmalar ve bayilerden derlenen gerçek piyasa satış fiyatları kullanılmıştır. Genel piyasada kabul gören ve kullanıcılar tarafından en çok kullanılan markaların piyasa satış rakamları ortalamaları ile işlem yapılmıştır. Markaların içlerinde, farklı özelliklerde ve fiyatlarda ürünler bulunduğundan, edinilen tüm alt ürünlerin ortalamaları, o markanın piyasa satış rakamı olarak işleme alınmıştır. 7 farklı markadan derlenen motor yağı litre fiyatları Çizelge 4.6 da verilmekte ve ortalama dizel taşıtlarda 13,61 TL (7,16 $), benzinli ve LPG li taşıtlarda 19,35 TL (10,18 $) olarak fiyatlanmaktadır. Çizelge 4.6. Çeşitli marka ve türlere göre yağ satış fiyatları Dizel (TL / t) Benzin ve LPG (TL / l) Marka 1 15,42 Marka 1 22,26 Marka 2 11,63 Marka 2 26,40 Marka 3 15,75 Marka 3 24,04 Marka 4 14,27 Marka 4 16,75 Marka 5 13,02 Marka 5 16,17 Marka 6 10,98 Marka 6 16,63 Marka 7 14,23 Marka 7 13,22 Ortalama (TL / lt) 13,61 Ortalama (TL / lt) 19,35 Ortalama ($/ lt) 7,16 Ortalama ($/ lt) 10,18 3 farklı markadan, tüm taşıt sınıflarının kendi boyutlarında kullanmakta olduğu lastik türüne göre derlenen tek satış fiyatları Çizelge 4.7 de özetlenmektedir. En yüksek lastik fiyatı otobüs sınıfında olup, kamyon ve TIR lastikleri yaklaşık % 8 daha düşük fiyata sahiptir. Çizelge içerisinde, minibüs ve kamyonet lastik fiyatları O.Y.T.T. başlığı altında verilmektedir.

32 Çizelge 4.7. Çeşitli marka ve türlere göre lastik satış fiyatları Taşıt Ortalama adet fiyatı Ortalama adet fiyatı Marka 1 Marka 2 Marka 3 sınıfı (TL) ($) Otomobil 538,35 172,83 220,83 310,67 163,40 O.Y.T.T. 688,33 342,58 594,58 541,83 284,98 Otobüs 1208,33 1693,92 1178,69 1360,31 715,46 Kamyon 1217,50 1360,17 1178,69 1252,12 658,56 TIR 1275,00 1360,17 1178,69 1271,29 668,64 4.4.Türkiye de Yük ve Yolcu Taşımacılığı Türkiye yük ve yolcu taşımacılığının türlere ve yıllara göre dağılımı Çizelge 4.8 de sunulmaktadır. Karayolları ağında yıllara göre gerçekleşen; araç-km veya taşıt-km taşımaları Çizelge 4.9. da, gerçekleşen yolcu-km değerleri Çizelge 4.10 da, ton-km taşımaları ise, Çizelge 4.11 de verilmektedir. Unutulmamalıdır ki; karayolu ulaşımına ait taşıma verileri, KGM tarafından elde edilen ve anons edilen ortalama değerler ile genellikle dar kapsam ve kısa süreli ölçümlere dayalı iken diğer ulaşım türlerine ait taşıma verileri bire bir gerçekleşen tam veya net taşımalardır. Yük ve yolcu taşımacılığında yüksek bir orana sahip karayolu ulaşımı, özellikle taşıt işletim giderlerinin daha gerçekçi bir şekilde ortaya konması halinde, yatırım, iyileştirme ve geliştirme plan, program ve kararlarını tekraren gözden geçirme, düzeltme ve düzenleme gereği doğuracak nitelik ve özellikler arz etmektedir.

33 Çizelge 4.8. Ulusal yük ve yolcu taşımacılığında türel dağılım Karayolları Demiryolları Denizyolları Havayolları Yolcu- Ton-Km Yolcu- Ton-Km Yolcu- Ton-Km Km (Milyon) Km (Milyon) Km (Milyon) (Milyon) (Milyon) (Milyon) Ton-Km (Milyon) Yolcu- Km (Milyon) 1960 3678 10 880 - - 3 633 12 15 1970 17 477 41 311 - - 6 092 3 444 25 308 1980 37 507 73 127 - - 5 029 6 011 32 395 1990 65 710 134 991 - - 8 031 6 410 107 1 208 2000 161 552 185 681 9 895 5 833 9 895 5 899 310 3 555 2001 151 421 168 211 15 001 57 7 562 5 568 285 2 859 2002 150 912 163 327 10 627 39 7 224 5 204 275 2 706 2003 152 163 164 311 10 001 41 8 669 5 878 276 2 752 2004 156 853 174 312 7 277 1 150 9 417 5 237 321 3 223 2005 166 831 182 152 6 439 1 241 9 152 5 036 392 3 992 2006 177 399 187 593 7 084 1 393 9 676 5 277 - - 2007 181 330 209 115 9 573 1 561 9 921 5 553 - - 2008 181 935 206 098 11 114 1 570 10 739 5 097 785 8 309 % 88,9 93,2 5,4 0,7 5,2 2,3 0,4 3,8 2009 176 455 212 464 11 397 1 643 10 326 5 374 1 190 12 771 % 88,5 91,5 5,7 0,7 5,2 2,3 0,6 5,5 2010 190 365 226 913 12 570 1 570 11 462 5 491 1 472 15 159 % 88,2 91,1 5,8 0,6 5,3 2,2 0,7 6,1 2011 203 072 242 265 15 959 1 570 11 677 5 882 1 737 18 016 % 87,4 90,5 6,9 0,6 5 2,2 0,7 6,7 2012 216 123 258 874 15 768 1 417 11 670 4 598 1 839 19 731 % 88,1 91 6,4 0,5 4,8 1,6 0,7 6,9

34 Çizelge 4.9. Yıllara göre karayolu taşıt-km değerleri Yıl 4 Toplam Otoyol Devlet Yolu İl Yolu 1970 6 477 6 110 367 1975 13 432 12 672 760 1976 15 127 14 271 856 1977 17 610 16 613 997 1978 18 416 17 374 1 042 1979 15 878 14 979 899 1980 15 343 13 948 1 395 1981 15 957 14 506 1 451 1982 16 595 15 086 1 509 1983 17 260 15 690 1 570 1984 17 949 16 317 1 632 1985 18 667 16 970 1 697 1986 20 849 18 954 1 895 1987 23 016 20 924 2 092 1988 24 553 22 321 2 232 1989 26 613 24 194 2 419 1990 27 041 24 583 2 458 1991 26 056 23 687 2 369 1992 28 514 25 922 2 592 1993 30 807 28 006 2 801 1994 31 251 28 410 2 841 1995 34 833 31 666 3 167 1996 41 015 3 523 34 084 3 408 1997 46 384 4 454 37 251 4 679 1998 49 947 5 084 39 857 5 006 1999 49 866 4 992 39 867 5 007 2000 56 151 6 324 44 216 5 611 2001 52 631 5 448 41 918 5 265 2002 51 664 6 030 40 504 5 130 2003 52 349 6 713 40 505 5 131 2004 57 767 7 764 44 328 5 675 2005 61 129 9 466 45 818 5 845 2006 64 577 11 528 47 055 5 994 2007 69 609 12 727 50 459 6 423 2008 69 771 13 131 50 255 6 385 2009 72 432 13 908 51 932 6 592 2010 80 124 14 949 58 159 7 016 2011 85 495 15 707 62 276 7 512 2012 93 989 16 379 64 661 12 949 4 Taşıt-km, ton-km, yolcu-km çizelgelerinde tüm değerler milyondur.

35 Çizelge 4.10. Yıllara göre karayolu ton-km değerleri Yıl Toplam Otoyol Devlet Yolu İl Yolu 1960 3 678 3 344 334 1965 8 415 7 939 476 1970 17 447 16 459 988 1975 29 424 27 759 1 665 1976 33 812 31 898 1 914 1977 38 013 35 861 2 152 1978 41 404 39 061 2 343 1979 37 119 35 018 2 101 1980 37 507 34 097 3 410 1981 39 007 35 461 3 546 1982 40 567 36 879 3 688 1983 42 189 38 354 3 835 1984 43 878 39 889 3 989 1985 45 634 41 485 4 149 1986 54 018 49 107 4 911 1987 58 832 53 484 5 348 1988 65 459 59 508 5 951 1989 68 239 62 035 6 204 1990 65 710 59 736 5 974 1991 61 969 56 335 5 634 1992 67 704 61 548 6 156 1993 97 843 88 948 8 895 1994 95 020 86 382 8 638 1995 112 515 102 286 10 229 1996 135 781 12 033 112 498 11 250 1997 139 789 15 449 114 215 10 125 1998 152 210 16 939 124 256 11 015 1999 150 974 16 562 123 467 10 945 2000 161 552 19 732 130 511 11 309 2001 151 421 17 209 123 283 10 929 2002 150 912 19 388 121 157 10 367 2003 152 163 20 331 121 467 10 365 2004 156 853 23 735 123 340 9 778 2005 166 831 28 504 128 343 9 984 2006 177 399 32 926 134 361 10 112 2007 181 330 34 452 136 967 9 911 2008 181 935 36 925 135 607 9 403 2009 176 455 40 515 127 211 8 729 2010 190 365 42 941 138 921 8 503 2011 203 072 46 893 147 631 8 548 2012 216 123 48 751 151 722 15 650

36 Çizelge 4.11. Yıllara göre karayolu yolcu-km değerleri Yıl Toplam Otoyol Devlet Yolu İl Yolu 1960 10 880 9 891 989 1965 24 931 23 520 1 411 1970 41 311 38 973 2 338 1975 68 395 64 524 3 871 1976 74 100 69 906 4 194 1977 85 678 80 828 4 850 1978 88 560 83 549 5 011 1979 75 770 71 481 4 289 1980 73 127 66 479 6 648 1981 76 491 69 537 6 954 1982 80 010 72 736 7 274 1983 83 690 76 082 7 608 1984 87 539 79 581 7 958 1985 91 566 83 242 8 324 1986 93 587 85 079 8 508 1987 112 034 101 849 10 185 1988 128 202 116 547 11 655 1989 133 833 121 666 12 167 1990 134 991 122 719 12 272 1991 131 029 119 117 11 912 1992 142 173 129 247 12 926 1993 146 029 132 754 13 275 1994 140 743 127 948 12 795 1995 155 202 141 093 14 109 1996 167 871 13 035 140 760 14 076 1997 180 967 17 988 148 042 14 937 1998 186 159 19 501 151 384 15 274 1999 175 236 18 163 142 677 14 396 2000 185 681 22 288 147 542 15 851 2001 168 211 18 700 135 808 13 703 2002 163 327 20 468 128 952 13 907 2003 164 311 22 456 127 995 13 860 2004 174 312 25 979 132 784 15 549 2005 182 152 31 606 134 681 15 865 2006 187 593 37 994 133 608 15 991 2007 209 115 43 873 147 694 17 548 2008 206 098 44 394 144 378 17 326 2009 212 464 47 481 147 253 17 730 2010 226 913 50 378 158 072 18 463 2011 242 265 54 635 167 851 19 779 2012 258 874 56 923 172 226 29 725

37 4.5.Karayollarında Hız ve Kaza İstatistikleri Otoyol ağının geliştirilmesi veya genişletilmesi, gerek bölünmüş devlet yolları yapımının gerekse bir kısım mevcut karayolunun bölünmüş yol haline dönüştürülmesinin etkisi, ortalama işletim hızında artış ve hıza paralel artan kaza sayısına karşın, trafik kazalarında oluşan ölüm sayısında azalma şeklinde değerlendirilebilmektedir. Çizelge 4.12 devlet yollarında araç türlerine göre hız dağılımını, Çizelge 4.13 ise, devlet yollarında meydana gelen kaza istatistiklerini göstermektedir. Çizelge 4.12. Devlet yolları araç hız dağılımı [14] Otomobil O.Y.T.T. Otobüs Kamyon TIR Yıl 2008 (km/ sa) 2009 (km/ sa) 2010 (km/ sa) 2011 (km/ sa) 2012 (km/ sa) Yol türü İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol Ort. hız % 85'lik hız Ort. Hız % 85'lik hız Ort. hız % 85'lik hız Ort. hız % 85'lik hız Ort. hız % 85'lik hız 78 94 74 90 75 86 70 83 67 77 86 104 80 97 81 89 73 87 71 81 80 96 76 92 76 87 72 85 69 78 87 104 82 99 81 89 75 89 70 79 78 94 75 91 75 86 70 84 64 75 88 106 83 101 84 94 76 90 70 80 77 93 74 89 74 87 70 84 63 75 88 105 81 99 82 92 74 88 70 80 78 95 75 91 73 85 71 85 64 74 90 108 83 100 84 94 75 89 72 82

38 Çizelge 4.13. Yıllara göre devlet yollarında gerçekleşen kaza istatistikleri [15] Yıl Toplam kaza sayısı Maddi hasarlı kaza sayısı Ölümlü ve yaralanmalı kaza Sayısı Ölü sayısı Yaralı sayısı 2002 439 777 374 029 65 748 4 093 116 412 2003 455 637 388 606 67 031 3 946 118 214 2004 537 352 460 344 77 008 4 427 136 437 2005 620 789 533 516 87 273 4 505 154 086 2006 728 755 632 627 96 128 4 633 169 080 2007 825 561 718 567 106 994 5 007 189 057 2008 950 120 845 908 104 212 4 236 184 468 2009 1 053 346 942 225 111 121 4 324 201 380 2010 1 106 201 989 397 116 804 4 045 211 496 2011 1 228 928 1 097 083 131 845 3 835 238 074 2012 1 296 634 1 143 082 153 552 3 750 268 079 4.6.Türkiye Motorlu Kara Taşıt Verileri Türkiye de kayıtlı kara taşıtlarının değişimi Çizelge 4.14 de verilmektedir. 1967 yılında 284 194 olan kayıtlı kara taşıtı sayısı yıllar içerisinde hızla yükselerek, 1989 a kadar yaklaşık 12 kat artarak 3 388 259 a, 2013 yılında ise 17 879 453 e yükselmiştir. Çizelge 4.14 de verildiği üzere en yüksek artış yaklaşık %14,96 ile 2002-2003 yılları arasında gerçekleşmiştir. 1989-2013 yılları arasında ortalama artış miktarları otomobil %8,16, minibüs %5,56, otobüs %5,86, kamyonet %10,96, kamyon %5,37 dir.

39 Çizelge 4.14. Türkiye de kayıtlı kara taşıtları (1989-2013) [16] Yıl Toplam 5 Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet 1989 3 388 259 1 434 830 118 026 58 859 248 567 241 392 472 853 1990 3 750 678 1 649 879 125 399 63 700 263 407 257 353 531 941 1991 4 101 975 1 864 344 133 632 68 973 280 891 273 409 590 488 1992 4 584 717 2 181 388 145 312 75 592 308 180 287 160 655 347 1993 5 250 622 2 619 852 159 900 84 254 354 290 305 511 743 320 1994 5 606 712 2 861 640 166 424 87 545 374 473 313 771 788 786 1995 5 922 859 3 058 511 173 051 90 197 397 743 321 421 819 922 1996 6 305 707 3 274 156 182 694 94 978 442 788 333 269 854 150 1997 6 863 462 3 570 105 197 057 101 896 529 838 353 586 905 121 1998 7 371 541 3 838 288 211 495 108 361 626 004 371 163 940 935 1999 7 758 511 4 072 326 221 683 112 186 692 935 378 967 975 746 2000 8 320 449 4 422 180 235 885 118 454 794 459 394 283 1 011 284 2001 8 521 956 4 534 803 239 381 119 306 833 175 396 493 1 031 221 2002 8 655 170 4 600 140 241 700 120 097 875 381 399 025 1 046 907 2003 8 903 843 4 700 343 245 394 123 500 973 457 405 034 1 073 415 2004 10 236 357 5 400 440 318 954 152 712 1 259 867 647 420 1 218 677 2005 11 145 826 5 772 745 338 539 163 390 1 475 057 676 929 1 441 066 2006 12 227 393 6 140 992 357 523 175 949 1 695 624 709 535 1 822 831 2007 13 022 945 6 472 156 372 601 189 128 1 890 459 729 202 2 003 492 2008 13 765 395 6 796 629 383 548 199 934 2 066 007 744 217 2 181 383 2009 14 316 700 7 093 964 384 053 201 033 2 204 951 727 302 2 303 261 2010 15 095 603 7 544 871 386 973 208 510 2 399 038 726 359 2 389 488 2011 16 089 528 8 113 111 389 435 219 906 2 611 104 728 458 2 527 190 2012 17 033 413 8 648 875 396 119 235 949 2 794 606 751 650 2 657 722 2013 6 17 879 453 9 232 097 418 934 224 874 2 925 928 757 299 2 725 353 5 Özel amaçlı taşıtlar, yol ve iş makineleri ve traktör sayıları dahildir. 6 Kasım sonu itibariyle olan verilerdir.

