Amasya İli Boyalı Köyü Kiraz Üretimi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifi

Amasya İli Boyalı Köyü Kiraz Üretimi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifi G. Erdal 1, A. Çallı, G. Karakaş, M. Balcı 1 Doç. Dr. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Tokat E-posta: gulistan.erdal@gop.edu.tr ÖZET Bu çalışmada Amasya ili Suluova ilçesine bağlı Boyalı köyündeki kiraz üretimi incelenmiştir. Boyalı köyü, Amasya kiraz üretiminin %4 ünü karşılamaktadır ve üretilen kirazın yaklaşık %70 i ihraç edilmektedir. Köy, kiraz üretimi ve ticareti ile 2006 yılından itibaren sosyo-ekonomik anlamda önemli bir gelişim kaydetmektedir. Çalışmada, tarımsal kalkınma anlamında iyi bir örnek olacağı düşünülen Boyalı köyü kiraz üreticileri ile anket çalışması yapılmıştır. Çalışma sonucunda Boyalı köy ünde gerçekleştirilen kiraz üretim ve pazarlama yapısının potansiyel bölgelerde yapılabilirliği irdelenerek araştırma bulguları ışığında öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Boyalı köyü, kiraz üretimi, tarımsal kalkınma kooperatifi. Cherry Production and Agricultural Development Cooperative in Boyalı Village of Amasya Province ABS TRACT Cherry production in Boyalı village of Suluova district in Amasya province is analyzed in this study. Boyalı village involves in 4% of the cherry production in Amasya and 70% of the produced cherry is exported. The village has been showing a significant social-economical development in cherry production and trade since 2006. Questionnaires were carried out for the study by the help of cherry producers in Boyalı village who are considered to be a good example in terms of rural development. Application ability of the cherry production and trade model in Boyalı village in the potential regions is analysed and suggestions are put forward in the light of the findings of the study. Keywords: Boyalı village, cherry production, agricultural development cooperative 1. GİRİŞ Kiraz, Dünyada geniş bir yayılım alanına sahiptir ancak, ticari anlamda önemli üretici ülkeler olarak Amerika, Türkiye, Fransa ve İtalya öne çıkmaktadır ( Eryılmaz, 2008 ). Yıllar itibariyle Türkiye'de kiraz üretiminde artış görülmektedir. Türkiye 2012 yılı itibariyle yaklaşık 481 bin ton üretim miktarı ile kiraz üretiminde Dünyada birinci sırada yer almaktadır. Bunu 385 bin ton ile Amerika, 200 bin ton ile İran takip etmektedir (FAOSTAT, 2014). Türkiye de kiraz üretiminin hemen hemen tamamı Dünya nın en önemli kirazları arasına girmiş olan ve Avrupa da Türk Kirazı olarak bilinen 0900 Ziraat çeşidinden oluşmaktadır. Yıllara ve iklim şartlarına göre değişmekle beraber dünya kiraz üretiminde ilk sıralarda yer alan Türkiye, kiraz ihracatında da söz sahibi ülkelerden biridir. Türkiye kiraz üretiminin yaklaşık %10-12'sini ihraç etmektedir. (TÜİK, 2014a) Kirazın Türkiye'deki önemli üretim alanları; Kocaeli, Yalova, Akşehir (Konya), Saimbeyli (Adana), Ulukışla (Niğde), Yeşilyurt (Malatya), Kemalpaşa (İzmir), Ereğli, Göller Bölgesi, Tokat- Amasya geçit bölgesi ve Karadeniz kıyılarıdır (Küden ve Kaşka,1997). Amasya ili Türkiye kiraz üretiminin %4'ünü karşılamaktadır (TÜİK,2014a). Amasya ili Suluova ilçesinde kiraz üretimi konusunda oldukça dikkat çeken bir köy bulunmaktadır. 