Karar Verme Karar Verme ve Oyun Teorisi Yrd.Doç.Dr. Gökçe BAYSAL TÜRKÖLMEZ Belirli bir amaca ulaşabilmek için, Değişik alternatiflerin belirlenmesi ve Bunlar içinden en etkilisinin seçilmesi işlemidir. Kararların Özellikleri Karmaşıklık Belirsizlik Kararların etkilerinin önemli olması Karardan birçok kişinin etkilenmesi Soyut Unsurlar Kararın etkilerinin uzun vadede ortaya çıkması Disiplinlerarası yaklaşım Birden fazla karar verici Birden fazla kriterin göz önüne alınması Uygun alternatiflerin belirlenmesindeki zorluk Riske karşı tutumlar Kararların ardışık niteliği Karar Analizi Alternatiflerin en iyisini seçmek için akılcı bir sürecin kullanılmasıyla ilgilenir. Karar vericilerin daha iyi karar vermesini sağlamak için bir metodoloji sunar. Karar vericinin neye karar vereceğini değil, kararın nasıl oluşturulması gerektiğini ortaya koyar. Karar vericinin yerini almaz. Karar vericiyi iyi bir karar vermesi için destekler. 1
Amaç Karar analizindeki temel amaç, Karar vericinin kişisel yaklaşımını tamamlamak Onu takviye etmek Karar vericinin karara etki eden tüm faktörleri sistematik olarak görmesini sağlamaktır. Bunn, 1984 Geleneksel Yaklaşımda Karar verme Sezgiye dayanan yöntemler Sınama-Yanılmaya dayanan yöntemler Lideri izlemeye dayanan yöntemler Geleneksel Yaklaşımda Kararın Oluşması Karar Verme Sürecinin Aşamaları PROBLEMİN TANIMLANMASI Sezgi Tecrübe Sınırlı Bilgi Yargı Sistematik Olmayan Yaklaşım VERİCİ Yeni Yaklaşımda Kararın Oluşması AMAÇ VE HEDEFLERİN BELİRLENMESİ ALTERNATİFLERİN BELİRLENMESİ MODELLEME VE ÇÖZÜM PROBLEM YAPISININ ORTAYA KONULMASI ÇÖZÜM: BELİRLİLİK ALTINDA MODELLERİ RİSK ALTINDA MODELLERİ BELİRSİZLİK ALTINDA MODELLERİ DUYARLILIK ANALİZİ Sezgi Tecrübe Yargı Karar Analizi Yöntemleri (Sistematik Yaklaşım) VERİCİ SONUÇ TATMİNKAR MI? YORUM, SEÇİM VE UYGULAMA 2
Karar Vermede Karar Ortamları Belirlilik Risk Belirsizlik Alternatiflerin sonuçları kesin olarak bilinir. Aralarındaki ilişki matematiksel doğrusal fonksiyonlarla açıklanabilir. Doğrusal programlama problemleri. Amaç: maksimizasyon ya da minimizasyon Farklı durumlara göre seçeneklerin durumları da farklılık gösterir. Karar alternatiflerine ilişkin maliyetler olasılık dağılımlarıyla tanımlanır. Beklenen değer kriteri kullanılır. Her alternatifin çevresel faktörlere göre ortaya çıkması belli olasılıklara bağlıdır. Alternatiflerin sonuçlarına ilişkin kesinlik bulunmaz. Sonuçlara ilişkin herhangi bir olasılık belirlenemez. Çevresel faktörler tahmin edilemediğinden, alternatiflerin ortaya çıkabilecek sonuçları hakkında olasılık değeri belirlenemez Karar Problemlerinin Modellenmesi Karar Probleminin elemanları Karar verici Amaç Sonuçları farklı alternatifler Hangi alternatifin en iyi olduğuna dair şüpheli durum olması gerekir. Çevresel Faktörler Olasılıklar Sonuç Karar Veren Karar veren ile karar analizcisi aynı kişi olmak zorunda değildir. Karar veren; kararın tüm sorumluluğunu yüklenen ve sonucundan etkilenen kişi Karar Analizcisi ise, karar verme yöntemlerini uygulayarak karar verenin en iyi kararı vermesi için destek olan kişi. Amaç Karar probleminin yapısına göre Maksimizasyon Minimizasyon Amaç durumuna göre Tek amaçlı Çok amaçlı 3
Hedefler ve Kriterler Hedef: Amaca ulaşırken nelerin önemli olduğunu ifade eder. Kriterler; hedefe ulaşma ölçütleri Alternatifler, kriterler göz önüne alınarak birbiriyle kıyaslanır. Karar problemleri kriterlerine göre; Tek kriterli Çok kriterli olabilir. Verilecek Karar Karar problemlerinde genellikle Verilecek tek bir karar yerine Ardışık kararlar mevcuttur. Alternatifler Karar problemindeki her karar durumu için; Aralarında seçim yapılabilecek en az iki alternatif bulunmalıdır. Alternatifler; Karar verici tarafından belirlenebilir. Problemin kendi yapısında bulunabilir. Çevresel Faktörler Karar sonuçlarını etkilemesine rağmen, karar vericinin kontrol edemediği durumlar. Gelecekte gerçekleşmesi beklenen olaylardır. Sosyo-politik koşullar, Genel ekonomik durum, Meteorolojik koşullar, Rakip tarafından izlenen stratejiler Enflasyon Doğal felaketler 4
Çevresel Faktörler Olasılıklar Her karar durumunda, belirlenen alternatiflerin sonuçlarını etkileyen temel belirsizlikler tespit edilmelidir. Bir belirsizliğin çevresel faktör olabilmesi için, sonuçlar üzerinde belirgin bir etkisinin olması gerekir. Çevresel faktörlerin gerçekleşme olasılıkları ile ilgilidir. Karar verici, çevresel faktörleri ve bunların durumlarını belirleyebilir. Ancak bu durumların hangisinin oluşacağını karar verdiği anda bilemez Sonuç Çevresel faktörler karşısında alternatif hareket tarzlarının seçilmesi ile ortaya çıkan değer. Sonuçlar, alternatiflerin ve çevresel faktörlerin bir fonksiyonu olarak ifade edilir. Kriter cinsinden ifade edilir. Kriter kar ise sonuç para birimidir. 5