40 Çizelge 4.15 de 2005-2013 arası yakıt türüne göre ve Çizelge 4.16 da ise 2011-2013 arası motor hacmine göre kayıtlı otomobil adetleri sunulmaktadır. Son yıllarda, otomobil sahipliliği, artan yakıt fiyatları ve vergiler sebebiyle, yakıt tasarrufu yapan dizel ve LPG li araçlar ile daha küçük motor hacimli araçlara doğru yönelmektedir. 2005 yılında %68 seviyelerinde olan benzinli otomobil kullanımı, 2013 de %31 lere gerilemiştir. Çizelge 4.15. Kayıtlı otomobillerin yakıt cinsine göre dağılımı [17] Yıl Toplam Benzin % Dizel % LPG % Bilinmeyen 7 % 2005 5 772 745 3 883 101 67,3 394 617 6,8 1 259 327 21,8 235 700 4,1 2006 6 140 992 3 838 598 62,5 583 794 9,5 1 522 790 24,8 195 810 3,2 2007 6 472 156 3 714 973 57,4 763 946 11,8 1 826 126 28,2 167 111 2,6 2008 6 796 629 3 531 763 52,0 947 727 13,9 2 214 661 32,6 102 478 1,5 2009 7 093 964 3 373 875 47,6 1 111 822 15,7 2 525 449 35,6 82 818 1,2 2010 7 544 871 3 191 964 42,3 1 381 631 18,3 2 900 034 38,4 71 242 0,9 2011 8 113 111 3 036 129 37,4 1 756 034 21,6 3 259 288 40,2 61 660 0,8 2012 8 648 875 2 929 216 33,9 2 101 206 24,3 3 569 143 41,3 49 310 0,6 2013 9 232 097 2 890 596 31,3 2 465 793 26,7 3 829 648 41,5 46 060 0,5 Çizelge 4.16. Trafiğe kayıtlı otomobillerin silindir hacmine göre dağılımı [18] 2011 2012 2013 Silindir hacmi Otomobil sayısı Dağılım % Otomobil sayısı Dağılım % Otomobil sayısı Dağılım % - 1300 119 252 19,8 109 022 19,3 111 312 20,5 1301-1400 128 513 21,3 120 088 21,2 89 669 16,5 1401-1500 104 292 17,3 91 928 16,2 94 952 17,5 1501-1600 173 819 28,9 195 083 34,5 205 855 38,0 1601-2000 53 404 8,9 37 541 6,6 29 746 5,5 2001 + 13 142 2,2 9 900 1,8 9 093 1,7 Bilinmiyor 9 826 1,6 2 229 0,4 1 446 0,3 Toplam 602 248 100 565 791 100 542 073 100 7 Yakıt türü bilinmeyenler, ruhsat işlemlerinde yakıt türü boş bırakılan veya sehven hatalı veri girişi yapılan otomobiller ile elektrikli otomobilleri kapsamaktadır.

41 Trafiğe kayıtlı taşıtların model yıllarına göre dağılımı Çizelge 4.17 de verilmektedir. Otomobil için ortalama yaş 12,4 yıl, minibüsler için 12,8 yıl, kamyonetler için 9,1 yıl, otobüsler için 10,6 yıl ve kamyonlar için ise 14,4 yıldır. Çizelge 4.17. Trafiğe kayıtlı taşıtların model yıllarına göre dağılımı[19] Model Otomobil Adet % Minibüs Adet % Otobüs Adet % Kamyonet Adet % Kamyon Adet 1983 öncesi 397 765 4,60 22 694 5,73 11 881 5,04 125 342 4,49 85 967 11,44 1983 39 139 0,45 2 003 0,51 1 754 0,74 6 544 0,23 7 859 1,05 1984 51 826 0,60 2 491 0,63 1 671 0,71 7 829 0,28 8 355 1,11 1985 64 190 0,74 2 759 0,70 1 712 0,73 10 542 0,38 9 955 1,32 1986 84 520 0,98 3 549 0,90 2 401 1,02 11 358 0,41 12 574 1,67 1987 107 915 1,25 3 682 0,93 1 944 0,82 10 599 0,38 10 216 1,36 1988 124 647 1,44 3 442 0,87 1 892 0,80 9 279 0,33 11 778 1,57 1989 112 543 1,30 3 020 0,76 2 140 0,91 9 019 0,32 9 330 1,24 1990 203 715 2,36 4 652 1,17 3 600 1,53 15 381 0,55 14 337 1,91 1991 190 668 2,20 4 803 1,21 3 520 1,49 18 044 0,65 12 435 1,65 1992 280 056 3,24 7 562 1,91 4 944 2,10 25 887 0,93 18 448 2,45 1993 388 651 4,49 9 756 2,46 6 532 2,77 42 881 1,53 25 271 3,36 1994 337 234 3,90 8 491 2,14 4 199 1,78 36 452 1,30 17 576 2,34 1995 204 667 2,37 6 238 1,57 2 598 1,10 17 922 0,64 13 976 1,86 1996 231 546 2,68 11 618 2,93 4 229 1,79 41 239 1,48 23 945 3,19 1997 281 166 3,25 20 135 5,08 6 920 2,93 78 895 2,82 37 252 4,96 1998 355 802 4,11 26 589 6,71 7 819 3,31 107 774 3,86 42 639 5,67 1999 258 870 2,99 22 269 5,62 5 996 2,54 73 750 2,64 19 616 2,61 2000 384 275 4,44 27 535 6,95 8 066 3,42 82 567 2,95 23 082 3,07 2001 318 447 3,68 22 479 5,67 6 525 2,77 75 577 2,70 20 094 2,67 2002 90 477 1,05 7 130 1,80 2 125 0,90 29 712 1,06 7 681 1,02 2003 146 371 1,69 11 520 2,91 3 898 1,65 59 998 2,15 12 865 1,71 2004 421 450 4,87 26 549 6,70 11 382 4,82 182 642 6,54 33 744 4,49 2005 389 666 4,51 22 778 5,75 12 107 5,13 215 932 7,73 34 878 4,64 2006 438 877 5,07 24 198 6,11 16 095 6,82 245 919 8,80 44 825 5,96 2007 298 375 3,45 19 639 4,96 13 883 5,88 185 111 6,62 33 328 4,43 2008 380 949 4,40 17 806 4,50 18 049 7,65 207 644 7,43 31 164 4,15 2009 308 381 3,57 10 970 2,77 13 748 5,83 151 592 5,42 23 479 3,12 2010 379 304 4,39 7 084 1,79 6 400 2,71 172 549 6,17 12 248 1,63 2011 703 187 8,13 15 906 4,02 23 101 9,79 292 252 10,46 45 880 6,10 2012 674 186 7,80 16 772 4,23 24 818 10,52 244 374 8,74 46 853 6,23 Toplam 8 648 865 396 119 235 949 2 794 606 751 650 %

42

43 5.TAŞIT İŞLETİM GİDERLERİ Kavramsal olarak açıklanan taşıt işletim gideri yaklaşımının, veri tabanına birebir uygulanması ile yapılan hesaplamalar ile elde edilen sonuçlar aşağıda yer almaktadır. 5.1.Akaryakıt Karayolu taşıt işletim giderlerinde akaryakıt tüketimi büyük paya sahiptir. Araç-km başına düşen litre bazında akaryakıt gideri; kullanılan taşıtın türü, teknolojisi veya markası ve modeli, geometrik özellikleri, bakım durumu, yakıt kalitesi, katkı maddesi kullanımı, sürücü kullanım karakteristikleri, yolcu ve yük miktarı, kullanıldığı yolun kaplama türü ve durumu, yolun geometrik özellikleri, işletim hızı, hava koşulları gibi değişkenlere bağımlıdır. Değişken sayısının artması modellemeyi güçleştirmekte, tüm araç tür ve teknolojisini kapsayan bir sonuca ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Bu sebeple, araç türlerinin kilometre başına yakıt tüketimi hesaplamalarında çeşitli kaynaklardan ve araştırmalardan da yararlanılmıştır. Özel ya da ticari amaçlarla kullanılan otomobillerde, yakıt tüketimi teknolojiye paralel olarak her geçen yıl değişmektedir. Otomobillerin kullanıma başlandığı yıllardan itibaren üretici firmalarca geliştirilen yeni teknolojilerle, birim yakıt tüketimi miktarı azalmakta ve motor verimliliği artmakta olup, enerji kullanımı ve dolayısıyla kullanıcı maliyeti düşürülmeye çalışılmaktadır. Özellikle son yıllarda, araç teknolojisinde ciddi gelişmeler yaşanmaktadır. Gelişen taşıt teknolojisi yanında, akaryakıt tüketiminde benzinli araçlara kıyasla yakıt tüketimi göreceli daha az dizel ve LPG araç üretminde fark edilir bir artış oluşmaktadır (Çizelge 4.15). Türkiye de, özellikle son yıllarda otomobil yakıt tüketiminin belirlenmesine yönelik çalışmalar bulunmaktadır ancak bu çalışmalar ülke geneli durumu net bir şekilde yansıtmadığı gibi akaryakıt tüketim verilerinde taşıt türü ve kullanım amacına göre bir ayrım da içermemektedir.

44 Çalışmalarda, otomobil yakıt tüketimine ilişkin, Amerika ve İngiltere de yapılan araştırmalarda elde edilen araç tüketim verileri yardımıyla otomobil başına yıllık şehir içi ve şehirlerarası karayolunda gerçekleşen ortalama akaryakıt tüketim değerleri veya her bir yıla ait yakıt tüketim verileri, ilgili yıl içinde üretilen otomobillerin yakıt tüketim değeri olarak ele alınmış ve 2012 yılında trafiğe çıkan araçların model yılı yüzde dağılımları paralelinde ağırlıklandırılmıştır. Otomobil sınıfı akaryakıt tüketimi 1960 li yıllarda 100 kilometre başına 16,50 litre iken, bu değer 2012 yılında %39 oranında azalarak 10,10 litre seviyesine gerilemiştir. Yakıt tüketimindeki bu azalmayı, hem taşıt teknoloji gelişimine hem de yıllar itibarıyla karayolu yapı ve bileşenlerinde oluşan kalite ve konfor artışına dayandırmak mümkündür. İngiltere de yapılan bir araştırmada elde edilen otomobil model yılına göre akaryakıt tüketimi Çizelge 5.1 de verilmektedir. Ancak bu çalışma, laboratuvar koşullarında yapılan araştırmalara dayalı olup, gerçek kullanım koşullarını tam yansıtamamaktadır. Ancak bu araştırma, benzinli ve dizel otomobillerin ortalama yakıt tüketim farklarını ortaya koymakta olup, dizel otomobillerin benzinli otomobillere göre yaklaşık %10-15 daha az akaryakıt tükettiği anlaşılmaktadır. Özellikle otomobillerde, yakıt tüketimine etken önemli parametre durumundaki taşıt model yılı açısından; Türkiye de 2012 yılı itibarıyla, trafiğe kayıtlı otomobillerin sadece % 20 si 3 yaş ve altında olup, ortalama araç yaşı ise 12,4 yıl, ortalama otomobil modeli 2001 dir. Amerika da yapılan araştırmada ise ortalama araç yaşı 2011 yılında 11,1 olarak sunulmuştur. Karayollarında kullanılan taşıtların ortalama yaşı artıkça ülke genelinde birim akaryakıt tüketimi de artmaktadır. Otomobillerin enerji verimliliği ya da enerji kaybını etkileyen birçok parametre bulunmaktadır. Enerji kaybı %70 civarında motor içinde oluşmaktadır. Enerjinin tekerlere aktarımında yaklaşık %20 oranında, yol üstyapısı veya kaplama ile tekerler arasında oluşan sürtünme kaybına bağlı olarak yaklaşık %5 oranında enerji kaybı gözlenmektedir. Otomobil ve lastik üreticilerinin, yakıt tüketiminin azaltılması ve enerji verimliliğinin artırılması yönünde yaptığı araştırma, geliştirme çalışmaları paralelinde, son yıllarda üretilen otomobillerde kaplama türünün akaryakıt tüketimine etkisi daha önceki yıllara oranla göreceli azalmaktadır.

45 Çizelge 5.1. Benzinli ve dizel otomobil yakıt tüketim ortalamaları [20,21] Amerika İngiltere Yıl Otomobil (mpg) Otomobil (lt/100km) Benzinli otomobil (lt/100 km) Dizel otomobil (lt/100 km) 1990 28,0 8,4 - - 1991 28,4 8,3 - - 1992 27,9 8,4 - - 1993 28,4 8,3 - - 1994 28,3 8,3 - - 1995 28,6 8,2 - - 1996 28,5 8,3 - - 1997 28,7 8,2 8,3 7,0 1998 28,8 8,2 8,2 6,9 1999 28,3 8,3 8,1 6,6 2000 28,5 8,3 8,0 6,3 2001 28,8 8,2 7,9 6,2 2002 29,0 8,1 7,8 6,1 2003 29,5 8,0 7,6 6,2 2004 29,5 8,0 7,6 6,2 2005 30,3 7,8 7,5 6,2 2006 30,1 7,8 7,3 6,3 2007 31,2 7,5 7,2 6,2 2008 31,5 7,5 6,9 5,9 2009 32,9 7,1 6,5 5,7 2010 33,7 7,0 6,3 5,5 2011 33,4 7,0 6,1 5,2 Minibüs ve kamyonet gibi yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan araçların taşıdığı yük ve yolcu miktarı yakıt tüketiminde önemli bir etken olmaktadır. Bu çalışmada, Amerika da yapılan çalışmalarla elde edilen sonuçlar esas alınarak, şehir içi ve şehirlerarası karayollarında kısa mesafeli yük ve yolcu taşımalarında kullanılan minibüs ve kamyonet için yıllık ortalama yakıt tüketimi hesaplanmıştır. Hesaplamalarda, her bir yılın yakıt tüketim verileri, o yıl içerisindeki türetilen minibüs ve kamyonetlerin yakıt tüketim değeri olarak kullanılmıştır. Sonuç itibariyle, orta yüklü ticari taşıt sınıfında akaryakıt tüketimi; 1970 li yıllarda 100 kilometre başına 23,55 litre iken, 1990 lı yıllarda 14,57 litre, 2012 yılında ise % 42 azalarak 13,76 litre seviyesine kadar azaldığı belirlenmiştir.

46 Uzun mesafeli ve şehirlerarası karayolunda, yolcu taşıma amaçlı kullanılan otobüslerde gerçekleşen akaryakıt tüketimi, 1970 li yıllarda 100 kilometrede 42,86 litre iken, 2012 yılında % 32 azalarak 32,76 litre seviyelerine gerilemiştir. Taşınan yolcu sayısının da etkili olduğu otobüs yakıt tüketiminde büyük gelişmeler olmaması sebebiyle, ticari otobüslerde teknoloji, daha çok kullanıcıların konforunu artırma yönünde gelişmektedir. Kamyon yakıt tüketim değerlerinde 1970 li yıllardan günümüze, fazla bir gelişim olmamıştır. Tüketim değerleri 1970 lerde 100 kilometrede 34,44 litre iken, 2012 yılında bu değer % 7 azalmış ve 32,22 litre düzeyine gerilemiştir. TIR yakıt tüketim değerlerinde 1970 li yıllardan günümüze kamyon sınıfına oranla daha önemli bir ilerleme gerçekleşmiştir. Tüketim değerleri 1970 lerde 100 kilometrede 49,24 litre iken, 2012 yılında bu değer %18 azalarak 40,55 litre seviyesine gerilemiştir. Çalışmalar sırasında kullanılan taşıt sınıflarının yıllara göre yakıt tüketimi verileri Çizelge 5.2 de sunulmaktadır. Ortalama yakıt tüketimi hesaplarında yıllara göre elde edilen yakıt tüketim miktarlarında, Çizelge 4.17 de verilen model yılları ve kara taşıtları kompozisyonuna paralel yüzde cinsinden ağırlıklar kullanılmıştır. Ayrıca, karma yakıt tüketimi cinsinden şehirlerarası yakıt tüketimi, otomobil ve orta yüklü ticari taşıtlar için %80, kamyon ve kamyon + römork, çekici + yarı römork (TIR) için %90 oranında bir eşdeğerliğe dayandırılmaktadır. Otomobil yakıt tüketimi hesaplarında Çizelge 4.15 de verilen benzinli (B), LPG li (L) ve dizel (D) araç yüzdelerine, 4. tür olarak belirtilen bilinmeyen sınıfı, yakıt türü bilinen üç ana tüketim sınıfına yüzdeleri ile doğru orantılı dağıtılmıştır. Yakıt türü bilinmeyen sınıfı dağıtılarak düzenlenen yüzdelere göre, otomobil benzin, LPG ve dizel yakıtı tüketecek şekilde, diğer tüm sınıflar dizel yakıtını kullanacak şekilde hesaplanmıştır. Hesaplamalar sonucu karayollarında tüketilen yakıt tüketimi verileri ile yakıt satış fiyatları Çizelge 5.3 ve Çizelge 5.4 de sunulmaktadır.