90 lı yıllara kadar Amasya nın en fakir üç köyünden birisi olarak bilinen ve kuru tahıl üretimi yapılan Boyalı köyü, 1985 yılında bir üreticinin köye kiraz fidanı getirmesi ile büyük bir değişim yaşamıştır. Söz konusu üreticinin 10 yıllık bir üretim döneminden sonra yüksek kazanç elde etmesini izleyen köydeki diğer tüm üreticiler üretim desenlerini değiştirerek kiraz üretimine yönelmişlerdir. Aroma ve lezzet bakımından oldukça farklı olduğu belirtilen Boyalı kirazı 2000 yılından sonra piyasaya girmiş ve ihracatçı firmalar açısından cazip bir ürün haline gelmiştir. Kirazı pazarlama aşamasında sıkıntı yaşamayan ancak daha fazla kar elde etmeyi amaçlayan üreticiler, birleşerek 2006 yılında Boyalı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifini kurmuşlardır. Üreticiler o yıldan itibaren ürünlerini kooperatif aracılığı ile pazarlamay a başlamışlardır. Köy, 2006 yılından sonra maddi anlamda ilerlemiş ve göç almaya başlamıştır. Köye hibe destekli kepçe alınmış, yeni modern üretim sahaları açılmış, yine devlet destekli damlama sulama sistemine geçilmiş ve tüm bahçeler modern damlama sulama sistemiyle sulanmaya başlamıştır. Kiraz üretimi ve verimi her geçen yıl artmış ihracat potansiyeli genişlemiş ve köydeki üreticilerin maddi varlıkları yükselmiştir. Sonuç olarak köyde kiraz üretiminin başlaması ile yapısal değişiklikler yüksek düzeylerde gerçekleşmiş ve Boyalı köyü Amasya nın en zengin köylerinden biri olmuştur. Öte yandan Boyalı köyü kiraz üretimi ve ihracatı ile Amasya ve Karadeniz in örnek üretim alanı seçilmiştir. Hâlihazırda, Boyalı köyü Amasya kiraz üretiminin yaklaşık %4'ünü karşılamaktad ır ve köyde üretilen kirazın yaklaşık % 70' i ihraç edilmektedir (Anonim, 2014). Bu çalışmada önemli bir ticaret ürünü olan kiraz üretiminde büyük bir başarı sağlayan Boyalı köyünde kiraz üretimi, pazarlaması ve kalkınma kooperatifi incelenmiştir. Bu bağlamda köydeki tüm kiraz üreticileri ( toplam 87 218

XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun üretici ) ile yüz yüze anket çalışması yapılmıştır. Çalışma sonucunda, Boyalı köyünde gerçekleştirilen kiraz üretimi ve kooperatif işletme modelinin potansiyel bölgelerde yapılabilirliği irdelenerek araştırma bulguları ışığında öneriler sunulmuştur. 2. BULGULAR VE TARTIŞMA Çizelge 2.1. Boyalı Köyü Kiraz Üreticilerine Ait Bazı Bilgiler Yaş 0-35 11 12,64 36-44 22 25,29 45-54 29 33,33 55+ 25 28,74 Eğitim Durumu İlkokul 38 43,68 Ortaokul 13 14,94 Lise 28 32,18 Üniversite 8 9,20 Toplam Tarımsal Gelir 7-15 Bin TL 16 18,39 16-25 Bin TL 22 25,29 26-34 Bin TL 27 31,03 35 + Bin TL 22 25,29 Arazi Varlığı 3-15 Da 19 21,84 16-30 Da 33 37,93 31-44 Da 22 25,29 45 + Da 13 14,94 Çizelge 2.1 incelendiğinde boyalı köyünde kiraz üreten üreticilerin yaş ortalamasının 49 olduğu görülmektedir. Üreticilerin, önemli bir çoğunluğunun (% 