I ÜN VERS TELER Ç N YÖK MÜFREDATINA UYGUN TÜRK D L C LT I TÜRK D L, EDEB YATI, KÜLTÜRÜ, HALKB L M MET NLER ve NCELEMELER ; KOMPOZ SYON ÇALIfiMALARI, UYGULAMALARI M. Baki GÖKÇE
II Yay n No : 1816 Genel Kültür Dizisi : 3 1. Bask - Eylül 2007 - STANBUL ISBN 978-975 - 295-710 - 7 (Tak m No) ISBN 978-975 - 295-711 - 4 (Cilt No) Copyright Bu kitab n bu bask s için Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da- t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da - t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Kahraman Ofset Ba c lar/ STANBUL 0212/629 00 01 Kapak Tasar m : Gülgonca ÇARPIK Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 e-mail: betakitap@betakitap.com www.betakitap.com
III ATATÜRK ÜN GENÇL E H TABES Ey Türk Gençli i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyeti ni, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en k ymetli hazinendir. stikbâlde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî bedhahlar n olacakt r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düflersen, vazifeye at lmak için, içinde bulunaca n vaziyetin imkân ve flerâitini düflünmeyeceksin! Bu imkân ve flerâit, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan n, bütün kaleleri zaptedilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün ordular da t lm fl ve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu flerâitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ h yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr ü zaruret içinde harap ve bîtap düflmüfl olabilir. Ey Türk istikbâlinin evlâd! flte, bu ahval ve flerâit içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt r! Muhtaç oldu un kudret, damarlar ndaki asîl kanda mevcuttur! Mustafa Kemal ATATÜRK
IV
V ST KLÂL MARfiI Korkma, sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin y ld z d r, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olay m, çehreni ey nazl hilâl! Kahraman rk ma bir gül! Ne bu fliddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlar m z sonra helâl... Hakk d r, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yaflad m, hür yaflar m. Hangi ç lg n bana zincir vuracakm fl? fiaflar m! Kükremifl sel gibiyim, bendimi çi ner, aflar m. Y rtar m da lar, enginlere s mam, taflar m. Garb n âfâk n sarm flsa çelik z rhl duvar, Benim iman dolu gö süm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nas l böyle bir iman bo ar, Medeniyet! dedi in tek difli kalm fl canavar? Arkadafl! Yurduma alçaklar u ratma, sak n. Siper et gövdeni, dursun bu hayas zca ak n. Do acakt r sana va detti i günler Hakk n... Kim bilir, belki yar n, belki yar ndan da yak n. Bast n yerleri toprak! diyerek geçme, tan : Düflün alt nda binlerce kefensiz yatan. Sen flehit o lusun, incitme, yaz kt r, atan : Verme, dünyalar alsan da, bu cennet vatan. Kim bu cennet vatan n u runa olmaz ki feda? fiüheda f flk racak topra s ksan, flüheda! Can, canan, bütün var m als n da Hüda, Etmesin tek vatan mdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden, lâhî, fludur ancak emeli: De mesin mabedimin gö süne nâmahrem eli. Bu ezanlarki flahadetleri dinin temeli, Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tafl m, Her cerihamdan, lâhî, boflan p kanl yafl m, F flk r r ruh- mücerred gibi yerden na fl m; O zaman yükselerek arfla de er belki bafl m. Dalgalan sen de flafaklar gibi ey flanl hilâl! Olsun art k dökülen kanlar m n hepsi helâl. Ebediyen sana yok, rk ma yok izmihlâl: Hakk d r, hür yaflam fl, bayra m n hürriyet; Hakk d r, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY
VI
VII ÖNSÖZ De erli Okuyucular, Bu eser, öncelikle üniversite ve yüksek okulda okuyan ö rencilerimizin Türk Dili derslerindeki ihtiyaçlar na cevap vermek için haz rlanm flt r. Kitab n haz rlanmas nda YÖK ün Üniversiteler çin Türk Dili Müfredat Program esas al nm flt r. Bu nedenle de kitab n ak fl, konu bafll klar içinde belirli bir s raya göre düzenlenmifltir. Kitab m z n birinci cildi, üniversitelerin birinci dönemini; ikinci cilt ise ikinci dönemini kapsamaktad r. Konular n teorik olarak verilmesinden sonra o konuya uygun olan seçme metinler de ilâve edilmifltir. Böylece ö rencilerimizin baflka kalemler, farkl düflünceler aç s ndan da konuyu daha genifl de- erlendirebilmeleri amaçlanm flt r. Bu metinlerin seçiminde Türk kültüründeki edebî de erlere sahip sanatç lar m z n yaz lar yla ATATÜRKÇÜ görüflü benimsemifl ayd nlar m z n fikirlerine a rl k verilmifltir. Metinlerde Türk dili sevgisi ve bilinci verilmek istenirken dinleme, konuflma, okuma, yazma becerilerini ö rencilere afl lama amaçlanm flt r. Bu nedenle teorik bilgiler ikinci planda b rak lm flt r. Kitab n haz rlanmas nda, fikirlerinden, eserlerinden yararland m bize eme i geçen rahmetli olmufl ve yaflayan tüm hocalar m z n manevi huzurlar nda sayg yla e iliyorum. M. BAK GÖKÇE stanbul-2007