47 Çizelge 5.2. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt tüketimleri [20-22] Yıl Otomobil O.Y.T.T. Otobüs Kamyon TIR (lt/100 km) (lt/100 km) (lt/100 km) (lt/100 km) (lt/100 km) 1965 16,18-43,79 - - 1970 17,40 23,55 42,86 34,44 49,24 1975 16,87 22,33 40,60 36,85 46,22 1980 14,80 19,23 39,25 40,91 44,64 1985 13,49 16,46 43,59 38,33 42,18 1990 11,62 14,57 36,93 37,87 40,24 1991 11,14 13,85 35,04 36,34 40,93 1992 11,22 13,62 35,61 35,95 40,70 1993 11,47 13,51 35,82 35,15 40,49 1994 11,35 13,56 35,43 34,66 40,29 1995 11,13 13,58 35,58 34,57 40,28 1996 11,08 13,64 35,48 34,54 39,95 1997 10,94 13,65 35,29 33,67 38,33 1998 10,88 13,67 34,92 33,68 46,10 1999 10,99 13,80 35,25 31,36 43,6 2000 10,74 13,49 34,46 31,91 44,71 2001 10,63 13,35 34,10 31,39 43,93 2002 10,70 13,45 34,35 32,00 44,89 2003 10,61 14,52 33,60 26,86 39,97 2004 10,43 14,52 47,04 26,86 39,97 2005 10,66 13,30 37,74 28,47 45,22 2006 10,44 13,19 39,82 28,84 46,50 2007 10,01 14,8 32,76 31,98 39,46 2008 9,94 13,57 32,64 31,79 39,10 2009 10,00 13,60 32,49 31,80 39,25 2010 10,08 13,69 32,82 32,07 40,04 2011 10,19 13,77 32,99 32,23 40,51 2012 10,10 13,76 32,67 32,22 40,55 Çizelge 5.3. Ana taşıt sınıfı birim akaryakıt tüketimleri Taşıt sınıfı Yakıt türü Karayollarında karma yakıt tüketimi (l/100km) Şehirlerarası karayollarında ortalama yakıt tüketimi (l/100km) Otomobil B,L,D 11,09 8,87 Minibüs D 14,22 11,38 Kamyonet D 14,22 11,38 Otobüs D 35,87 32,28 Kamyon D 33,26 29,94 TIR D 42,43 38,19

48 Çizelge 5.4. Şehirlerarası karayollarında akaryakıt tüketim maliyetleri Taşıt sınıfı Yakıt türü Karma yakıt tüketimi ( l/km ) Karma yakıt tüketimi (l/100km) Şehirlerarası karayollarında ortalama yakıt tüketimi (l/km) Yakıt satış fiyatı 2013 (TL / l) Yakıt satış fiyatı 2013 ($ / l) Otomobil B,L,D 0.1109 11.09 0.0887 3.781 1.989 Minibüs D 0.1422 14.22 0.1138 4.249 2.235 Kamyonet D 0.1422 14.22 0.1138 4.249 2.235 Otobüs D 0.3587 35.87 0.3228 4.249 2.235 Kamyon D 0.3326 33.26 0.2994 4.249 2.235 TIR D 0.4243 42.43 0.3819 4.249 2.235 Minibüs ve kamyonet türleri, KGM tarafından orta yüklü ticari taşıt (O.Y.T.T.) sınıfı olarak ele alınması sebebiyle, minibüs-km ve kamyonet-km değerleri ayrı ayrı elde edilmiştir. KGM, başlangıç-bitiş etütlerine dayalı olarak otomobil içinde ortalama 2,5 kişi, minibüslerde ortalama 13,5 kişi, otobüslerde ise ortalama yaklaşık 31 kişi taşındığı kabulü ile yolcu-km taşımalarını hesaplamakta ve yayımlamaktadır. Araçlarda taşınan bu ortalama yolcu sayıları ve ilgili taşıt-km değerlerinin çarpımı ile elde edilen yolcu-km değeri, Eş. 5.1 ve 5.2 de verildiği şekilde, toplam yolcu km taşımalarından çıkarılarak, minibüs ve kamyonet taşıt-km değerleri hesaplanabilmektedir. Minibüs-km = Toplam yolcu km - otobüs km*31 - otomobil km*2,5 13,5 (5.1) Kamyonet-km = OYTT km - Minibüs km (5.2) Hesaplanan minibüs-km ve kamyonet-km değerleri Çizelge 5.5 ve Çizelge 5.6 da verilmektedir.

49 Çizelge 5.5. Otomobil ve minibüs taşıt-km değerleri Yıl Otomobil Km (Milyon) Minibüs - Km (Milyon) Otoyol Devlet Yolu İl yolu Otoyol Devlet Yolu İl yolu 2005 6 029 29 967 4 495 0 1 193 116 2006 7 559 30 982 4 647 0 1 190 116 2007 8 529 33 561 5 034 0 1 342 131 2008 8 795 33 658 5 049 0 1 316 128 2009 9 347 35 016 5 252 0 1 127 110 2010 9 948 39 548 5 620 0 1 058 100 2011 10 161 42 510 6 068 0 1 131 107 2012 10 613 44 662 9 651 0 1 131 254 Çizelge 5.6. Kamyonet ve otobüs taşıt-km değerleri Yıl Kamyonet - Km (Milyon) Otobüs -Km (Milyon) Otoyol Devlet Yolu İl yolu Otoyol Devlet Yolu İl yolu 2005 0 2 475 242 584 1 542 108 2006 0 2 448 239 675 1 417 99 2007 0 2 418 236 714 1 446 101 2008 0 2 379 232 737 1 397 98 2009 0 2 650 258 775 1 430 100 2010 0 2 876 271 850 1 497 102 2011 0 2 974 283 943 1 494 102 2012 0 2 977 967 980 1 461 70 Çizelge 5.7. Kamyon ve TIR taşıt-km değerleri Yıl Kamyon - Km (Milyon) TIR - Km (Milyon) Otoyol Devlet Yolu İl yolu Otoyol Devlet Yolu İl yolu 2005 2 474 8 663 845 378 1 978 40 2006 2 858 8 681 846 437 2 337 47 2007 3 022 8 862 864 462 2 830 57 2008 3 122 8 366 816 477 3 138 63 2009 2 280 8 223 802 1 505 3 486 70 2010 2 501 8 821 838 1 650 4 359 85 2011 2 773 8 852 847 1 830 5 315 105 2012 2 883 8 535 1 594 1 903 5 895 413 Her bir taşıt türü için, ilgili yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında gerçekleşen taşıt-km değerleriyle Çizelge 5.4 de sunulan yakıt tüketimi ve yakıt

50 satış fiyatlarının çarpılması sonucu elde edilen toplam akaryakıt giderleri Çizelge 5.8 de verilmektedir. Çizelge 5.8. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt giderleri Yıl Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) 2005 6 190 717 698 219 801 077 455 807 576 1 063 919 097 5 291 866 519 1 349 751 401 2006 6 611 621 793 235 843 416 485 024 090 1 122 541 796 5 884 509 706 1 709 640 376 2007 7 872 050 558 311 878 658 562 034 627 1 358 746 500 7 104 508 873 2 380 644 575 2008 8 899 820 338 369 308 132 668 302 816 1 620 846 474 8 286 061 318 3 159 373 365 2009 7 247 788 824 235 205 211 552 564 095 1 243 224 193 5 654 617 331 3 228 913 404 2010 9 634 025 989 272 516 912 740 672 192 1 635 724 440 7 531 978 345 4 814 656 909 2011 10 417 380 896 306 700 871 807 039 667 1 785 340 412 8 132 958 701 6 030 285 563 2012 11 534 987 190 344 367 001 981 036 427 1 772 364 672 8 517 351 236 6 855 576 188 TIR ($) Ülke içerisinde gerçekleşen akaryakıt tüketimi %50-55 seviyelerinde şehirlerarası karayolu taşımacılığında kullanılmaktadır. Geriye kalan miktar ise, büyük oranda şehir içi ulaşım ile motosiklet, traktör ve iş makineleri gibi araçlar tarafından tüketilmektedir. Toplam piyasada ve şehirlerarası karayollarında tüketilen akaryakıt miktarları ile tüketilen akaryakıtın yıllara göre satış maliyetleri ve yüzdeleri Çizelge 5.9 da verilmektedir. Çizelge 5.9. Tür ve kullanıma göre akaryakıt tüketimi Yıl % Şehirlerarası karayollarında tüketim değeri ($) Toplam tüketilen akaryakıt piyasa değeri ($) Tüketilen toplam benzin (m³) Tüketilen toplam motorin (m³) Tüketilen toplam LPG (m³) 2005 49,86 14 571 863 368 29 222 806 799 3 495 571 13 075 305 3 128 282 2006 50,20 16 049 181 177 31 971 185 318 3 368 175 14 084 336 2 768 938 2007 46,78 19 589 863 792 41 880 826 475 3 342 448 16 247 946 3 582 613 2008 45,86 23 003 712 443 50 164 594 323 3 024 326 16 577 472 3 770 638 2009 48,90 18 162 313 057 37 140 911 869 2 942 034 15 927 193 4 105 857 2010 52,36 24 629 574 786 47 042 674 230 2 771 356 16 504 148 4 445 538 2011 53,66 27 479 706 111 51 209 341 359 2 622 366 17 437 943 4 714 286 2012 55,75 30 005 682 714 53 822 967 087 2 467 087 18 517 865 4 825 738

51 5.2.Motor Yağı Karayolu motorlu taşıtlarının birçok parçasında sürtünme ve aşınmayı önleme amacıyla, yüksek miktarda karbon ve hidrojen içeren mineral yağlar kullanılmaktadır. Kullanıma bağlı özelliğini kaybeden mineral yağların amaca uygun hizmet edebilmesi için belirli aralıklar ile değiştirilmesi veya yenilenmesi gerekmektedir. Taşıtların motor yağı değişim periyodu genel bir kabul olarak kullanım mesafesi ya da son değişimden sonra geçen süreye bağlı olarak değerlendirilmektedir. Bu sebeple çalışmalar, uluslararası kaynaklar ve taşıt üretici firmalarının yağ tüketim ve değişim verileri esas alınarak yapılmıştır. Tüm taşıt sınıflarına göre ortalama yağ değişim mesafeleri ve motor yağ kapasiteleri Çizelge 5.10 da verilmektedir. Çizelge 5.10. Ana taşıt sınıfı birim yağ tüketimleri [23] Taşıt sınıfı Yağ değişim mesafesi Motor yağ kapasitesi Yağ tüketimi (km) (lt) (lt/km) Otomobil 10 000 4,0 0,00040 Minibüs 10 000 10,0 0,00100 Kamyonet 10 000 10,0 0,00100 Otobüs 15 000 20,0 0,00133 Kamyon 20 000 31,0 0,00155 TIR 20 000 31,0 0,00155 Otomobil sınıfı yağ satış fiyatları benzinli, dizel ve LPG li araç yağ fiyatları ortalaması olarak değerlendirilmiş olup, diğer tüm sınıflar için dizel motor yağı satış fiyatı kullanılmıştır. Çizelge 4.6 da verilen yağ satış fiyatları ile hesaplanan, tüm taşıt sınıfları ortalama yağ tüketim miktarları ve fiyatları Çizelge 5.11. de sunulmaktadır.

52 Çizelge 5.11. Şehirlerarası karayollarında yağ tüketim maliyetleri Taşıt sınıfı Yağ değişim mesafesi (km) Motor yağ kapasitesi (l) Yağ tüketimi (l/km) Yağ satış fiyatı ( TL / l ) Yağ satış fiyatı ( $ / l ) Otomobil 10,000 4,0 0,00040 17,95 9,44 Minibüs 10,000 10,0 0,00100 13,62 7,16 Kamyonet 10,000 10,0 0,00100 13,62 7,16 Otobüs 15,000 20,0 0,00133 13,62 7,16 Kamyon 20,000 31,0 0,00155 13,62 7,16 TIR 20,000 31,0 0,00155 13,62 7,16 Karayollarında gerçekleşen taşıt-km değerlerinin, Çizelge 5.11 de verilen yağ tüketimi ve ortalama yağ satış fiyatları ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam yağ giderleri Çizelge 5.12 de sunulmaktadır. Sonuç itibariyle, karayollarında yağ tüketimi en çok otomobil ve kamyon sınıflarında görülmektedir. TIR yağ tüketimi yıllar içerisinde 3,5 kat artmış ve 26,5 milyon $ dan 91 milyon $ a yükselmiştir. Çizelge 5.12. Yıllara göre ana taşıt sınıfı motoryağı giderleri Yıl Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($) 2005 161 357 979 9 379 266 19 450 043 21 329 583 132 990 764 26 593 713 2006 170 702 256 9 354 662 19 238 342 20 919 032 137 463 747 31 310 878 2007 184 953 357 10 546 595 19 005 954 21 587 372 141 492 761 37 171 263 2008 185 266 939 10 334 885 18 702 087 21 310 488 136 564 711 40 822 904 2009 192 490 001 8 862 023 20 819 419 22 007 471 125 476 597 56 173 114 2010 212 083 661 8 291 566 22 535 601 23 382 341 134 966 424 67 638 601 2011 223 669 102 8 863 824 23 323 892 24 241 635 138 429 378 80 469 291 2012 245 172 637 9 914 701 28 245 108 23 974 299 144 422 953 91 135 634 5.3.Lastik Araç yükünü taşımak, motordan iletilen gücü sürtünme kuvvetiyle kaplamaya aktararak hareketi sağlamak, kalkış ve fren anında transfer edilen yükleri taşımak, yol durumu ve iklim şartları altında aracı emniyetli bir şekilde yönlendirmek ve yolcu konforunu sağlamak gibi görevleri üstlenen lastik, belirli bir zaman ve kullanıma bağlı ömrünü tamamlayarak işlevini yerine getiremez hale gelmektedir. Karayolu taşıtlarının lastik tüketiminde; lastik türü, taşıt ağırlığı, lastik boyutu,

53 malzeme yapısı, yol kaplama ve geometrik özellikleri, işletim hızı, taşınan yük veya yolcu sayısı gibi değişkenler etkili olmaktadır. Hesaplamalarda, otomobil, minibüs ve kamyonet sınıfı lastik sayısı 4 adet alınmıştır. Otobüs, kamyon ve TIR için Çizelge 5.14. de verilen KGM yük ve dingil etütleri kullanılmıştır. Otobüs, kamyon ve TIR için yapılan hesaplar sonucu taşıt sınıfına göre kullanılan ortalama lastik sayıları ve tüketim değerleri Çizelge 5.13 de özetlenmektedir. Çizelge 5.13. Ana taşıt sınıfı birim lastik tüketimleri Taşıt sınıfı Lastik değişim mesafesi (km) Ortalama lastik (adet) Birim tüketim miktarı (Lastik/Km) Otomobil 50 000 4 0,000080 Minibüs 50 000 4 0,000080 Kamyonet 50 000 4 0,000080 Otobüs 60 000 6,4 0,000107 Kamyon 75 000 9,9 0,000131 TIR 75 000 12,2 0,000163

54 Çizelge 5.14. Otobüs, kamyon ve TIR sınıfı kullanılan lastik sayısı [8] Yıl 2012 Ortalama Lastik Sayısı 2011 Ortalama Lastik Sayısı 2010 Ortalama Lastik Sayısı 2009 Ortalama Lastik Sayısı 2008 Ortalama Lastik Sayısı Otobüs Kamyon TIR Dingil Tipi Lastik Sayısı Yüzde (%) Dingil Tipi Lastik Sayısı Yüzde (%) Dingil Tipi Lastik Sayısı Yüzde (%) 1.2 6 87 1.1 4 1 1.2+22 14 2 1.21 8 12 1.2 6 14 1.2+111 12 96 1.22 10 1 1.21 8 2 1.2+222 18 1 1.22 10 50 1.22+22 18 1 1.122 12 20 11.22 12 13 6,28 10 12,16 1.2 6 75 1.1 4 2 1.2+22 14 2 1.21 8 18 1.2 6 15 1.2+111 12 95 1.22 10 1 1.21 8 2 1.2+222 18 1 1.22 10 51 1.22+22 18 1 1.122 12 20 1.21+22 16 1 11.22 12 9 6,4 9,8 12,2 1.2 6 80 1.1 4 2 1.2+22 14 2 1.21 8 18 1.2 6 18 1.2+111 12 93 1.22 10 2 1.21 8 3 1.2+222 18 1 1.22 10 52 1.22+22 18 1 1.122 12 15 1.21+22 16 1 11.22 12 9 6,4 9,6 12,2 1.2 6 81 1.1 4 1 1.2+22 14 3 1.21 8 15 1.2 6 14 1.2+111 12 91 1.22 10 4 1.21 8 3 1.2+122 16 1 1.22 10 52 1.2+222 18 2 1.122 12 18 1.22+22 18 2 11.22 12 13 1.21+22 16 1 6,5 9,9 12,4 1.2 6 78 1.1 4 1 1.2+11 10 1 1.21 8 18 1.2 6 13 1.2+22 14 2 1.22 10 3 1.21 8 4 1.2+111 12 91 1.22 10 52 1.2+122 16 1 1.122 12 18 1.2+222 18 2 11.22 12 11 1.22+22 18 2 6,5 9,9 12,3