44) ilkokul mezunu olduğu, bunu lise mezunlarının (%32,18) takip ettiği anlaşılmaktadır. Köyde %9 oranında üniversite mezunu üretici bulunması köyden ayrılmayan genç üreticilerin varlığının önemli bir göstergedir. Üreticilerin %31 inin, yılda 26-34 bin TL, %25 inin ise yılda 35 bin TL nin üzerinde tarımsal gelire sahip oldukları, ortalama yıllık tarımsal gelirin ise 28 bin TL olduğu tespit edilmiştir. Türkiye İstatistik Kurumu 2012 yılı gelir ve yaşam koşulları araştırmasına göre, Türkiye de hanehalkı başına düşen ortalama yıllık kullanılabilir gelir 26 577 TL olarak hesaplanmıştır (TÜİK, 2014b). Boyalı köyündeki üreticilerin ortalama yıllık tarımsal gelirlerinin 28 bin TL olduğu dikkate alındığında Türkiye ortalamasının üzerinde yer aldığı kaba bir hesapta ortaya konulabilir. Üreticilerin ortalama arazi miktarları 30,04 dekardır. Üreticilerin tamamı erkektir ve üreticilerin tamamı Boyalı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifine üyedirler. Boyalı köyü kiraz işletmelerinin yaklaşık %30 unun kiraz geliri 25 bin TL nin üzerinde %40 ının ise 20-25 bin TL arasında olduğu belirlenmiştir. İşletmelerin ortalama yıllık kiraz gelirleri yaklaşık 23 bin TL'dir. Kiraz işletmelerin % 28 u 3-14 dekar alanda, % 26'sı ise 25 dekar ve üzeri alanda kiraz yetiştiriciliği yapmaktadır. İşletmelerin % 37 si 18 yıldan fazla kiraz üretimi yaptığını belirtirken % 32 si 5-14 yıldır kiraz üretimi yaptığını belirtmiştir. Boyalı köyünde üretilen kiraz çeşidinin daha çok 0900 ve Lambert türü olduğu görülmektedir. Bunlara ilaveten Napolyon türü ve diğer kiraz türlerinin de üretildiği anlaşılmıştır. İşletmecilerin yaklaşık %75 i kiraz üretimind e sertifikalı ve sertifikasız fidanın her ikisini de kullandıklarını % 25'i sadece sertifikalı fidan ile üretim yaptıkların ı belirtmişlerdir. Boyalı köyünde İşletmecilerin kullandıkları kiraz fidanlarını çoğunlukla Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı meyvecilik yetiştirme istasyonlarından temin etmektedir (%96,55). Bunun yanında kendi fidanını kendisi üreten (% 68,97), komşu ya da arkadaştan temin eden (%22,99) işletmeler de mevcuttur (Çizelge 2.2). İşletmelerin kiraz üretiminde karşılaştıkları sorunların başında % 99 oranla hastalık ve zararlılar gelmektedir. Kiraz hastalık ve zararlıları için işletmelerin %33 ü 2000 TL nin üzerinde harcama yaptığını beyan etmiştir. 219

Çizelge 2.2. Boyalı Köyü Kiraz İşletmelerine Ait Bilgiler İşletmelerin Kiraz Geliri ( 000 TL) 7-19 27 31,03 20-25 34 39,08 25 + 26 29,89 İşletmelerde Kiraz Yetiştiriciliği Yapılan Alan (da) 3-14 25 28,74 15-24 39 44,83 25 + 23 26,44 İşletmelerde Kiraz Yetiştiriciliği Yapılan Süre (yıl) 5-14 28 32,18 15-17 27 31,03 18 + 32 36,78 İşletmelerde Yetiştirilen Kiraz Türü* 900 86 98,85 Lambert 72 82,76 Napolyon 45 51,72 Diğer 36 41,38 İşletmelerde Kiraz Üretimde Kullanılan Fidan Türü Sertifikalı ve Sertifikasız fidan 65 74,72 Sertifikalı fidan 22 25,28 İşletmelerin Fidan Temin Yeri* Bölge tarım müdürlükleri 84 96,55 Kendi üretimi 60 68,97 Komşu-akraba 20 22,99 Özel sektör 12 13,79 