VIII
IX Ç NDEK LER KONU 1 Dil Nedir? Dilin Sosyal Bir Kurum Olarak Millet Hayat ndaki Yeri ve Önemi; Dil-Kültür liflkisi.........................................1 nceleme Metni: nsan Varl ndan Millet ve Kültür Varl na Uzanan Dil....5 nceleme Metni: Dünyada Türk Dili / Sosyal-Politik Bir Yaklafl m..........11 nceleme Metni: Dilin Türleri........................................19 nceleme Metni: Türk Destanlar.....................................33 nceleme Metni: Popüler Türk Kültürünün Dünya Kültürlerine Etkisi ve Katk s.....................................47 nceleme Metni: Türkçe nin Anlat m Gücü..............................61 nceleme Metni: Türk Dili...........................................71 nceleme Metni: Türkçe de Anlat m Yollar.............................79 KONU 2 Türk Dilinin Dünya Dilleri Aras ndaki Yeri................................85 nceleme Metni: Almanca ya Verdiklerimiz.............................89 nceleme Metni: ngilizce ye Verdiklerimiz..............................93 nceleme Metni: Macarca da Türkçe Al nt lar...........................95 nceleme Metni: Musul Arapças nda Türkçe Kelimeler...................97 nceleme Metni: Mo olca ya Verdiklerimiz..............................99 KONU 3 Türk Dilinin Geliflmesi ve Tarihi Evreleri................................103 nceleme Metni: Benim Türkçem Nerede?.............................107 nceleme Metni: Türklük ve slâmiyet.................................111 nceleme Metni: Türkçe de Anlam Genifllemesi.........................117 KONU 4 Türk Yaz Dilinin Bugünkü Durumu ve Yay lma Alanlar...................121 nceleme Metni: Türk Milletinin Dili.................................149 nceleme Metni: Eski Türkçe nin (Tart fl lan) Söz Varl.................163 nceleme Metni: Türkiye Türkçesinin Sözvarl ve Tarihsel Sözlü ü.......171 KONU 5 Sözcükte Anlam.....................................................185 nceleme Metni: Atasözleri ve Türkiye Türkçesi ndeki Örnekler............197 nceleme Metni: Türkçe nin Teknik Terim Zenginli i....................203 nceleme Metni: Yine fiiir Üzerine...................................217
X KONU 6 Fonetik: Ses Bilgisi...................................................223 KONU 7 Hece Bilgisi.........................................................233 nceleme Metni: Türkçe nin Ses Özellikleri............................237 KONU 8 mlâ (Yaz m) Kurallar................................................241 nceleme Metni: Türkçe de Anlam Daralmas..........................255 nceleme Metni: Çiçek ve Renk Adlar na Dair..........................261 nceleme Metni: Bat Dillerinin Türkçe ye Etkisi........................267 nceleme Metni: Türkçe deki Yabanc Kelimeler Üzerine Bir Derleme.......279 nceleme Metni: Atatürk ün mlâs, Türkçe yi Frans zca Kelimelerden Ar nd rma Üzerine..................................285 KONU 9 Noktalama flaretleri.................................................297 nceleme Metni: Ben Sana Mecburum................................309 KONU 10 Biçim Bilgisi (Morfoloji) Sözcükte (Kelimede) Yap.........................313 nceleme Metni: Türkçe nin Güncel Sorunlar..........................325 nceleme Metni: Türkçe Sorunu.....................................335 nceleme Metni: Her Söz Bir fiey Söyler...............................367 nceleme Metni: Türkçe nin Güncel Sorunlar..........................385 nceleme Metni: Do u-bat Birlefli i..................................397 KONU 11 Sözcük (Kelime) Türleri...............................................401 KONU 12 Kompozisyonla lgili Genel Bilgiler......................................447 nceleme Metni: Günümüzde Türk Dili...............................457 KONU 13 Paragraf Bilgisi.....................................................469 nceleme Metni: Kompozisyon.......................................479 KONU 14 Sözlü ve Yaz l Çal flmalar.............................................483 nceleme Metni: E itimin Amaçlar..................................519 nceleme Metni: Ö renme Y llar....................................523 Kaynakça.........................................................527 Üniversitelerde Uygulamada Kullan lacak Metinlerle lgili Kitaplar ve Ö renciye Tavsiye Edilecek Eserler........................529