55 Her bir taşıt sınıfı için, yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin, Çizelge 4.7 de verilen lastik satış fiyatları ve Çizelge 5.13 de verilen lastik tüketimi değerleri ile çarpımı sonucu hesaplanan, tüm taşıt sınıfları için ortalama lastik tüketimi sonuçları Çizelge 5.15 de sunulmaktadır. Çizelge 5.15. Yıllara göre ana taşıt sınıfı lastik giderleri Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Yıl ($) ($) ($) ($) ($) ($) 2005 529 297 597 29 861 468 61 924 553 170 971 277 1 036 406 558 261 656 616 2006 564 552 731 29 783 134 61 250 543 167 680 425 1 071 264 832 308 068 996 2007 616 004 050 33 577 979 60 510 672 173 037 627 1 102 663 228 365 729 552 2008 620 945 259 32 903 944 59 543 228 170 818 215 1 064 258 578 401 658 194 2009 648 566 355 28 214 684 66 284 337 176 405 011 977 848 117 552 689 538 2010 720 475 325 26 398 477 71 748 274 187 425 541 1 051 803 016 665 498 922 2011 767 835 113 28 220 419 74 258 013 194 313 372 1 078 790 067 791 740 595 2012 848 711 462 31 566 173 89 926 054 192 170 491 1 125 498 425 896 687 176 5.4.Bakım ve Onarım Karayolu taşıtlarının işletim ömürleri boyunca yapılan ve çoğunlukla periyodik olarak tekrarlanan, her türlü parça tüketimi ve değişimi ile belirli kullanım ömrüne sahip parçaların uygun zamanda değişimini içeren bakım ve onarım giderleri, taşıt türü ve kullanım şekline göre ciddi maliyetlere ulaşabilmektedir. Bakım ve onarım maliyetleri; aracın yaşı, türü, markası, kullanım şekli ve amacı, kullanıldığı yolun kaplama ve geometrik durumuna göre farklılık göstermektedir. Ayrıca yolun trafik akımı, bekleme süreleri, hızlanma ve yavaşlama özellikleri, kullanıcı karakteristikleri gibi özelliklerde bakım onarım giderlerinde önemli diğer değişkenlerdir. Karayollarında araç kilometre başına bakım onarım maliyetleri hesabında; Ek- 1. de verilen, Türkiye de en çok kullanılan taşıt markalarının standart bakım ve onarım aralıkları kullanılmış olup, bu veriler servis ve sanayi liste fiyatları ile düzenlenmiştir. Taşıt türlerine göre bakım, onarım aralık ve maliyetleri markaya göre farklılık gösterse de, tüm sınıflarda neredeyse aynı periyotlar uygulamaktadır ve genelde

56 otomobillerde 15 000 km, minibüs, kamyonet ve kamyonlarda 20 000 km, otobüslerde 25 000 km, TIR larda ise 30 000 kilometredir. Çeşitli markalardan derlenen, karayolu taşıtlarında bakım maliyetleri Çizelge 5.16. da verilmektedir. Çizelge 5.16. Ana taşıt sınıfı ve markaların bakım aralıkları ve maliyetleri Otomobil (TL) Araç Yüzdesi 15 000 30 000 45 000 60 000 75 000 90 000 Marka 1 7,16 520 630 530 900 520 630 Marka 2 1,28 230 450 230 650 230 600 Marka 3 6,83 200 350 220 350 200 900 Marka 4 5,87 450 560 450 700 450 560 Marka 5 23,73 250 400 250 500 250 350 Kamyon (TL) Araç Yüzdesi 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 Marka 1 17,98 1500 2500 1500 2500 1500 1500 2500 1500 Marka 2 2,58 3600 3600 3600 3600 3600 3600 3600 3600 Marka 3 2,37 2750 2750 2750 2750 2750 2750 2750 2750 Marka 4 17,32 2600 2600 2600 2600 2600 2600 2600 2600 Marka 5 5,41 1700 2700 1700 2700 1700 1700 2700 1700 TIR (TL) Araç Yüzdesi 30 000 60 000 90 000 120 000 150 000 180 000 210 000 240 000 Marka 1 17,98 1200 1200 1200 1200 1200 1200 1200 1200 Marka 2 2,58 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 Marka 3 17,32 1300 1300 1300 1300 1300 1300 1300 1300 Marka 4 2,37 1500 1500 1500 1500 1500 1500 1500 1500 Marka 5 5,41 1300 1300 1300 1300 1300 1300 1300 1300 Otobüs (TL) Araç Yüzdesi 25 000 50 000 75 000 100 000 125 000 150 000 175 000 200 000 Marka 1 19,76 1000 1500 1000 1500 1000 1500 1000 1500 Marka 2 2,31 1200 1800 1200 1800 1200 1800 1200 1800 Minibüs (TL) Araç Yüzdesi 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 Marka 1 5,57 550 550 550 550 550 550 550 1000 Marka 2 13,60 500 450 230 650 230 500 450 500 Marka 3 42,97 600 600 600 600 600 600 600 850 Marka 4 0,04 400 400 400 400 400 400 400 400 Kamyonet (TL) Araç Yüzdesi 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 Marka 1 24,66 500 500 500 500 500 500 500 500 Marka 2 7,51 800 800 800 800 800 800 800 800

57 Çizelge 5.16 da verilen bakım maliyetlerinin, toplam taşıt türü içerisinde ağırlıklı ortalaması ile hesaplanmış birim bakım maliyetleri Çizelge 5.17 de sunulmaktadır. Çizelge 5.17. Ana taşıt sınıfı birim bakım maliyetleri Otomobil bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç- 15 000 30 000 45 000 60 000 75 000 90 000 Km) Km) 311,1 451,5 315,7 571,4 311,1 513,0 0,027 0,014 Minibüs bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç- 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 Km) Km) 573,5 562,6 514,5 606,3 514,5 573,5 562,6 786,6 0,029 0,015 Kamyonet bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç- 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 Km) Km) 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 0,029 0,015 Otobüs bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç- 25 000 50 000 75 000 100 000 125 000 150 000 175 000 200 000 Km) Km) 1020,9 1531,4 1020,9 1531,4 1020,9 1531,4 1020,9 1531,4 0,051 0,027 Kamyon bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç- 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 Km) Km) 2124,8 2636,9 2124,8 2636,9 2124,8 2124,8 2636,9 2124,8 0,116 0,061 TIR bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç- 30 000 60 000 90 000 120 000 150 000 180 000 210 000 240 000 Km) Km) 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 0,043 0,023 Taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.17 de verilen bakım maliyetleri ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam bakım giderleri Çizelge 5.18 de özetlenmektedir. Çizelge 5.18. Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam bakım giderleri Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Yıl ($) ($) ($) ($) ($) ($) 2005 585 377 213 20 211 195 40 715 021 59 978 889 730 019 671 54 341 917 2006 624 367 663 20 158 175 40 271 863 58 824 416 754 572 995 63 981 030 2007 681 270 301 22 726 648 39 785 402 60 703 790 776 689 265 75 956 210 2008 686 735 036 22 270 439 39 149 314 59 925 192 749 637 960 83 418 017 2009 717 282 616 19 096 598 43 581 552 61 885 111 688 772 524 114 784 825 2010 796 810 413 17 867 332 47 174 058 65 751 253 740 864 564 138 213 539 2011 849 188 019 19 100 480 48 824 196 68 167 591 759 873 589 164 431 926 2012 938 633 299 21 364 993 59 125 839 67 415 841 792 773 824 186 227 662

58 5.5.Amortisman Taşıt işletim giderleri içerisinde, kullanım miktarına göre değişim gösteren ve büyük paya sahip olan taşıt amortisman maliyeti, taşıtın kullanım ömrü sırasında, aşınma, eskime ve gelişen teknolojiler karşısında oluşan değer kayıplarının parasal değeridir. Amortisman süresi, aracın satın alınarak işletime çıktığı yıldan başlar ve geçen yıllar içerisinde giderek azalacak şekilde işleme alınır. Amortisman hesaplarında Türkiye Sigortalar Birliği nin 2013 yılından geçmiş yıllara doğru yayınladığı yıllık kasko değerleri kullanılmıştır. Her markanın herhangi bir yılda ki ortalama değeri hesaplanırken çoğunlukla özel amaçlı kullanılan otomobiller için, en pahalı % 25 lik dilim bir üst marka ya da modelin tercih edileceği kabulü ile hesaba katılmamış olup, ticari amacın daha fazla olduğu, otomobil harici diğer taşıtlarda tüm modeller ve sınıfların ortalama değerleri işleme alınmıştır. Taşıt türlerine göre ortalama yıllık değerlerin hesaplanmasında, Ek- 1. de verilen marka araç sayılarının yüzdesel dağılımı kullanılmıştır. Amortisman maliyeti, taşıtın işletilmesi ve/veya kullanımıyla geçen yıllar içerisinde meydana gelmektedir. Dolayısıyla taşıtın türü ve yaşı amortisman maliyetinde başlıca unsurlardır. Ancak bu maliyeti, taşıt-km cinsinden gösterebilmek için yıllık toplam kullanım ile ilişkilendirmek gerekmektedir. Her taşıt türünün kullanım şekli ve amacına göre yıllık ortalama kilometresi değişkenlik göstermektedir. Kara taşıtlarının türlerine göre yıllık ortalama kullanım miktarlarının belirlenmesinde KGM tarafından yayımlanan trafik verileri kullanılmıştır. Yıllık yayımlanan bu veriler, tüm şehirlerarası karayollarında gerçekleşen trafik ölçümleri ile ölçüm yapılamayan kesimlere ilişkin tahminleri içermektedir. Karayollarında gerçekleşen toplam taşıt-km trafiğine dayalı olarak her bir araç türü başına katedilen mesafe cinsinden ortalama kullanımın belirlenmesinde, karayolunu kullanan araçların tam sayısının bilinmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bir başka deyişle, trafik ölçümlerinde plakaya dayalı bir ölçüm yapılmadığından her kesimde seyreden araçların farklı araçlar gibi veya toplam taşıt-km değerlerinin farklı araçlar tarafından katedilen mesafeler toplamı gibi göründüğü, dolayısıyla tescilli tüm araçların karayolunu kullandığı gibi bir durum oluşmaktadır. Bu durum ise beraberinde, TÜİK tarafından belirlenen ve yayımlanan Türkiye de kayıtlı tüm kara

59 taşıt adetlerinin kullanımını getirmektedir. TÜİK tarafından yayımlanan veriler; tüm ülkede kayıtlı taşıt sayıları ise de, bu taşıtların tamamı karayollarını sürekli kullanmamaktadır. Özellikle, ticari taşıtların bir kısmı, sadece şehir içi ticari taşımacılıkta kullanılmakta, bu taşıtların ekonomik ömrü boyunca veya trafiğe kayıtlı bulunduğu süre içerisinde, şehirlerarası karayollarını kullanıp kullanmadığı dahi bilinememektedir. Ayrıca, taşıt sınıflandırmasında KGM ile TÜİK arasında farklılıklar bulunmaktadır: KGM sınıflandırmasına göre: Otomobil: Otomobil, pikap, karavan, jip gibi toplam yüklü ağırlığı 3,5 tonu geçmeyen taşıtlar ve yolcu taşıma kapasitesi yaklaşık 8-14 kişi olan taşıtlardır. Orta Yüklü Ticari Taşıt: Yolcu taşıma kapasitesi yaklaşık 14-25 kişi olan taşıtlar ve toplam yüklü ağırlığı yaklaşık 3,5 ton ile 10 ton arasında olan kamyonlardır, Otobüs: Yolcu taşıma kapasitesi yaklaşık 25 kişiden fazla olan taşıtlardır. TÜİK sınıflandırmasına göre: Otomobil: Yapısı itibariyle sürücüsünden başka en çok yedi oturma yeri olan ve insan taşımak için imal edilmiş motorlu taşıttır. Minibüs: Sürücüsünden başka 8-14 oturma yeri olan taşıttır. Otobüs: Sürücüsünden başka en az 15 oturma yeri olan taşıttır. Kamyonet: İzin verilebilen azami yüklü ağırlığı 3,5 tonu geçmeyen ve yük taşımak için imal edilmiş taşıttır. Kamyon: İzin verilebilen azami yüklü ağırlığı 3,5 tondan fazla olan ve yük taşımak için imal edilmiş motorlu taşıttır. Sınıflandırma farklılıklarının sonucu olarak KGM nin otomobil adı altında yapmış olduğu sınıflandırma, TÜİK in minibüs ve kamyonet sınıflarını da içermektedir. TÜİK in otobüs ve kamyon sınıfları da, KGM nin orta yüklü ticari taşıt, kamyon ve

60 otobüs sınıfları arasında belirsiz kalmaktadır. Ayrıca TÜİK verilerinde kamyon ve TIR birlikte kamyon olarak belirtilmektedir. Çizelge 5.19. KGM ve TÜİK taşıt sınıfları Taşıt sınıfı KGM TÜİK Otomobil < 3.5 ton ve 8-14 yolcu <8 yolcu Minibüs 14-25 yolcu 8-14 yolcu Kamyonet 3.5-10 ton <3.5 ton Otobüs >25 yolcu >15 yolcu Kamyon >10 ton >3.5 ton Çizelge 5.5-7 de karayolu türüne göre verilen taşıt-km verilerinin, Çizelge 4.14 de verilen taşıt sayılarına bölümü sonucu yıllık ortalama kilometre değerleri Çizelge 5.20 ve Çizelge 5.21 de sunulmaktadır. Çizelge 5.20. Otomobil, minibüs ve kamyonet yıllık ortalama kilometreleri Yıl Otomobil ortalama Km/Yıl Minibüs-km Minibüs ortalama Km/Yıl Otomobilkm (Milyon) Kamyonetkm (Milyon) Kamyonet ortalama Km/Yıl (Milyon) 2005 40 491 7014,2 1 310 3869,0 2 716 1841,4 2006 43 188 7032,7 1 306 3654,0 2 687 1584,4 2007 47 124 7281,0 1 473 3952,8 2 654 1404,0 2008 47 502 6989,1 1 443 3762,9 2 612 1264,1 2009 49 615 6994,0 1 238 3222,4 2 907 1318,6 2010 55 116 7305,1 1 158 2992,2 3 147 1311,8 2011 58 739 7240,0 1 238 3178,5 3 257 1247,4 2012 64 926 7506,9 1 385 3495,4 3 944 1411,4 Çizelge 5.21. Otobüs, Kamyon ve TIR yıllık ortalama kilometreleri Yıl Otobüs-km Otobüs (Kamyon+TIR)-km Kamyon ve TIR (Milyon) ortalama Km/Yıl (Milyon) ortalama Km/Yıl 2005 2 234 13672,8 11 982 21240,0 2006 2 191 12452,5 12 385 21430,9 2007 2 261 11954,9 12 748 22074,8 2008 2 232 11163,7 12 304 21474,9 2009 2 305 11465,8 11 305 22502,3 2010 2 449 11745,2 12 160 25130,8 2011 2 539 11545,8 12 472 27073,6 2012 2 511 10642,1 13 012 28235,2

61 Bu sonuçlara göre, Türkiye şehirlerarası karayollarında bir yıl içerisinde ortalama, otomobil: 7 000 7 500 km, minibüs: 3 000 4 000 km, kamyonet: 1 200 1 600 km, otobüs: 10 000 14 000 km, kamyon ve TIR: 21 000 28 000 km yol katetmektedir. TÜİK verilerinde minibüs ve kamyonet olarak gösterilen taşıtların trafik değerleri, KGM verilerine göre otomobil sınıfında yer aldığından, otomobil yıllık ortalama kilometre hesaplarında, taşıt sayıları; otomobil, minibüs ve kamyonet toplamını sağlayacak şekilde tekrar hesaplanmıştır. Çizelge 5.22 de sunulan bu hesaba dayalı sonuçlarda, yıllık bazda otomobil ile katedilen mesafe 5 100-5 500 km aralığında kalmaktadır. Çizelge 5.22. TÜİK verileri ile otomobil yıllık mesafe Yıl Otomobil-km (Milyon) Otomobil Ortalama Km/Yıl 2005 40 491 5337,4 2006 43 188 5270,6 2007 47 124 5394,7 2008 47 502 5137,5 2009 49 615 5123,9 2010 55 116 5335,1 2011 58 739 5285,3 2012 64 926 5483,8 Şehirlerarası karayolunda kullanılan taşıt sayıları tam olarak belirlenmediğinden veya bunun belirlenmesine yeterli veri bulunmadığından, orta yüklü ticari taşıt sınıfı, minibüs ve kamyonet ile otobüs, kamyon ve TIR ların yıllık bazda ortalama kilometre hesaplarında, tüm karayolu kontrol kesimleri için KGM tarafından belirlenen yıllık ortalama günlük trafik (YOGT) verileri kullanılmıştır. Söz konusu bu veriler, 2012 yılına ait olmakla beraber, tüm Türkiye de otoyollar, devlet yolları ve il yolları kontrol kesimlerinde, 2 yön toplamı günlük ortalama taşıt sayılarıdır. Ancak otoyollara ait veriler, hafif taşıt ve ağır taşıt olmak üzere iki taşıt türünü içermektedir. Ana taşıt sınıflarına göre bir dağılım belirlenmediğinden, otoyola ilişkin hesaplarda, devlet karayolu üzerinde gerçekleşen trafik ve kompozisyonu esas alınarak elde edilen sonuçlar Çizelge 5.23 de verilmektedir.