Kooperatif 11 12,64 İşletmelerin Hastalıkla Mücadelede Yaptığı Harcama (TL) 500-1500 27 31,03 1501-2000 31 35,63 2001 + 29 33,33 *birden fazla tercih belirtilmiştir. İşletmeciler ürünlerini pazarlamada konusunda çoğunlukla bir sorunla karşılaşmadıklarını (%83,91) ifade ederken, fiyatların düşük olduğunu belirten işletmeler de mevcuttur (%16,09). Boyalı köyü kiraz işletmelerinin %83 ü yetiştirdikleri kirazı, köyde bulunan kooperatif aracılığı ile pazarladığını belirtmiştir. İşletmelerin %71 i ürünlerini ortalama 3 ila 4 TL arasında pazarladıklarını ifade etmişlerdir. Ekonomik işletmeler ve kendine yeten örgütler olarak kooperatifler ortaklarının ve bulundukları yerin yerel halkının sosyo- ekonomik durumlarının iyileşmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Dünyada giderek artan gıda güvenliği ihtiyacı, çevresel etkiler ve hızlı iklim değişiklikleri nedeniyle kooperatiflerin ortaya koyduğu ekonomik işletme modeli daha da önemli hale gelmiştir. Bu bağlamda, Cenevre de 18 Aralık 2009 tarihinde yapılan 64. Birleşmiş Milletler (BM) genel kurulunda alınan (A/RES/64136) nolu karar doğrultusunda, kooperatiflerin sosyal gelişmedeki rolünü desteklemek amacıyla 2012 yılı uluslararası dünya kooperatifler yılı ilan edilmiştir. BM nin 2012 yılını uluslararası kooperatifler yılı ilan etmesinin amacı, kooperatifler hakkında farkındalık oluşturmak, kooperatiflerin kurulması ve güçlendirilmesini desteklemek ve hükümetleri bu yönde teşvik etmektir. BM nin bu kararı; kooperatif işletme modelinin ekonomik ve sosyal kalkınmada oynadığı temel rolün tanınması, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanların ekonomik ve sosyal kalkınmalarında kooperatiflere tam katılım sağlamalarının desteklenmesi ve özellikle kooperatiflerin yoksullukla mücadelede aktif rol almas ı anlamına gelmektedir. Tüm bu gelişmeler, Türkiye yi de yakından etkilemektedir. Bu anlamda, kooperatifçilik alanına yönelik kooperatifçiliğinin değişim ve dönüşümünü gerçekleştirmek amacıyla bir ilk olarak Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı hazırlanmıştır (GTB,2014). Bu eylem planı ile Türkiye de kooperatifçiliğin gelişmesine yönelik sıkı tedbirler alınarak kooperatiflerin ekonomik işletme modeli anlayışı içerisinde bulunduğu bölgede sosyo-ekonomik kalkınmadaki öneminin açığa çıkarılması sağlanacaktır. 220

XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 2.3. Boyalı Köyü Kiraz Üretim ve Pazarlamasına Ait Bilgiler Kiraz Üretiminde Karşılaşılan Sorunlar* Hastalık ve zararlılar 86 98,85 Hava koşulları 83 95,40 Girdi maliyeti 61 70,11 Piyasaların belirsizliği 27 31,03 İşgücü yetersizliği 18 20,69 Ürün fiyatının düşüklüğü 16 18,39 Teknik bilgi eksikliği 3 3,45 Ürünün Pazar Sorununun Olup Olmadığı Sorun Yok 73 83,91 Fiyat Düşüklüğü 14 16,09 Pazar Bulunamıyor 0 0,00 Hasat Dön. Kısalığı 0 0,00 Ürün Bedelinin Zamanında Ödenmemesi 0 0,00 Hasat Edilen Ürünün Satış Yeri Boyalı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 72 82,76 Tüccar-Komisyoncu 15 17,24 İşletmelerin Kirazı Satış Fiyatı (TL) 2-2,5 4 4,60 2,5-3 14 16,09 3-4 62 71,26 4-5 7 8,05 *birden fazla tercih belirtilmiştir. 