XI ÜN VERS TELER TÜRK D L DERS ÇERÇEVE PROGRAMI 1 G R fi: lk ve orta ö retimde dil bilgisi ve Türkçe dersleri yeterli ölçü ve nitelikte ele al nmad için üniversiteye gelen ö renciler, dillerini do ru ve güzel kullanma yetene ini kazanmam fl bulunmaktad r. Bu sonuçta, Türk dilinin elli y ldan beri çeflitli yönlere çekilmesinden do an istikrars zl n da etkisi vard r. Bu durum, üniversite ö renimi için yetersizlik olarak kendini göstermifl ve yüksek ö retime Türk Dili derslerinin konmas n zaruri k lm flt r. AMAÇ: Üniversitelerde okutulacak Türk Dili derslerinin amac : Yüksek ö retimini tamamlam fl olan her gence, ana dilinin yap ve iflleyifl özelliklerini gere- ince kavratabilmek; dil-düflünce ba lant s aç s ndan, yaz l ve sözlü ifade vas tas olarak, Türkçe yi do ru ve güzel kullanabilme yetene i kazand rabilmek; ö retimde birlefltirici ve bütünlefltirici bir dil hâkim k lmak ve ana dili fluuruna sahip gençler yetifltirmektir. Fikirlerin maksada göre en mükemmel flekilde ifade edilebilmesi için gerekli kurallar kapsayan teorik bilgisi, her meslekte yetiflmifl gençler için çok önemli bir konu teflkil etmektedir. Bu bak mdan Yüksek Ö retim Kurumlar nda verilecek Türkçe derslerinin bir devam olarak özellikle retorik alan nda yo unlaflt r lmas yararl olacakt r. Di er taraftan gençlerin yaz l kompozisyon yan nda düzgün ve etkin bir hitabet al flkanl kazanmalar da ihmal edilmemesi gereken bir husustur. 1 Yüksek Ö retim Kurulu Baflkanl n n 13.1.1983 gün ve 220/449 Say l Yaz s ile Üniversitelere Bildirilen, Yüksek Ö retim Kurulu nun 10 Ocak 1983 tarihli toplant s nda kabul edilen program.
XII Bat ülkelerinde bu konuda yaz lm fl kitaplardan da yararlan larak Türkçe ders programlar nda kitleye hitap etme tekni ine ait usul ve kurallar n ö retilmesi mümkündür. Bu konuda baflta Atatürk olmak üzere de erli Türk hatiplerinin konuflma metinlerinden yararlanmak yerinde olur. Giriflte belirtilen noktalar ve dersin amac dikkate al narak afla da programla ilgili esaslar haz rlanm flt r. Yüksek Ö retim Kurulu
XIII ÜN VERS TELER TÜRK D L MÜFREDAT KONULARI 2 I. DÖNEM 1. Dil nedir? Dilin sosyal bir kurum olarak millet hayat ndaki yeri ve önemi; dil-kültür münasebeti (3 saat). 2. Türk Dili nin dünya dilleri aras ndaki yeri (2 saat). 3. Türk Dili nin geliflmesi ve tarihi evreleri (3 saat). 4. Türk Dili nin bugünkü durumu ve yay lma alanlar (2 saat). 5. Türkçe de sesler ve s n fland r lmas (2 saat). 6. Türkçe nin ses özellikleri ve ses bilgisi ile ilgili kurallar (3 saat). 7. Hece bilgisi (1 saat). 8. mlâ kurallar ve uygulamas (8 saat). 9. Noktalama iflaretleri ve uygulamas (4 saat). 10. Türkçe nin yap m ekleri ve uygulamas (8 saat). 11. Kompozisyonla ilgili genel bilgiler (3 saat). 12. Kompozisyon yazmada kullan lacak plân ve uygulamas (4 saat). 13. Türkçe de isim ve fiil çekimleri (4 saat). 14. Kompozisyonda anlat m flekilleri ve uygulamas (5 saat). 15. Zarflar n ve edatlar n Türkçe deki kullan l fl flekilleri (5 saat). Birinci ve ikinci yar y l s navlar (4 saat). 2 Türk Dili; 2547 Say l Kanun ve YÖK ün 30.7.1991 tarihli karar ile; zorunlu ve kredili ders olarak 60 saatten az okutulmamas kararlaflt r lm flt r.
XIV II. DÖNEM 1. Cümlenin unsurlar, cümle tahlili ve uygulamas (10 saat). 2. Edebiyat ve düflünce dünyas ile ilgili eserlerin okunup incelenmesi ve retorik uygulamas (12 saat). 3. Yaz l kompozisyon türleri ve uygulamas (6 saat). Birinci ve ikinci yar y l s navlar (4 saat). 4. Anlat m ve cümle bozukluklar ve bunlar n düzeltilmesi (6 saat). 5. lmi yaz lar n haz rlanmas nda uyulacak kurallar. (Rapor, makale, tebli v.b. gibi) (9 saat). 6. Türk ve Dünya edebiyatlar ndan ve düflünce tarihinden seçilmifl örnek metinlere dayan larak ö rencinin do ru ve güzel konuflma ve yazma yetene inin gelifltirilmesi ve bununla ilgili retorik uygulamalar (13 saat). Birinci ve ikinci yar y l s navlar (4 saat).