62 Çizelge 5.23. Yol ve taşıt türüne göre YOGT Otomobil (YOGT) O.Y.T.T. (YOGT) Otobüs (YOGT) Kamyon (YOGT) İl yolu 1 092 149 18 156 56 Devlet Yolu 4 806 453 151 877 580 Otoyol (2 sınıf) 29 333 12 933 Otoyol (ana sınıflar) TIR (YOGT) 26 806 2 527 1 214 7 054 4 665 Eş. 5.3 de belirtilen şekilde, 2012 yılına ait YOGT değerleri 365 ile çarpılarak yıllık toplam trafik elde edilmiş, her bir taşıt sınıfı ve otoyol, devlet yolu ve il yolu gibi karayolu türleri için ayrı ayrı yıllık bazda ortalama kilometreler hesaplanmıştır. Yıllık ort. kilometre = Yol sınıfı taşıt-km değeri Yol sınıfı YOGT * 365 (5.3) Çizelge 5.24. O.Y.T.T. ve otobüs için ortalama yıllık mesafe O.Y.T.T. Ortalama Km/Yıl Otobüs Ortalama Km/Yıl Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Taşıt km (milyon) 0 4 108 1 221 980 1 461 70 YOGT 0 453 149 1 214 151 18 Ortalama km 0 24 845 22 451 2 212 26 508 10 654 Toplam ort. Km 47 296 39 374 Çizelge 5.25. Kamyon ve TIR için ortalama yıllık mesafe Kamyon Ortalama Km/Yıl TIR Ortalama Km/Yıl Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Taşıt km (milyon) 2 883 8 535 1 594 1 903 5 895 413 YOGT 7 054 877 156 4 665 580 56 Ortalama Km 1 120 26 663 27 994 1 118 27 846 20 205 Toplam 55 777 49 169 Bu hesaplama KGM sorumluluğunda bulunan şehirlerarası karayolu ağı için geçerli bulunmaktadır ve amortisman hesaplarının sadece şehirlerarası kullanıma dayandırılması doğru değildir. Gerçekçi bir amortisman hesabı için tam ve

63 eksiksiz, tüm taşıtların kullanıldığı yıllık bazda katedilen ortalama mesafe değerlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Toplam kullanım oranları ile ilgili resmi bir kaynak bulunmadığından, otomobille yıl içerisinde katedilen kilometrenin %40 ı şehir içinde, %40 ı şehirlerarası yollarda ve kalan %20 si ise şehir içi sıkışık saatlerde yapılma olduğu [1], kalan taşıtlar içinde minibüs ve kamyonetle katedilen yıllık kilometrenin %70 i, otobüs kamyon ve TIR ların ise %90 ı şehirlerarası karayollarında gerçekleştiği kabul edilmiştir. Çizelge 5.22, Çizelge 5.24 ve Çizelge 5.25 sonuçlarından derlenen ve amortisman maliyetlerinde kullanılmak üzere düzenlenen tüm taşıt türleri için yıllık ortalama ve şehirlerarası karayollarında gerçekleşen ortalama kilometreler Çizelge 5.26 da özetlenmektedir. Çizelge 5.26. Şehirlerarası karayollarında yıllık ortalama mesafe Taşıt sınıfı Taşıt sınıfı yıllık ortalama km (Taşıt - Km / Yıl) Şehirlerarası karayollarında taşıt sınıfı yıllık ortalama km (Taşıt - Km / Yıl) Otomobil 13 250 5 300 Minibüs 67 570 47 300 Kamyonet 67 570 47 300 Otobüs 43 780 39 400 Kamyon 62 000 55 800 TIR 54 670 49 200 Otomobil sınıfı amortisman hesaplarında her markanın tüm modelleri ucuzdan pahalıya sıralanarak %25., %50. ve %75. çeyrek dilimler ortalaması piyasa satış bedeli olarak belirlenmiştir. Her markanın en pahalı sınıfı yerine bir üst markanın tercih edileceği kabulü yapılmıştır. Minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR sınıflarında, tüm marka ve modellerin, yıllara göre ortalama fiyatı işleme alınmıştır. Hesaplanan değerler Ek-1. de verilen trafiğe kayıtlı taşıt markalarının yüzdesel dağılımı ile oranlanmış olup, Çizelge 5.27 ve Çizelge 5.28 de sunulmaktadır.

64 Çizelge 5.27. Ana taşıt sınıfı satış fiyatları 2012 2007 [24] Taşıt sınıfı Sıfır Araç Bedeli (TL) 2012 2011 2010 2009 2008 2007 1.Yıl Satış Fiyatı 2.Yıl Satış Fiyatı 3.Yıl Satış Fiyatı 4.Yıl Satış Fiyatı 5.Yıl Satış Fiyatı 6.Yıl Satış Fiyatı Otomobil 66 116 51 982 44 099 39 370 35 164 32 061 28 588 Minibüs 67 559 53 371 47 376 44 089 39 839 36 588 32 465 Kamyonet 63 077 61 928 50 458 44 846 37 848 34 539 28 872 Otobüs 405 713 359 454 270 018 243 723 222 917 190 141 145 347 Kamyon 154 520 134 499 116 848 105 134 91 018 83 491 75 958 TIR 226 682 190 205 152 703 135 753 117 911 109 472 99 929 Çizelge 5.28. Ana taşıt sınıfı satış fiyatları 2006 2003 [24] Taşıt sınıfı 2006 2005 2004 2003 7.Yıl Satış Fiyatı 8.Yıl Satış Fiyatı 9.Yıl Satış Fiyatı 10.Yıl Satış Fiyatı İlk 10 yıl ortalama amortisman maliyeti (TL) İlk 10 yıl ortalama amortisman maliyeti ($) Otomobil 25 503 22 934 21 193 19 939 4 618 2 429 Minibüs 27 968 24 285 21 516 19 239 4 832 2 541 Kamyonet 25 289 21 531 19 493 18 189 4 489 2 361 Otobüs 149 250 138 468 148 499 127 774 27 794 14 618 Kamyon 67 642 62 645 58 519 52 505 10 202 5 366 TIR 88 485 80 926 76 433 74 479 15 220 8 005 Tüm taşıt sınıfları için şehirlerarası karayollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.28 de verilen ortalama amortisman maliyetleriyle çarpımlarının, Çizelge 5.26 da verilen yıllık ortalama kilometrelere bölümü ile hesaplanan, amortisman giderleri Çizelge 5.29 da özetlenmektedir. Çizelge 5.29. Yıllara göre ana taşıt sınıfı amortisman giderleri Yıl Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($) 2005 7 421 909 201 49 263 405 94 901 563 745 977 939 1 036 930 845 350 858 375 2006 7 916 263 233 49 134 174 93 868 620 731 619 367 1 071 806 753 413 093 271 2007 8 637 723 177 55 394 650 92 734 741 754 993 787 1 103 221 032 490 410 976 2008 8 707 009 727 54 282 673 91 252 099 745 310 099 1 064 796 955 538 588 107 2009 9 094 317 873 46 546 653 101 583 086 769 686 280 978 342 781 741 107 779 2010 10 102 638 797 43 550 399 109 956 763 817 770 803 1 052 335 092 892 375 183 2011 10 766 726 545 46 556 113 113 803 026 847 823 630 1 079 335 795 1 061 654 099 2012 11 900 789 725 52 075 710 137 814 853 838 473 861 1 126 067 781 1 202 378 180

65 5.6.Personel Maliyeti Kullanıcı zaman gideri, taşıt içerisinde bulunan, araç operatörünün ve varsa yardımcılarının, aracın her türlü kullanımı sırasında geçirdiği zamanın maliyetini göstermektedir. İşletim zamanı hesapları, resmi ya da ticari amaçla kullanılan taşıtlar için yıllık ortalama kilometre ve ortalama işletim hızına bağlı olarak yapılmaktadır. Kullanımdan bağımsız bir diğer maliyet olan personel ya da operatör maliyeti, taşıt kullanıcısının araç içerisinde geçirdiği zaman, dolayısıyla taşıt işletim hızı ile doğrudan ilgilidir. Devlet yollarında tüm taşıt sınıflarının son 5 yılda ki ortalama işletme hızları Çizelge 4.12 de verilmektedir. Bu değerler, Çizelge 2.14 de sunulan, yıllara göre bölünmüş ve iki yönlü yollar oranında dağıtılarak düzenlenmiş ve sonuçlar Çizelge 5.30 da özetlenmektedir. İl yollarında, devlet yolu hız ölçümleri kullanılmış olup, otoyollarda yasal hız sınırlarının işletme hız değerlerine eşit olduğu kabul edilmiştir. Çizelge 5.30. Devlet ve il yolunda ortalama işletim hızları Taşıt sınıfı 2008 2009 2010 2011 2012 Ortalama (Km/saat) Otomobil 79,8 81,8 80,9 80,4 81,9 81,0 O.Y.T.T. 75,4 77,5 77,3 76,2 77,6 76,8 Otobüs 76,4 77,3 77,6 76,5 76,6 76,9 Kamyon 70,7 72,8 71,7 71,2 72,3 71,7 TIR 67,9 69,3 65,7 65,2 66,6 66,9 Çizelge 5.31. Otoyolda izin verilen hız sınırları Taşıt sınıfı Otoyollarda ortalama işletim hızı (Km/Saat) Otomobil 120 Minibüs 100 Kamyonet 95 Otobüs 100 Kamyon 90 TIR 90

66 Ticari taşıt şoförlerinin içinde bulunduğu tesis ve makine operatörleri ve montajcıların 2010 yılı yıllık kazancı 14 544 TL dir [25]. 2013 yılı ilk 3 çeyreği için hizmet sektöründe kullanılması gereken endeks değeri ilk 3 çeyreğin ortalaması 135,8 dir[26]. Dolayısıyla bir şoförün 2013 yılı ortalama maaşı yıllık 19 750 TL, aylık 1 645 TL dir. Bu maaşın karşılığı aylık çalışma süresi ise 203,9 saattir [25]. Dolayısıyla 2013 verilerine göre bir şoförün saatlik ücreti 8,07 TL dir. Otobüslerde görev alan muavin için 2013 yılında 1021,50 TL olan asgari ücret değeri işleme alınmıştır. 203,9 saat aylık çalışma üzerinden saatlik maliyeti 5,01 TL dir. Çizelge 5.30, Çizelge 5.31 ve Çizelge 4.12 de sunulan hız verilerinin, Çizelge 4.9 da verilen otoyol, devlet ve il yolu taşıt-km değerleri ile oranlanması ve bire bölünerek ters çevrilmesi sonucu, saat/araç-km birimiyle elde edilen, şehirlerarası karayolları ortalama saat / araç-km değerleri Çizelge 5.32 de verilmektedir. Çizelge 5.32. Şehirlerarası karayollarında ortalama işletim hızı Taşıt sınıfı Devlet ve il yolu ort. işletim hızı (Km/Saat) Devlet ve il yollarında (Saat / Araç Km) Otoyollarda ortalama işletim hızı (Km/Saat) Otoyollarda (Saat / Araç Km) Ortalama (Saat / Araç-Km) Otomobil 81,0 0,0124 120,0 0,0083 0.0117 Minibüs 76,8 0,0130 100,0 0,0105 0.0130 Kamyonet 76,8 0,0130 95,0 0,0100 0.0130 Otobüs 76,9 0,0139 100,0 0,0111 0.0139 Kamyon 71,7 0,0149 90,0 0,0111 0.01345 TIR 66,9 0,0149 90,0 0,0111 0.01405 Hesaplamalar sırasında, otomobil sınıfı kullanıclarının özel ya da şahsi amaçlar ile trafikte bulundukları, otobüs sınıfında, taşıt kullanıcısı ya da şoförün yanında tek muavin bulunduğu varsayımı yapılmıştır. Çizelge 5.32 de verilen saat/araç-km değerlerinin, personel sayısı ve saatlik maliyetleri ile çarpımı sonucu hesaplanan personel zaman maliyetleri Çizelge 5.33 de sunulmaktadır.

67 Çizelge 5.33. Taşıt sınıfı personel maliyeti Taşıt sınıfı Personel sayısı Personel maliyeti (TL/Saat) Personel maliyeti ($/Saat) Personel zaman maliyeti (TL/Araç-Km) Otomobil 0 0 0 0.00000 Minibüs 1 8,07 4,24 0.05525 Kamyonet 1 8,07 4,24 0.05520 Otobüs 2 13,08 6,88 0.09587 Kamyon 1 8,07 4,24 0.05705 TIR 1 8,07 4,24 0.05963 Tüm taşıt sınıflarında, yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında gerçekleşen taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.33 de verilen personel maliyetleri ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam personel giderleri Çizelge 5.34 de sunulmaktadır. Çizelge 5.34. Yıllara göre ana taşıt sınıfı personel giderleri Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($) 2005 0 72 367 756 149 946 765 202 810 901 719 373 392 145 746 758 2006 0 72 177 916 148 314 689 196 919 389 738 682 255 171 729 928 2007 0 81 374 533 146 523 132 202 871 774 759 029 373 204 794 820 2008 0 79 741 042 144 180 523 199 644 476 729 258 770 225 407 138 2009 0 68 376 858 160 503 732 205 903 902 679 608 515 296 378 351 2010 0 63 975 373 173 734 344 218 250 465 730 218 564 359 506 824 2011 0 68 390 756 179 811 533 225 070 284 745 578 206 429 863 942 2012 0 76 499 022 217 750 799 221 666 658 778 022 963 489 597 837 5.7.Sabit Giderler Taşıt işletme giderleri altında sabit kullanıcı maliyetleri, çoğunlukla yıllık ödenen, her türlü sigorta, kasko ve vergi gibi maliyetleri kapsamaktadır. Sabit gider harcamaları kullanım miktarından bağımsız olduğundan, taşıt yıllık kullanımının göstergesi, yıllık ortalama kilometre değerleri ile hesaplamalar yapılmaktadır. Karayollarında sabit giderler, kasko, sigorta ve motorlu taşıtlar vergisini (MTV) kapsamaktadır. Kullanımdan bağımsız olarak, yıllık ya da 6 aylık primler halinde yatırılan zorunlu trafik sigortası ve kasko maliyetlerinde, aracın değeri, türü, yaşı, kullanım amacı, motor gücü gibi faktörler maliyet üzerinde etkilidir.

68 Otomobiller için aracın yaşı ve silindir hacmi, minibüslerde araç yaşı, otobüslerde yaş ve oturacak yer sayısı, kamyonet, kamyon ve TIR larda azami toplam ağırlık ve araç yaşı ödenen MTV tutarını değiştirmektedir. Sigorta ve kasko maliyet hesaplamalarında kullanılan ve KGM taşıt sınıflarına göre gruplandırılan ana taşıt sınıfları; Otomobil sınıfı; otomobil, taksi, minibüs (sürücü dahil 9-15 koltuk), dolmuş (sürücü dahil 5-8 koltuk) ve minibüs dolmuş (sürücü dahil 9-15 koltuk), Minibüs sınıfı; otobüs (sürücü dahil 16-30 koltuk) ve otobüs dolmuş (sürücü dahil 16-30 koltuk), Kamyonet sınıfı; sadece kamyonet, Otobüs sınıfı; otobüs (sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) ve otobüs dolmuş (sürücü dahil 31 ve üstü koltuk), Kamyon sınıfı; sadece kamyon, TIR sınıfı; römork ve çekici şeklindedir Türkiye de 2013 yılında yapılan sigorta poliçe adetleri ile toplam ve ortalama prim tutarları Çizelge 5.35 de özetlenmektedir. En fazla poliçe sayısı otomobil sınıfında, en yüksek ortalama prim tutarı otobüs sınıfında olmaktadır.