2006 yılında 7 kurucu üyesi toplam 35 üyesi ile faaliyet göstermeye başlayan Boyalı Köyü Kalkınma kooperatifi de ekonomik işletme modeli anlayışı ile köyün sosyo-ekonomik kalkınmasında önemli rol oynamaktadır. Boyalı köyünde 1990 yıllarından beri yapılan kiraz yetiştiriciliği kooperatif ile beraber gelişmiş önce iç piyasaya sonra dış piyasaya açılmıştır. Çizelge 4 de kooperatifin kuruluşundan sonraki yıllarda köydeki kiraz üretim ve satış tablosu verilmiştir. Bu tabloya göre köyde üretilen kirazın yaklaşık dörtte üçünün ihraç edildiği görülmektedir. İhraç fiyatlarının yurt içi tüketici fiyatları ile yakınlık gösterdiği görülmektedir (Çizelg e 2.5). Çizelge 2.4 ve Çizelge 2.5 incelendiğinde Boyalı köyü kalkınma kooperatifi aracılığı ile ihracata yönelik olarak pazarlanan kirazın yurt içi satışlara göre daha yüksek bir kazanç sağladığı açıkça görülmektedir. Çizelge 2.4. Boyalı Köyü Kalkınma Kooperatifinin Yıllar İtibariyle Kiraz Satışı İç Piyasa İçin İhracata Yönelik Dış Piyasa Üretilen Ürün Yıllar Gerçekleşen Fiyat İçin Gerçekleşen Fiyat Miktarı (Ton) (Kg/TL) (Kg/TL) Yapılan İhracat M iktarı (Ton) 2007 1,5-2 2,5-3 750 500 2008 2-2,5 3-3,5 1200 800 2009 2,5-3 3,5-4 700 500 2010 0,5-1 1,5-2 1000 800 2011 2,5-3 3,5-4 800 600 2012 1,5-3 3,5-5 900 700 2013 2-3 3,5-5 750 500 Kaynak: Anonim, 2014. Çizelge 2.5. Amasya İlinde Gerçekleşen Kiraz Fiyatları Yıllar Çiftçinin Eline Geçen Fiyatlar (Kg/TL) Tüketici Fiyatları (Kg/TL)* TÜFE 2003=100 2007 2,62 3,78 2008 2,75 3,12 2009 2,53 4,87 2010 1,37 3,47 2011 1,91 5,98 2012 2,06 4,52 2013 2,83 3,98 *Samsun, Amasya, Tokat, Çorum İlleri ortalama tüketici fiyatlarını kapsar. Kaynak: TÜİK,2014a 221

Hâlihazırda 87 üyesi bulunan Boyalı Köyü Kalkınma Kooperatifi yıllar itibariyle kiraz üretim alanında oldukça uzmanlaşmış ve ticari anlamda güçlü bir yapıya kavuşmuştur. Kooperatif köydeki bütün bahçelerin tamamına hâkim durumdadır. Üyelerinden kooperatif aidatı talep etmemektedir. Bunun yerine satıştan aldığı %5 komisyon ile faaliyetlerini sürdürmektedir. Bahçelerin, sulama gübreleme, ilaçlamasında ve toprak analizlerine ait kayıtlar kooperatif tarafından tutulmaktadır. Köyün tamamında 2008 yılında sulama projesi teşviğinden yararlanmak suretiyle damlama sulama yöntemine geçilmiştir. Ayrıca 2009 yılında bahçelerde ve köy içinde kullanmak üzere kooperatif demirbaş envanterine kayıtlı iş makinesi (kepçe) almıştır. Üyelerine ücretsiz hizmet sunmaktadır. 2008 yılında damlama sulama teşviğinden yararlanmak amacıyla Boyalı Köyü Sulama Kooperatifi de kurulmuştur. Kuruluş aşamasında üye sayısı 40 iken 2013 yılı itibariyle 139 üyesi bulunmaktadır. Kooperatifin köy için yaptığı son çalışma, klasik ziraat 900 fidanı yerine 50.000 adet yarı bodur ziraat 900 kiraz fidanı dikimini sağlamak olmuştur. Kooperatifin, geleceğe dönük hedeflerinde ambalajlama ve soğuk hava depolama ünitesi kurmak yer almaktadır. Bu hedefin gerçekleştirilmesi ile kirazın daha dayanıklı hale getirilerek rekabet olanaklarını artırmak amaçlanmaktadır. Kooperatifin bu hedefinin gerçekleşmesi ile kirazın ihraç fiyatının daha yüksek olması beklenmektedir. 