69 Çizelge 5.35. 2013 yılı sigorta verileri [27] Taşıt sınıfı Poliçe adet Toplam prim Ort. prim Otomobil 8 654 973 2 236 773 912 258 Taksi 69 322 97 056 110 1 400 Minibüs (Sürücü dahil 9-15 koltuk) 296 133 155 128 456 524 Otobüs (Sürücü dahil 16-30 koltuk) 156 346 153 050 113 979 Otobüs (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) 32 871 103 949 130 3 162 Kamyonet 2 580 169 997 786 103 387 Kamyon 382 508 462 293 501 1 209 İş makinesi 49 243 22 849 908 464 Traktör 709 903 53 309 037 75 Römork 5 795 1 197 628 207 Motosiklet ve yük motosikleti 1 016 295 97 861 276 96 Tanker 16 141 16 820 159 1 042 Çekici 190 188 349 185 679 1 836 Özel amaçlı taşıt 20 796 18 952 727 911 Dolmuş (Sürücü dahil 5-8 koltuk) 2 285 3 339 887 1 462 Minibüs dolmuş (Sürücü dahil 9-15 koltuk) 35 093 61 554 323 1 754 Otobüs dolmuş (Sürücü dahil 16-30 koltuk) 11 156 23 616 253 2 117 Otobüs dolmuş (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) 1 642 7 802 188 4 752 Diğer araçlar 3 875 3 183 711 822 Yapılan gruplandırma sonucu elde edilen, taşıt sınıfları ortalama sigorta prim tutarları Çizelge 5.36 da özetlenmektedir. Çizelge 5.36. Taşıt sınıfları ortalama sigorta prim tutarı Taşıt sınıfı Ortalama sigorta fiyatı (TL) Ortalama sigorta fiyatı ($) Otomobil 282 148,29 Minibüs 1 055 554,73 Kamyonet 387 203,39 Otobüs 3 238 1 703,02 Kamyon 1 209 635,66 TIR 2 043 1 074,35

70 Türkiye de 2013 yılında yapılan kasko poliçe adetleri ile toplam ve ortalama prim tutarları Çizelge 5.37 de özetlenmektedir. En fazla poliçe sayısı otomobil sınıfında, en yüksek ortalama prim tutarı otobüs sınıfında olmaktadır. Çizelge 5.37. 2013 yılı kasko verileri Taşıt sınıfı Poliçe Toplam Ort. adet prim prim Otomobil 3 044 352 3 083 790 992 1 013 Taksi 8 086 10 851 980 1 342 Minibüs (Sürücü dahil 9-15 koltuk) 74 240 77 410 029 1 043 Otobüs (Sürücü dahil 16-30 koltuk) 73 223 86 694 631 1 184 Otobüs (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) 10 135 66 957 415 6 606 Kamyonet 918 357 742 761 860 809 Kamyon 147 172 301 171 615 2 046 İş Makinesi 5 694 13 017 447 2 286 Traktör 145 781 50 223 177 345 Römork 80 704 102 058 411 1 265 Motosiklet ve yük motosikleti 7 997 7 864 839 983 Tanker 11 716 25 025 865 2 136 Çekici 115 323 370 562 648 3 213 Özel amaçlı taşıt 3 023 15 188 002 5 024 Dolmuş (Sürücü dahil 5-8 koltuk) 165 159 355 966 Minibüs dolmuş (Sürücü dahil 9-15 koltuk) 11 132 10 547 684 948 Otobüs dolmuş (Sürücü dahil 16-30 koltuk) 4 155 5 599 901 1 348 Otobüs dolmuş (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) 5 081 35 175 541 6 923 Diğer Araçlar 6 118 12 347 215 2 018 Kasko prim tutarı hesaplamalarında kullanılan sınıflar ve ortalama kasko fiyatları, sigorta sınıfları esasında Çizelge 5.38 de özetlenmektedir. Çizelge 5.38. Taşıt sınıfları ortalama kasko prim tutarı Taşıt sınıfı Ortalama kasko fiyatı (TL) Ortalama kasko fiyatı ($) Otomobil 1 014 533,46 Minibüs 1 193 627,34 Kamyonet 809 425,39 Otobüs 6 712 3 530,26 Kamyon 2 046 1 076,30 TIR 4 478 2 355,15

71 Taşıt sınıflarının MTV hesaplarında, Çizelge 4.17 de verilen taşıt yaşları, otomobil için ayrıca, Çizelge 4.16 da verilen motor silindir hacimlerine göre dağılım verileri dikkate alınmıştır. İşlemler sırasında, otomobiller için verilen motor hacimlerinin her yaş otomobilde aynı oranda olduğu varsayımı yapılmıştır ve hesaplanan otomobil MTV maliyeti Çizelge 5.39 da verilmektedir. Otomobil vergilendirme sisteminde, taşıt yaşı arttıkça vergi matrahı azalmakta, motor silindir hacmi yükseldikçe vergi matrahı artmaktadır. Çizelge 5.39. Otomobil MTV maliyeti Otomobil yaşı (1-3) Silindir hacmi 0-1300 1301-1600 1601-2000 2000+ 537 TL 859 TL 2385 TL 3578 TL Otomobil yaşı (4-6) Silindir hacmi 0-1300 1301-1600 1601-2000 2000+ 375 TL 644 TL 1839 TL 2598 TL Otomobil yaşı (7-11) Silindir hacmi 0-1300 1301-1600 1601-2000 2000+ 210 TL 375 TL 1080 TL 1623 TL Otomobil yaşı (12-15) Silindir hacmi 0-1300 1301-1600 1601-2000 2000+ 159 TL 265 TL 644 TL 970 TL Otomobil yaşı (16-99) Silindir hacmi 0-1300 1301-1600 1601-2000 2000+ 58 TL 102 TL 255 TL 385 TL Otomobil harici tüm taşıt sınıflarının vergilendirme sistemi ; Minibüs; araç yaşı, Kamyonet; araç yaşı ve azami toplam ağırlık Otobüs; araç yaşı ve oturma yeri sayısı, Kamyon; araç yaşı ve azami toplam ağırlık, TIR; araç yaşı ve azami toplam ağırlık dikkate alacak şekildedir. Tüm taşıt sınıflarında araç yaşı yükseldikçe ödenen vergi miktarı azalmaktadır. Çizelge 5.40 minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR MTV maliyetlerini özetlemektedir.

72 Çizelge 5.40. Minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR MTV maliyeti Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) 644 TL 426 TL 210 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık 1501-3500 1501-3500 1501-3500 1168 TL 678 TL 385 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Oturma yeri Oturma yeri Oturma yeri 36-45 36-45 36-45 2166 TL 1839 TL 859 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık 5001-10000 5001-10000 5001-10000 1947 TL 1654 TL 777 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık 10001-20000 10001-20000 10001-20000 2338 TL 1947 TL 1168 TL Araç yaşları bilinen tüm taşıt sınıflarında, azami toplam ağırlık ve oturma yeri sayısının tüm modeller içerisinde eşit oranlarda dağılmakta kabulu ile hesaplanan ortalama MTV maliyetleri Çizelge 4.41 de verilmektedir. Çizelge 5.41. Taşıt sınıfları ortalama MTV maliyeti Ortalama MTV maliyeti (TL) Ortalama MTV maliyeti ($) Otomobil 418 220,05 Minibüs 411 216,05 Kamyonet 849 446,43 Otobüs 1 720 904,82 Kamyon 1 357 713,56 Kamyon + Römork 1 716 902,79 Çizelge 5.36, Çizelge 5.38 ve Çizelge 5.41 de verilen sigorta, kasko ve MTV maliyetlerinin toplamı olan sabit giderler, Çizelge 5.44 de özetlenmektedir.

73 Çizelge 5.42. Ana taşıt sınıfı toplam sabit maliyetler Sabit maliyetler ($/ Taşıt - Km) Otomobil 0,06806 Minibüs 0,02069 Kamyonet 0,01591 Otobüs 0,14021 Kamyon 0,03912 TIR 0,07925 Tüm taşıt sınıflarında, ilgili yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.42 de verilen sabit maliyetler ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam sabit maliyet giderleri Çizelge 5.43 de özetlenmektedir. Çizelge 5.43. Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam sabit giderler Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR ($) ($) ($) ($) ($) ($) 2005 2 755 845 577 27 101 415 43 220 663 313 229 881 468 751 713 189 881 218 2006 2 939 405 270 27 030 321 42 750 233 307 200 837 484 517 607 223 562 152 2007 3 207 292 163 30 474 415 42 233 835 317 015 560 498 718 647 265 405 759 2008 3 233 019 106 29 862 680 41 558 601 312 949 460 481 348 779 291 478 764 2009 3 376 831 353 25 606 841 46 263 604 323 184 814 442 266 576 401 080 485 2010 3 751 233 233 23 958 504 50 077 196 343 375 102 475 715 308 482 944 967 2011 3 997 817 129 25 612 046 51 828 885 355 994 032 487 921 162 574 557 107 2012 4 418 908 645 28 648 557 62 764 501 352 068 143 509 046 677 650 715 642 5.8.Yolcu Zaman Maliyeti Yol kullanıcı maliyetleri kapsamında işlem gören yolcu zaman maliyeti; yolculuk sırasında taşınan her bir yolcunun, seyahat başlangıç ve bitişi arasında harcadığı zamanın para cinsinden ifadesidir. Gayri safi yurtiçi hasıla değerlerinin, ortalama çalışma süresine bölünmesiyle saat bazında zaman değeri hesaplanmaktadır. Yolculuk zaman maliyeti hesaplarında, 2013 yılı cari fiyatlarıyla kişi başına düşen milli gelir 20 531 TL veya 10 782 $ dır. Türkiye de aylık ortalama çalışma süresi

74 200,1 saattir. Sonuç olarak saatlik zaman maliyeti 8,55 TL veya 4,49 $ olarak elde edilmektedir. Taşınan ortalama yolcu sayıları ile otoyol, devlet yolu ve il yolları ortalama seyahat hızlarında KGM verileri kullanılmıştır. KGM verileri, otomobillerde 2,5 yolcu, minibüslerde 13,5 yolcu, otobüslerde ise yıllara göre farklılık göstermekte ise de ortalama 31 yolcu taşındığı esasına dayanmaktadır. Yıllara göre ortalama otobüs yolcu sayısı hesaplamaları Eş. 5.4 de ki yöntem ile hesaplanmıştır. Toplam yolcu-km Ortalama otobüs yolcu sayısı= otomobil-km*2,5+minibüs-km*13,5 (5.4) Çizelge 5.44. Yıllara göre ortalama otobüs yolcusu sayısı Yıl Otobüs ile taşınan ortalama yolcu sayısı 2005 28,31 2006 28,29 2007 31,59 2008 30,40 2009 31,11 2010 30,01 2011 31,00 2012 31,01 Çizelge 5.33 de verilen ve taşıt sınıfı personel maliyeti hesaplarında kullanılan, hız verileri, yolcu zaman maliyetinde de kullanılarak Çizelge 5.45 de sunulmaktadır. Çizelge 5.45. Ana taşıt sınıfı birim yolculuk süreleri ve maliyetleri Yolcu zaman maliyeti ($/Kişi/ Saat) Yolcu zaman maliyeti (TL/Kişi/ Saat) Yolcu sayı (Kişi) Devlet ve il yolu (Saat / Taşıt Km) Otoyol (Saat / Taşıt Km) Ort. (Saat / Taşıt-km) Otomobil 4,49 8,55 2,5 0,0124 0.0083 0.0117 Minibüs 4,49 8,55 13,5 0,0130 0.0105 0.0130 Kamyonet 4,49 8,55 0 0,0130 0.0100 0.0130 Otobüs 4,49 8,55 31 0,0139 0.0111 0.0139 Kamyon 0,00 0 0 0,0149 0.0111 0.01345 TIR 0,00 0 0 0,0149 0.0111 0.01405

75 Çizelge 5.46. Taşıt sınıfı birim yolcu zaman maliyetleri Yolcu zaman ($ / yolcu-km) Otomobil 0,13865 Minibüs 0,78931 Kamyonet 0,00000 Otobüs 1,94011 Kamyon 0,00000 TIR 0,00000 Her bir taşıt türü için, ilgili yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin, Çizelge 5.46 da verilen yolcu zaman maliyetler ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam yolcu zaman maliyet giderleri Çizelge 5.47 de sunulmaktadır. Çizelge 5.47. Yıllara göre ana taşıt sınıfı yolcu zaman giderleri Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR 2005 5 569 457 183 1 033 841 890 0 4 235 831 231 0 0 2006 5 932 105 502 1 031 129 846 0 4 136 384 763 0 0 2007 6 470 664 141 1 162 512 217 0 4 413 007 411 0 0 2008 6 521 111 269 1 139 176 258 0 4 302 796 442 0 0 2009 6 810 000 292 976 828 135 0 4 477 531 834 0 0 2010 7 568 259 700 913 948 754 0 4 698 579 615 0 0 2011 8 069 002 820 977 026 671 0 4 925 885 827 0 0 2012 8 923 471 599 1 092 860 929 0 4 872 251 074 0 0 5.9.Yatırım ve Harcamalar Ulaştırma sistem maliyetlerinde, en büyük pay sahiplerinden biri, mevcut sistemi korumak, geliştirmek ve uygun standartlara kavuşturarak kullanılabilir tutmak amaçlı olan yapım, işletim, bakım ve onarım gibi maliyetleri de kapsayan, karayolu yatırım harcamalarıdır. Türkiye de şehirlerarası karayolu yatırımları KGM tarafından yönetilmekte olup, kaynaklar kamu yatırım harcamalarından aktarılmaktadır. Yıllar içerisinde yapılan harcamalar, yönetim ve yatırım maliyetleri ana başlıkları altında değerlendirilebilir.

76 Yönetim giderleri, KGM bünyesinde sürekli ya da geçici olarak görevlendirilmiş her türlü memur, işçi ya da sözleşmeli çalışanların maaş ödemeleri ve sosyal güvenlik kurumlarına ödenen prim harcamalarıdır. Yatırım giderleri ise KGM bütçesinden ayrılan her türlü karayolu yatırım, harcama ve yatırım nitelikli cari harcamaların tamamı olarak değerlendirilmektedir. Mali program gereği, kamu kurum ve kuruluşları, yıl boyunca yürütülecek görev ve hizmetlerini, bir önceki yıl belirlenmiş bütçeleri paralelinde yerine getirmeye çalışmaktadır. Yatırım, bakım, onarım ve yenileme harcamalarında, yıl içinde beklenmeyen fiyat değişimleri oluştuğunda, bir yıl önce öngörülen bütçeden sapmalar meydana gelebilmektedir. Bu durumda, programlanan iş ve işlemlerin sürdürülebilmesi için bütçe kalemleri arasında aktarmalar yapılarak ihtiyaç oluşan işlerde kullanılabilmektedir. Bu sebeple, bu çalışmada daha gerçekçi bir yaklaşım olarak hesap, analiz ve değerlendirmelerde yıl sonu net ve kesin gerçekleşen yatırım ve harcama bütçeleri dikkate alınmıştır. Çizelge 5.48 de KGM bütçe giderleri ekonomik sınıfları ana başlıkları ile özetlemekte olup, Çizelge 5.49 2001-2012 yılları arasında KGM tarafından yapılan harcamaların alt başlıklarını içermektedir.

77 Çizelge 5.48. KGM bütçe giderlerinin ekonomik sınıflandırması Personel Giderleri Memurlar Sözleşmeli personel İşçiler Geçici Personel Sosyal Güvenlik Kurumlarına Devlet Primi Giderleri Memurlar Sözleşmeli personel İşçiler Geçici Personel Mal ve Hizmet Alım Giderleri Üretime yönelik mal ve malzeme alımları Tüketime yönelik mal ve malzeme alımları Yolluklar Görev giderleri Hizmet alımları Temsil ve tanıtma giderleri Menkul mal, gayri maddi hak alım, bakım ve onarım giderleri Gayrimenkul mal bakım ve onarım giderleri Tedavi ve cenaze giderleri Faiz Giderleri Cari Transferler Görev zararları Hazine yardımları Kar amacı gütmeyen kuruluşlara yapılan transferler Hane halkına yapılan transferler Devlet sosyal güvenlik kurumlarından hane halkına yapılan fayda ödemeleri Yurtdışına yapılan transferler Gelirlerden ayrılan paylar Sermaye Giderleri Mamul mal alımları Menkul sermaye üretim giderleri Gayri maddi hak alımları Gayrimenkul alımları ve kamulaştırılması Gayrimenkul sermaye üretim giderleri Menkul malların büyük onarım giderleri Gayrimenkul büyük onarım giderleri Diğer sermaye giderleri

78 Çizelge 5.49. Yıllara göre toplam harcama bütçeleri Yıl Personel giderleri Sosyal güvenlik kurumları devlet primi giderleri Mal ve hizmet alım giderleri Cari transfer Toplam yatırım Toplam harcama bütçesi 2012 867 425 697 162 108 504 264 321 677 2 406 001 12 890 310 091 14 186 571 970 2011 731 984 265 145 951 398 1 962 665 957 625 555 13 840 061 379 16 681 288 554 2010 686 635 050 137 257 078 1 679 795 035 633 144 10 231 658 157 12 735 978 464 2009 684 821 489 124 634 586 1 228 778 774 634 396 7 443 819 991 9 482 689 236 2008 705 331 192 114 443 572 978 761 785 472 868 6 385 854 303 8 184 863 720 2007 668 629 327 113 779 878 858 165 628 545 528 3 997 442 136 5 638 562 497 2006 628 570 799 106 054 487 617 213 042 426 996 4 144 279 787 5 496 545 111 2005 1 314 127 337 3 045 252 255 4 359 379 592 2004 1 178 132 208 2 262 657 402 3 440 789 610 2003 912 416 542 1 691 428 035 2 718 221 165 2002 669 672 712 1 956 202 687 2 803 375 684 2001 579 266 730 1 194 445 004 1 944 447 063 Çizgelde 5.51 de özetlenen harcama kalemlerinin, yıl içerisinde ki USD değeri üzerinden karşılıkları Çizelge 5.50 de sunulmaktadır. Çizelge 5.50. Yıllara göre KGM harcama bütçeleri TL ve $ değerleri Yıl Toplam harcama bütçesi (TL) Toplam harcama bütçesi ($) 2012 14 186 571 970 7 914 405 562 2011 16 681 288 554 9 988 795 541 2010 12 735 978 464 8 488 615 042 2009 9 482 689 236 6 129 490 282 2008 8 184 863 720 6 330 574 997 2007 5 638 562 497 4 332 323 606 2006 5 496 545 111 3 840 756 553 2005 4 359 379 592 3 251 351 511 2004 3 440 789 610 2 419 104 862 2003 2 718 221 165 1 820 558 423 2002 2 803 375 684 1 861 669 025 2001 1 944 447 063 1 586 772 642

79 Karayolları bünyesinde yapılan tüm yatırım ve harcamalar karşılığında yıl içerisinde gerçekleşen yük, yolcu taşımacılıkları ve taşıt hareketliliği birim maliyetleri Çizelge 5.51 de verilmektedir. Buna göre; tüm yatırım ve harcamalar karşılığında bir yolcunun bir kilometre taşınması için 0,018$ - 0,031$, bir ton yükün bir kilometre taşınması için 0,020$ - 0,050$, bir taşıtın bir kilometre yol kat etmesi içinse 0,053$ - 0,117$ harcanmaktadır. Çizelge 5.51. Kamu yatırım ve harcamaları sonucu birim taşıma maliyetleri Yıl $ / Yolcu-Km $ / Ton-Km $ / Taşıt-Km 2005 0,01784 0,01948 0,05318 2006 0,02047 0,02165 0,05947 2007 0,02071 0,02389 0,06223 2008 0,03071 0,03479 0,09073 2009 0,02884 0,03473 0,08462 2010 0,03740 0,04459 0,10594 2011 0,04123 0,04918 0,11683 2012 0,03057 0,03661 0,08420 Ortalama 0,02847 0,03312 0,08215 Karayolları seyir ve taşımacılığında, özel kullanıcı, işletici ve devlet tarafından yapılan harcamaların tamamını incelendiğinde, yolcu taşımacılığında kullanılan taşıt sınıfları ve birim yolcu-km karşılığı harcanan maliyetlerde farklar bulunmaktadır. Devlet tarafından karşılanan yatırım ve harcamalar sonucu, Çizelge 5.51 de belirtildiği üzere bir yolcu-km nin 2005-2012 yılları arasında ki ortalama maliyeti 0,0285 $ dır. Bu değere, yolcu taşımacılığında kullanılan, otomobil, minibüs ve otobüs sınıfları taşıt işletim giderleri eklenerek, taşınan yolcu sayısına bölümü ile elde edilen ve Çizelge 5.52 de verilen birim yolcu maliyetleri, otomobil ile taşınan yolcu-km için 0,2121$, minibüs ile taşınan yolcu-km için 0,0591$ ve otobüs ile taşınan yolcu-km için 0,0738$ dır. Otomobil ile taşınan bir yolcunun bir km yol katetmesinin maliyeti, minibüse göre 3,5 kat, otobüse göre ise 2,9 kat fazladır.

80 Çizelge 5.52. Kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletim gideri toplamı yolcu km maliyetleri Taşıt sınıfı Ortalama yolcu sayısı (Adet) Kamu yatırım ve harcama sonucu yolcu maliyeti ($/yolcu-km) İşletim, yatırım ve harcama maliyeti ($/araç-km) Taşıt işletim gideri ($/araçkm) Yolcukm maliyeti ($ / yolcukm) Yolcukm maliyeti (TL / yolcukm) Otomobil 0,45914 2,5 0,07118 0,5303 0,1116 0,2121 Minibüs 0,41316 13,5 0,38436 0,7975 0,0311 0,0591 Otobüs 1,40438 31 0,88261 2,2870 0,0388 0,0738 Yatırım, harcama ve taşıt işletim giderleri toplamı ile hesaplanan yolcu-km maliyetlerine, Çizelge 5.46 da verilen yolcu zaman maliyetleri eklenmesi ile hesaplanan yolcu-km maliyetleri Çizelge 5.53 de sunulmaktadır. Zaman maliyetlerinin dikkate alınması durumunda, taşıt sınıfları arasındaki farklar azalmakta ve otomobil ile yolcu taşımanın, minibüs ile taşımaya oranı %35 azalarak 2,3 kat, otobüs ile taşımaya oranı %31 azalarak 2 kat olmaktadır. Çizelge 5.53. Kamu yatırım ve harcamaları, taşıt işletim ve yolcu zaman gideri toplamı yolcu km maliyetleri Taşıt sınıfı İşletim, yatırım ve harcama maliyeti ($/araçkm) Yolcu zaman maliyeti ($/yolcukm) İşletim, yatırım, harcama ve yolcu zaman maliyeti toplamı ($) Yolcu-km maliyeti ($ / yolcukm) Yolcu-km maliyeti (TL / yolcu-km) Otomobil 0,5303 0,1387 0,6690 0,2676 0,5088 Minibüs 0,7975 0,7893 1,5868 0,1175 0,2235 Otobüs 2,2870 1,9401 4,2271 0,1364 0,2593 Yapılmakta olan yatırım ve harcamalar sonucu bir ton yükün bir km taşınması için harcanan kamu kaynağı veya kamuya maliyet, Çizelge 5.51 de verildiği üzere yaklaşık 0,0331$ dır. Yük taşımacılığında kullanılan kamyonet, kamyon ve TIR sınıflarında yapılan tüm işletim giderlerine, devlet tarafından yapılan harcamaların eklenmesiyle bulunan, sınıflara göre birim yük maliyetlerinde farklar bulunmaktadır.

81 Karayolları tarafından yapılan yük ölçüm sonuçlarını içeren güncel ve resmi bir kaynak bulunmadığından, kamyonet ortalama 2,5 ton, kamyon 9 ton, TIR 15 ton yük taşımakta olduğu varsayımı ile hesaplamalar yapılmıştır. Çizelge 5.54 de verildiği üzere, kamyonet ile bir ton yükü bir km taşımanın maliyeti 0,3711$, kamyon ile 0,2765$ ve TIR ile 0,2255$ dır. Buna göre, kamyonet ile yük taşıma maliyeti, kamyona oranla 1,35 kat, TIR a oranla 1,65 kat fazladır. Çizelge 5.54. Kamu yatırım ve harcamaları ve taşıt işletim gideri toplamı ton-km maliyetleri Taşıt sınıfı Taşıt işletim gideri ($/taşıtkm) Ort. taşınan yük miktarı (ton) Yatırım ve harcama: yük maliyeti($/araçkm) İşletim, yatırım ve harcama maliyeti ($/araç-km) Ton-km maliyeti ($/ton-km) Ton-km maliyeti (TL/ ton-km) Kamyonet 0,40522 2,5 0,08275 0,48797 0,1952 0,3711 Kamyon 1,01029 9 0,29790 1,30819 0,1454 0,2765 TIR 1,28169 15 0,49650 1,77819 0,1186 0,2255 5.10.Toplam İşletim ve Taşıma Maliyetleri Taşıt işletim maliyetleri kapsamında hesaplanan, yakıt, yağ, lastik, bakım, personel zaman, amortisman ve sabit (sigorta, kasko ve MTV) maliyetlerin sonuçları Çizelge 5.55 de özetlenmektedir. Yol kullanıcı maliyetlerinin bir alt başlığı olan yolcu zaman maliyetleri ise Çizelge 5.56 da verilmektedir. Çizelge 5.55. Karayollarında taşıt işletim maliyetleri Yakıt Yağ Lastik Bakım Personel Sabit Amortisman Taşıt tüketim tüketim tüketim onarım zaman maliyetler ($/Taşıtsınıfı ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- Km) Km) Km) Km) Km) Km) Km) Otomobil 0,17647 0,00378 0,01307 0,01446 0,00000 0,18330 0,06806 Minibüs 0,25422 0,00716 0,02280 0,01543 0,05525 0,03761 0,02069 Kamyonet 0,25422 0,00716 0,02280 0,01499 0,05520 0,03494 0,01591 Otobüs 0,72145 0,00955 0,07653 0,02685 0,09587 0,33392 0,14021 Kamyon 0,66906 0,01110 0,08650 0,06093 0,05705 0,08654 0,03912 TIR 0,85339 0,01110 0,10921 0,02268 0,05963 0,14644 0,07925

82 Çizelge 5.56. Karayollarında birim yolcu zaman maliyetleri Taşıt Sınıfı Yolcu zaman maliyeti ($ / Yolcu-Km) Otomobil 0,13865 Minibüs 0,78931 Kamyonet 0,00000 Otobüs 1,94011 Kamyon 0,00000 TIR 0,00000 Taşıt işletim giderleri $ ve TL değerleri ile Çizelge 5.59 da özetlenmektedir. Çizelge 5.57. Toplam taşıt işletim giderleri Toplam taşıt işletim gideri Toplam taşıt işletim gideri Taşıt Sınıfı ( $ / Taşıt-Km ) ( TL / Taşıt-Km ) Otomobil 0,45914 0,87295 Minibüs 0,41316 0,78554 Kamyonet 0,40522 0,77045 Otobüs 1,40438 2,67016 Kamyon 1,01029 1,92088 TIR 1,28169 2,43689 Taşıt sınıflarında yapılan işletim giderleri ve toplam içerisinde yüzdesel dağılımları, otomobil sınıfı Şekil 5.1, minibüs sınıfı Şekil 5.2, kamyonet sınıfı Şekil 5.3, otobüs sınıfı Şekil 5.4, kamyon sınıfı Şekil 5.5 ve TIR sınıfı Şekil 5.6 da özetlenmektedir.

83 0.06806 15% 0.17647 38% Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti 0.18330 40% 0.00378 1% Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler 0.01446 3% 0.01307 3% Şekil 5.1. Otomobil işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı 0.03761 9% 0.02069 5% Yakıt Tüketimi 0.05525 13% Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti 0.01543 4% Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti 0.02280 5% 0.00716 2% 0.25422 62% Sabit Maliyetler Şekil 5.2. Minibüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı

84 0.03494 8% 0.01591 4% 0.05520 13% Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi 0.01499 4% Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti 0.02280 6% 0.00716 2% 0.25422 63% Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler Şekil 5.3. Kamyonet işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı 0.14021 10% Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi 0.33392 24% Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti 0.09587 7% 0.02685 2% 0.07653 5% 0.00955 1% 0.72145 51% Sabit Maliyetler Şekil 5.4. Otobüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı

85 0.08654 9% 0.05705 6% 0.06093 6% 0.08650 8% 0.01110 1% 0.03912 4% 0.66906 66% Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler Şekil 5.5. Kamyon işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı 0.14644 11% 0.05963 5% 0.02268 2% 0.10921 8% 0.01110 1% 0.07925 6% 0.85339 67% Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler Şekil 5.6. TIR işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Yıllar içerisinde yapılan tüm taşıt işletim, yolcu zaman, yönetim ve yatırım giderleri toplamı ile tüm şehirlerarası karayollarında gerçekleşen taşıt trafiği, yük ve yolcu taşıması miktarları bir arada işleme alındığında, Türkiye genelinde tablo Çizelge 5.58 de verilmektedir. Karayollarında gerçekleşen tüm yatırım ve harcamalar

86 karşılığında alınan, yük ve yolcu taşımacılığının maliyeti; 1 yolcunun 1 kilometre yol kat etmesi için 0,25$ - 0,31$, 1 ton yükün 1 kilometre yol kat etmesi için 0,28$ - 0,38$, 1 taşıtın 1 kilometre yol kat etmesi için ise 0,77$ - 0,90$ dır. Çizelge 5.58. Türkiye yolcu ve yük taşımaları birim maliyetleri Yıl $ / Yolcu-Km $ / Ton - Km $ / Taşıt - Km Toplam $ 2005 0,25783 0,28151 0,76829 46 965 037 452 2006 0,26783 0,28322 0,77804 50 243 832 743 2007 0,27101 0,31254 0,81417 56 673 930 128 2008 0,30109 0,34108 0,88941 62 055 116 242 2009 0,27381 0,32969 0,80318 58 176 292 009 2010 0,30976 0,36924 0,87727 70 290 468 204 2011 0,31819 0,37960 0,90166 77 088 130 555 2012 0,31242 0,37422 0,86051 80 878 806 289 Ort. 0,28899 0,33389 0,83657 62 796 451 703

87 6.DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER Bu tez çalışmasında, Türkiye taşıt işletim ve yolcu zaman giderleri hesaplanmıştır. Yapılan hesaplamalarda, bir taşıtın bir kilometre mesafe kat etmesi için karşılanması gereken maliyetler belirlenerek araç kullanımları doğrultusunda bir yolcu ve bir ton yükün bir kilometre taşınması için katlanılan maliyetler tespit edilmiştir. Bu sonuçlara ilişkin değerlendirmeler aşağıda maddeler halinde sunulmaktadır. 6.1.Taşıt Sınıflarına Göre Değerlendirmeler 1. Ana araç türlerine göre sabit maliyetler değerlendirildiğinde; a. Otomobil sabit giderleri; minibüs sınıfının 3,29 katı, otobüs sınıfının ise %48,54 oranındadır. Ortalama 2,5 yolcu taşındığı öngörülmekle birlikte, gün geçtikçe otomobil ile taşınan yolcu sayısının azalma eğilimi sebebiyle karayolunda sağlanan hizmetlerin kullanımında ulaştırmanın temel amacı olarak yolcu taşımalarının otomobil dışında minibüs ve otobüs ile yapılması, karayolunu kullanan araç sayısının ve dolayısıyla araç trafiğinin azaltılması anlamındadır. Araçların kapladığı alan veya üstyapıya verilen hasar cinsinden değerlendirildiğinde ise otomobilin diğer araçlara göre oldukça avantajlı bir konumda bulunduğu da açıktır. Ancak, dolaylı bir teşvik ile şehirlerarası karayolu yolcu taşımalarında, otobüs kullanımının artırılması önem arz etmektedir. Bu amaçla, arzu edilenin tersinde görülen, yolcu taşımalarında kullanılan araç sabit giderlerinin gözden geçirilmesi ve yeniden düzenlenmesine ihtiyaç bulunmaktadır. b. Yük taşımalarında kullanılan araçlarda da benzer durum söz konusu olup, yük kapasitesi en yüksek TIR ana taşıt grubu sabit giderleri; kamyonet grubunun 4,98 katı, kamyon grubunun ise 2,03 katı konumundadır. Halbuki, kapladığı yer de dahil taşınan yük miktarı ve üstyapıya verilen hasar cinsinden TIR; kamyonet ve kamyon grubuna göre daha avantajlı ve tercih edilir haldedir. Özellikle trafik güvenliği hususunda, kamyon ve kamyonet trafiği son derece önem arz etmesi yanında aks sayısı ve aks yükü dolayısıyla bu araçlar, kamu yatırım ve harcamalarını sadece yol üstyapı bakım-onarım ve yenileme

88 nedeniyle artırabilmektedir. Dolayısıyla, yük taşımalarında TIR kullanımının teşvik edilerek kamyon ve kamyonet trafiğinin azaltılması yönünde, sabit giderlerin düzenlenmesine ihtiyaç bulunduğu görülmektedir. 2. Özel ya da ticari amaçlı yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan otomobil sınıfı taşıt işletme maliyeti 0,459 $/km dir. Bu maliyet içerisinde, %40 oranla (0,183 $/km) amortisman, %38 oranla (0,177 $/km) akaryakıt gideri ve %15 oranla (0,068 $/km) sabit maliyetler en yüksek paya sahiptir. 3. Özel ya da ticari amaçlar ile kısa mesafe yolcu taşımacılığında kullanılan minibüs sınıfı taşıt işletme gideri 0,413 $/km dir. Ortalama 13,5 yolcu taşıyan minibüs sınıfının birim kilometre başına işletim maliyeti içinde, %62 oranında (0,254 $/km) akaryakıt gideri, %13 oranında (0,055 $/km) personel ve %9 oranında ise (0,038 $/km) amortisman maliyetleri yer almaktadır. 4. Özel ya da ticari amaçlar ile kısa mesafeli yük taşımacılığında kullanılan kamyonet sınıfı taşıt işletme maliyeti 0,405 $/km dir. 3,5 10 ton yük taşıyan kamyonet sınıfının birim kilometre başına işletme maliyeti içinde, %63 nispetinde (0,254 $/km) akaryakıt gideri, %13 nispetinde (0,055 $/km) personel maliyeti ve %8 nispetinde (0,035 $/km) amortisman maliyeti yer almaktadır. 5. Ticari uzun mesafeli yolcu taşımacılığında kullanılan otobüs sınıfı taşıt işletme maliyeti 1,404 $/km dir. Ortalama 31 yolcu taşımakta olan otobüs sınıfının kilometre başına taşıt işletme maliyeti içerisinde, %51 oranında (0,722 $/km) akaryakıt gideri, %24 oranında (0,334 $/km) amortisman ve %10 oranında (0,140 $/km) ise sabit maliyetler yer tutmaktadır. 6. Ticari amaçlı, uzun mesafeli yük taşımacılığında kullanılan kamyon sınıfı taşıt işletme maliyeti 1,010 $/km dir. 10 ton üzeri yük taşıyabilen kamyon sınıfının bir kilometre kat etmesi için katlanılan işletme gideri içinde, %66 oranında (0,669 $/km) akaryakıt gideri, %9 oranında (0,087 $/km) amortisman ve %8 oranında (0,086 $/km) ise lastik maliyeti yer almaktadır. 7. Ticari amaçlı şehirler ve uluslar arası yük taşımacılığında kullanılan TIR sınıfı araçların taşıt işletme maliyeti 1,282 $/km dir. TIR sınıfı birim kilometre başına taşıt işletme maliyeti içinde en büyük paya sahip giderler; %67 oranıyla (0,853 $/km) akaryakıt gideri, %11 oranıyla (0,146 $/km) amortisman ve % 8 oranıyla (0,109 $/km) lastik maliyetidir. 8. Yolcu taşımacılığında kullanılan araçlara göre yolcu zaman maliyetleri: ortalama 2,5 yolcu taşınan otomobil sınıfında; 0,139 $/km, ortalama 13,5 yolcu

89 taşınan minibüs sınıfında; 0,789 $/km ve ortalama 31 yolcu taşınan otobüs sınıfında ise; 1,940 $/km olmaktadır. 9. Kullanıcılar tarafından karşılanan taşıt işletim maliyetleri ile KGM tarafından gerçekleştirilen kamu yatırım ve harcamaları ile birlikte bir yolcunun bir kilometre taşınma maliyeti: 0,25 $ 0,31 $, bir ton yükün bir kilometre taşınma maliyeti: 0,28 $ - 0,38 $ olmaktadır. 10. Tez çalışması ile elde edilen sonuçlar; taşıt işletim giderlerinin hem kamu hem de fert ekonomisi içinde ciddi bir önem ve paya sahip olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Yıllık bazda ortalama 13 250 km yol kateden bir otomobil kullanıcısı yaklaşık 6 100 $, ortalama 67 500 km yol kateden bir minibüs 27 900 $, kamyonet 27 300 $, 43 800 km yol kateden bir otobüs 61 500 $, 62 000 km yol kateden bir kamyon 62 600 $ ve 54 700 km. yol kateden bir TIR 70 000 $ taşıt işletim giderine katlanmaktadır. 11. Ticari araçlar dışında veya özel araç kullanıcıları için, kişi başına düşen 20 531 TL milli gelir içindeki, yıllık taşıt işletim giderinin 6 100 $ (11 570 TL) civarında olduğu düşünüldüğünde bu giderlerin anlamı ve önemi daha net anlaşılmaktadır. Kaldı ki, ülke içerisinde meydana gelen tüm ticari faaliyetlerin maliyet ve zaman bakımından önemli bir basamağı olan ulaşım harcamalarının artması ülke içi ve uluslararası pazarda tüm kullanıcıları olumsuz yönde etkilemektedir. 12. Tez kapsamında değerlendirmeye alınamayan ve özellikle çevresel etkiler, arazi kullanımı, kaynak tüketimi gibi dış maliyetler de düşünüldüğünde, hesaplanan bu giderlerin yükselerek, ülke ekonomisine yaratacağı olumsuz etkiler de gözardı edilmemelidir. Sonuçların, Amerika da yapılmış çalışmalarda elde edilen taşıt işletim giderlerine göre yüksek olması, uygulanmakta olan vergilendirme sistemi ve ulaşım sırasında tüketilen kaynakların büyük oranda ithal edilmesi göz önüne alındığında beklenen bir durumdur. Veri eksikliği nedeniyle, çalışma kapsamında değerlendirmeye alınamayan giderler, ilerleyen aşamalarda muhakkak araştırılmalı, göz önüne alınmalı ve değerlendirilmelidir.