3. SONUÇ VE ÖNERİLER Boyalı köyü kiraz üretimi hem Amasya ekonomisi hem de üreticilerin geçimi için önemli bir yere sahiptir. Boyalı köyü kirazı dış pazarda rekabet eder bir konumdadır. Üreticiler kiraz yetiştirme konusunda yeterli bilgi birikimine sahiptir. Köyde ciddi anlamda faaliyet gösteren bir kalkınma kooperatifi bir de sulama kooperatifi bulunmaktadır. Boyalı Köyü Kalkınma kooperatifi, iyi organize olmuş, ekonomik işletme modeli anlayışı içerisinde faaliyetini sürdürmektedir. Boyalı köyünde kiraz üreten işletmelerin en büyük problemleri sertifikalı fidan kullanımının yetersiz olması ve köyün yakınlarında kiraz işleme ve depolamaya yönelik bir tesisin bulunmayışıdır. Bu, bir anlamda ihracata giden kirazların daha yüksek fiyatlar ile pazarlanamaması anlamına gelmektedir. Sonuç olarak, Boyalı köyü kiraz işletmecileri, eğitimli, milli gelirden hak ettiği payı alan, tarımı yaşam biçimi olarak gören, ekonomik düzeyi yüksek, birlikte üretme ve paylaşma bilincine sahip, kalkınma kooperatifi ile birlikte ürettiği ürünleri dünya pazarında görebilen örgütlü üreticiler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda Boyalı köyünde gösterilen başarı öyküsü ile kırsal kalkınma anlamında iyi model de çizilmiştir. Kiraz, domates, biber, şeftali, elma gibi ürünler başta olmak üzere önemli bir meyve sebze üretim bölgesi olarak görülen Amasya nın diğer köylerinde ve Tokat ilinde de benzer kooperatifler kurulması, var olan kooperatiflerin ekonomik işletme modeli anlayışı içerisinde sürdürülebilirliğinin sağlanması ile üreticilerin sosyoekonomik anlamda gelişmesi sağlanabilecektir. Bu anlamda, Türkiye de Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı kapsamında kooperatifçiliğin geliştirilmesine yönelik alınacak tedbirlerin avantaj oluşturacağı söylenebilir. 4. KAYNAKLAR Anonim, 2014. Boyalı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Verileri, Amasya. [Ulaşım: 28.10.2013]. Eryılmaz, 2008. Kiraz Yetiştiriciliği Kirazın Dünyadaki Yeri. www.tarimkutuphanesi.com. [Ulaşım: 25.10.20 13 ]. FAOSTAT 2014. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Cherry Production Quantity. http://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/download/q/qc/e. [Ulaşım: 02.05.2014]. GTM,2014. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı 2012-2016. http://koop.gtb.gov.tr/data/51ee7939487c8e3808dfa1ad/strateji_belgesi%202007.11.2012.pdf [Ulaşım:02.04.2014]. Küden, A., Kaşka, N., 1997. Cherry Growing in the Subtropics. Acta Horticulturae. 441.71 74. [Ulaşım:20.11.2013]. TÜİK, 2014a. Türkiye İstatistik Kurumu, Bitkisel Üretim İstatistikleri, http://tuikapp.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul. [Ulaşım: 02.04.2014]. TÜİK, 2014b. Türkiye İstatistik Kurumu, 2012 Yılı Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, Sayı: 13594 http://www.tuik.gov.tr/prehaberbultenleri.do?id=13594. [Ulaşım: 06.02.2014]. 222