90 6.2.Kamu Yatırım ve Harcamaları Bazında Değerlendirmeler Karayolu trafiğine kesintisiz, sürekli ve güvenli bir şekilde hizmet sunulmak üzere düzenli olarak gerçekleştirilen kamu yatırım ve harcamaları; aynı zamanda, taşıt işletimi ile yolcu ve yükün taşınması için kamu tarafından karşılanan giderleri ve sağlanan katkıları ifade etmektedir. 2005-2012 arası yıllarda; gerçekleşen karayolu trafiği, yolcu ve yük taşımaları için kamu tarafından yapılan yatırım ve harcamalar: 1. Karayolu bileşenlerinden biri olarak ve sadece yolcu ve yük taşımaları için zorunlu kullanılma gereği sebebiyle dikkate alınan araçların bir kilometre seyri veya her bir taşıt-km için kamu tarafından ortalama $0,0822 harcanmaktadır. Gözden veya dikkatten kaçan bu kamu harcamaları; her yıl, bir önceki yıla göre yıllık bazda ortalama %9 oranında artış göstermektedir. Düzenli veya bileşik artış oranı ise; %5,91 olmaktadır. 2. Ulaştırma sistemlerinin ana amacı konumundaki bir yolcunun bir kilometre taşınması veya bir yolcu-km için harcanan kamu kaynağı; ortalama $0,0285 değerindedir. Bu kamu giderleri; 2005-2012 yılları arasında, bir önceki yıla göre ortalama %10,31 oranında artmaktadır. Bileşik ve düzenli artış oranı ise; %6,96 oranındadır. 3. Benzeri şekilde; bir ton yükün bir kilometre taşınması veya bir ton-km için harcanan kamu kaynağı; $0,0331 olup, her yıl bir önceki yıla göre ortalama %11,44 oranında, 2005-2012 yılları arasında düzenli ve bileşik olarak %8,21 oranında artmaktadır. 6.3.Taşıt İşletme Giderleri Bazında Değerlendirmeler 1. Taşıt işletme maliyetleri değerlendirildiğinde; otomobil taşıt işletme gideri; minibüs grubunun 1,11 katı iken otobüs grubunun üçte biri kadardır. Minibüs ile 13,5 yolcu otobüs ile yaklaşık 31 yolcu taşındığı gözönünde bulundurulduğunda, yolcu taşımalarında birim kilometre başına otomobil, minibüs ve otobüs olmak üzere azalan oranda taşıma maliyeti oluşmaktadır. Taşıt işletme maliyeti içinde gözetilen maliyetler bazında ise yapılan harcamaların ulusal ekonomiye geri kazanımı mümkün görünmemektedir.

91 2. Benzer şekilde, yük taşımalarına ilişkin olarak kamyonet grubunda, kamyon grubunun %40 ı, TIR grubunun ise %32 oranında taşıt işletme gideri oluşmaktadır. Burada da taşınan birim yük başına taşıt işletme gideri, kamyonet, kamyon ve TIR sıralamasına göre azalmaktadır. 6.4.Toplam Giderler Bazında Değerlendirmeler Kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletim giderleri toplamı bazında; 1. Yolcu taşımalarına ilişkin olarak; otomobil ile bir yolcunun bir kilometre taşınması için harcanan kaynaklar; minibüs ile taşımaya göre 3,6 kat, otobüse göre ise 2,9 kat fazladır. Ancak, otobüs ile bir yolcu-km taşıması minibüse göre %25 oranında daha fazladır. Yolculuk zaman değerleri ile birlikte değerlendirildiğinde; otomobil; minibüsün 2,28 katı, otobüsün 1,96 katı, otobüs ise minibüsün 1,16 katı bir kaynak tüketimini oluşturmaktadır. Bu durumlar ise; minibüs ve otobüs sabit giderlerini oluşturan maliyetlerin yeniden gözden geçirilme ve düzenleme ihtiyacını ortaya koymaktadır. 2. Yük taşımalarında; taşınan yük miktarı ile paralel olmak üzere, kamyonet grubu araçlar, TIR grubunun 1,65 katı, kamyon grubu araçlar ise, TIR grubunun 1,23 katı maliyetle taşıma yapmaktadır. Bu maliyetler, hizmet satın alanın yansıması yanında, hizmeti satan veya işleticilerce kazanılan bir harcama konumunda da bulunmamaktadır. 6.5.Genel Değerlendirmeler 1. Yolcu taşımalarında; büyük maliyetten küçüğe doğru taşımalar; otomobil, minibüs ve otomobil olarak, yük taşımalarında ise aynı sırayla, kamyonet, kamyon ve TIR taşıt gruplarında gerçekleşmektedir. 2. Özellikle kamu yatırım ve harcamaları ile kaynak tüketimi arttıkça; geliştirilmeye ve iyileştirilmeye çalışılan erişim, hizmet seviyesi ve trafik kazası nitelikleri dışına çıkılarak karayolunda otomobil, minibüs, kamyonet ve kamyon araç sayısının artırılması teşvik edilir konumdadır. Bu durum ise; gelişme ve iyileşmeyi daha başlangıçta engellemekte, görünen problem, darboğaz, yetersizlik ve eksiklikleri katlayarak büyütmektedir.

92 3. Ulaştırma sistemlerinin bütünsel olarak ele alınması, her yatırım ve harcamanın bu bütünlük içerisinde ve ulaştırma sistemlerinin ana amacına yani sadece yolcu ve yük taşımalarına dayanan bir yaklaşımla değerlendirilmesi, her bir ulaştırma türünün sunduğu avantajları en üst düzeyde tutacak ve verimli bir şekilde kullanım olanağı sağlayacaktır. 4. Yolcu ve yük taşımalarında, yatırım ve harcamalara dayalı ulaştırma türleri arasında oluşan dengesizlikler giderilerek, her bir ulaştırma sisteminin arzu edilen seviyede hizmet vermesi sağlanmalı, esas amaca hizmet için türlerin paylaşımını destekleyen ve artıran ortak politikalar geliştirilmeli ve zorlanarak uygulanmalıdır. 6.6.Öneriler 1. Karayolu ulaşımına ait taşıma verileri, KGM tarafından derlenen ve anons edilen ortalama değerler ile genellikle dar kapsam ve kısa süreli ölçümlere dayanmaktadır. Ülke içinde güncel durumun belirlenmesi ve geleceğe yönelik tahminlerin yapılması, kamu yatırımlarının planlamasında ve karar aşamasında taşıdığı önem sebebiyle geliştirilmelidir. 2. Mevcut yol ağı ve bağlantılarına ilişkin detaylı bir envanter, yatay ve düşey geometri, kaplama özelliği, yapım, bakım ve onarım gibi bilgiler de dahil olmak üzere tek bir veritabanına kaydedilmeli, derlenen veriler düzenli güncellenerek genel kullanıma ve araştırmacılara sunulmalıdır. 3. Karayollarında kullanılan tüm kara taşıtları ve sayımlar aynı taşıt sınıfları altında yapılmalı, kullanıcılara yapılacak anketler ile ülke içerisinde davranışlar, eğilimler ve harcamalar incelenmelidir. 4. Yatırım planlamalarının karar aşamalarında taşıt işletim giderleri göz ardı edilmemeli, detayları ve tüm alt başlıkları ile hesaba katılmalıdır. 5. Mevcut veriler ile paraya çevrilmesi mümkün görünmeyen ve tüm kamu tarafından karşılanan giderlerin belirlenmesi konusunda araştırmalar desteklenmelidir.

93 KAYNAKLAR 1. Victoria Transport Policy Institute. (2011). Transportation cost and benefit analysis. Kanada: Victoria Transport Policy Institute, ES-4-1-11, 5.0-2, 5.1-12, 6-4. 2. Minnesota Department of Transportation. (2003). The per-mile costs of operating automobiles and trucks. Minnesota: Minnesota Department of Transportation, 17-22. 3. Compte,J. (2010). Using GIS Technology to Evaluate Transportation of Ornamental Crops in Georgia, Yüksek Lisans Tezi, University of Georgia Graduate Faculty, Georgia, 32. 4. State of Florida Department of Transportation. (2008). Exploration of a shift in household transportation spending from vehicles to public transportation. Florida: State of Florida Department of Transportation, 20. 5. Transportation Research Board. (2012). Estimating the effects of pavement condition on vehicle operating costs. Washington: Transportation Research Board, 58 6. Etudes economiques de Liaison Annaba Tebessa autoroutiere. (2014) 7. Karayolları Genel Müdürlüğü. (2013). Karayolları El Kitabı. Ankara: KGM, 10-25. 8. Karayolları Genel Müdürlüğü. (2005-2012). Otoyollar ve devlet yollarının trafik dilimlerine göre yıllık ortalama günlük trafik değerleri ve ulaşım bilgileri. Ankara: KGM, 12-221. 9. Karayolları Genel Müdürlüğü. (2012). Karayolu ulaşım istatistikleri. Ankara: KGM, 1-2,7,9. 10. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Hanehalkı tüketim harcamasının dağılımı (2012). Ankara: TÜİK, 1. 11. Karayolları Genel Müdürlüğü. Faaliyet raporu (2012). Ankara: KGM, 59, 68. 12. Petrol Sanayi Derneği. Sektör raporu (2005-2012). Ankara: PETDER, 66. 13. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Karayolu uzunlukları (2012). Ankara: TÜİK, 1. 14. Karayolları Genel Müdürlüğü. (2012). Karayollarında hız (2014). Ankara: KGM, 40. 15. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Yıllara göre kaza, ölü ve yaralı sayısı (2012). Ankara: TÜİK, 1.

94 16. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Motorlu kara taşıt sayısı (2013). Ankara: TÜİK, 1. 17. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Trafiğe kayıtlı otomobillerin yakıt cinsine göre dağılımı (2013) Ankara: TÜİK, 1. 18. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Trafiğe kaydı yapılan otomobillerin motor silindir hacimlerine göre dağılımı (2013) Ankara: TÜİK, 1. 19. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Motorlu kara taşıtları istatistikleri (2013). Ankara: TÜİK, 1. 20. U.S. Department of Energy. (2013). Transportation Energy Data Book (Edition 32). 3-14, 4-2, 4-3, 5-2, 5-3 21. Department of Transport. (2012). Average new car fuel consumption U.K. (1997-2012) 22. U.S. Department of Transportation. (2011) National Transport Statistics. 348 23. The Highway Development and Management Series 4 (Version 2). Analytical framework and model descriptions : Part E, E2-47 24. Türkiye Sigorta Birliği. (2013). Kasko araç değer listesi (2013). Ankara: Türkiye Sigorta Birliği, 1-2. 25. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). İstatistiklerle Türkiye. Ankara: TÜİK, 95. 26. Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Saatlik kazanç endeksi ve değişim oranları (2013). Ankara: TÜİK, 1. 27. Türkiye Sigorta Birliği. Trafik prim adet (2013). Ankara: Türkiye Sigorta Birliği, 1-2. 28. Gelir İdaresi Başkanlığı. (2014) İnternet vergi dairesi (2013). Ankara: Gelir İdaresi Başkanlığı, 1-2.

EKLER 95

96 EK-1. Trafiğe kayıtlı taşıtların marka ve sayıları Otomobil adet Minibüs adet Kamyonet adet Otobüs adet Kamyon adet Alfa Romeo 13 802 - - - - Anadol 8 560-46 652 - - Audi 91 620 - - - - Austin - 294 1 615 225 3 308 Bedford - 90 406 398 11 275 B.M.C. - 8 758 76 814 7 055 94 857 BMW 141 087 - - - - Chery 5 129-338 - - Chevrolet 113 391 116 1 871 240 604 Chrysler 10 276-662 - 1 840 Citroen 108 752 1 993 83 458 4 435 40 Dacia 92 416-28 762 - - Daf - - - 222 13 389 Daihatsu 13 341 40 3 238 - - Desoto - 65 17 607 55 14 695 Dodge 2 547 56 20 993 141 15 961 Fargo - - 17 124 51 19 152 Fiat 698 299 7 918 457 970 14 457 24 340 Ford 591 092 170 221 689 246 9 897 130 199 Gely 5 520 - - - - Hino - - 302 23 5 894 Honda 232 585 - - - - Hyundai 469 459 22 865 168 899 283 4 008 Inter - 202 858 96 1 179 Isuzu 801 144 62 024 21 737 64 520 Iveco (Otoyol) - 2 266 39 328 29 323 47 216 Jeep 12 952-727 - - Kia 87 613 2 904 63 532 16 1 771 Lada 94 559-316 - - Land Rover 32 620-1 541 - - Magirus - 22 078 738 12 108 439 MAN - - - 5 451 40 641 Mazda 49 835 2 853 27 780-64 Mercedes - Benz 194 676 22 045 21 715 46 624 135 138 Mini 8 117 - - - - Mitsubishi (TEMSA) 33 943 11 249 142 523 15 099 43 299 Murat (TOFAS) 1 198 066-69 - - Nissan 110 601 298 47 453-121 Opel 619 573 1 448 49 680 293 - Peugeot (KARSAN) 240 566 46 774 157 638 32 745 - Renault 2 052 457 12 970 209 784 12 029 19 424

97 EK-1. (devam) Trafiğe kayıtlı taşıtların marka ve sayıları Otomobil adet Minibüs adet Kamyonet adet Otobüs adet Kamyon adet Rover 7 787 - - - - SAAB 1 590 - - - - Scania - - - 92 24 604 Seat 64 657-1 763 - - Skoda 118 545-32 713-122 Suzuki 38 326 117 8 276 - - Toyota 452 291 758 31 596 49 39 Volkswagen 507 921 53 874 222 709 16 883 - Volvo 39 548 - - 183 17 851 Diğer 83 955 3 723 55 886 5 739 15 660 TOPLAM 8 648 875 396 119 2 794 606 235 949 751 650

98 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : BAŞÇUHADAR, Mehmet Kaan Uyruğu : T.C. Doğum tarihi ve yeri : 06.08.1987, Ankara Medeni hali : Bekar Telefon : 0 (507) 702 22 42 E-Posta : kaanbascuhadar@hotmail.com Eğitim Derece Yüksek Lisans Okul/Program Gazi Üniversitesi / İnşaat Mühendisliği Mezuniyet tarihi 2014 Lisans Gazi Üniversitesi / İnşaat Mühendisliği 2011 Lise Mehmet Emin Resulzade Anadolu Lisesi 2005 Lisesi İş Deneyimi Yıl 2010 - halen Çalıştığı Yer Yüksel Proje Uluslararası A.Ş. Görev Karayolu Tasarım Müh. MüMühendisi Yabancı Dil İngilizce, Fransızca Yayınlar - Hobiler Sinema, Dart, Futbol, Tarih, Seyahat

GAZİ GELECEKTİR...