DERLEME Çocuk-Ergen Ruh Sağlığı ve Psikiyatri Hemşireliği Uygulamaları Kapsamında Türkiye de Yapılmış Çalışmaların Hemşirelik Müdahalelerine Etkisi: Sistematik Bir Derleme Mualla YILMAZ, a Serpil TÜRKLEŞ a a Hemşirelik Bölümü, Mersin Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Mersin Yazışma Adresi/Correspondence: Mualla YILMAZ Mersin Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Mersin, TÜRKİYE mualley69@mynet.com ÖZET Bu çalışmanın amacı çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında Türkiye de yapılmış araştırmaların gözden geçirilmesi ve bu çalışmaların hemşirelik müdahalelerine etkilerinin belirlenmesidir. Bu süreçte Türkiye de çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında yapılan çalışmaları belirlemek için ulusal ve uluslararası veri tabanları taranmış, ölçütlere uygun toplam beş adet çalışma değerlendirmeye alınmıştır. Bu sistematik derlemede değerlendirmeye alınan çalışmalarda çocuk-ergen ruh sağlığını koruma ve iyileştirmeye yönelik yapılandırılmış eğitim programı, bireysel görüşme programı, tırnak yeme problemi olan çocuklara sağlıklı tırnaklar proğramı, sınav esnasında öğrencilere aromaterapi uygulaması ve şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitim programları uygulandığı ve bu çalışmaların çocuk ve ergen ruh sağlığı üzerinde olumlu sonuçları olduğu görülmektedir. Ülkemizde çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları alanındaki çalışmalar yetersiz olup, bu alana özgü randomize kontrollü ve uzun süreli izlemin olduğu araştırma tasarımları ile kanıt düzeyinde çalışmaların yapılmasına gereksinim vardır. Anah tar Ke li me ler: Psikiyatri hemşireliği; adölesan; çocuk ABS TRACT The aim of this study is to review the research on child and adolescent mental healthpsychiatric nursing practices in Turkey and to determine the effects of this research on nursing intervention. National and international databases were searched for papers on child and adolescent mental health-psychiatric nursing practices in Turkey. A total five papers meeting the criteria were chosen for this review. The papers evaluated in this systematic review dealt with the administration of programs such as a structured training study for the child and adolescent mental health protection and improvement, an individual interview program, a healthy-nails program for children with nail-biting problems, an aromatherapy application for students during exams and informative training programs for schizophrenia. These studies had a positive impact on child and adolescent mental health. There seems to be a need for more research in Turkey on child and adolescent mental health-psychiatric nursing practices and for site-specific randomized controlled research designs with long-term follow-up sessions and evidence-based studies. Key Words: Psychiatric nursing; adolescent; child :107-14 Copyright 2015 by Türkiye Klinikleri uh sağlığı, birey için yeteneklerini fark etme, hayatın normal stresiyle başa çıkma ve topluma katkı sağlayarak iyi olmaya çalışma gibi becerileri gerektirir. Çocuk ve ergen ruh sağlığı, sürekli değişen ve gelişen zihinsel, fiziksel 107
ve sosyal yeterliliklere, kritik dönemlere ve bu kritik dönemlerdeki çevresel faktörlere göre ele alınmaktadır. 1 Ruh sağlığı kaliteli bir yaşamın temel unsurudur. Ruhsal bozuklukların önlenmesi, tespit edilmesi ve tedavisi çocuk ve ergenlerin ideal işlevselliklerini sürdürmelerini sağlayacaktır. Bu müdahaleler, ayrıca erişkin yaşamdaki işlevselliğin arttırılması ve sorunların ileride tekrarlanmasının önlenmesi açısından da önemlidir. 2 Hemşireler çocuk ve ergenlerle yakından temasta bulunabilen sağlık profesyonelleridir. Hemşireler, çocuk ve ergenlerin psikolojik ve duygusal sağlıklarının geliştirilmesi, risk faktörlerinin belirlenerek ruhsal hastalıkların oluşmasının önlenmesi sorumluluklarını yürütmektedir. 3,4 Çocuk ve ergen ruh sağlığının korunması, geliştirilmesi psikiyatri hemşiresinin sorumluluk alanıdır ve psikiyatri hemşiresi çocuğun psikososyal gelişimini yakından izlemelidir. Çocuk ve ergenlerin psikososyal problemlerini tanımlamak, bu sorunlarla nasıl baş edeceklerini öğretmek, olumlu kişilerarası ilişkiler geliştirmelerine yardımcı olmak ve onların topluma uyumlarını sağlamaya yönelik uygulamalar psikiyatri hemşiresinin rol ve sorumlulukları arasındadır. 5 Çocuk ve ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamalarını kapsayan kanıta dayalı uygulamalar ruh sağlığı ve hastalıkları hemşireliği müdahalelerine yön vermektedir. Bu uygulamalar, çocuk ve ergen bireyin sağlığının korunması ve geliştirilmesi, bakım kalitesinin artırılması, bakımın standardize edilmesi, hastalara zarar verme riskinin azaltılması, sağlık bakım maliyetinin azaltılması, psikiyatri hemşireliğinin bilimselleşmesinin sağlanması, klinikte karar verme ve tıbbi sonuçların karşılaştırılması fırsatını vermektedir. 6 Bunlardan yola çıkılarak bu çalışmada, çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında Türkiye de yapılmış araştırmaların gözden geçirilmesi ve bu çalışmaların hemşirelik müdahalelerine etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu incelemeye başlarken oluşturulan sistematik derleme sorusu Çocukergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında Türkiye de yapılmış çalışmalar ve bu çalışmaların hemşirelik müdahalelerine etkileri nelerdir? olarak belirlenmiştir. GEREÇ VE YÖNTEMLER Bu çalışma, çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında Türkiye de yapılmış çalışmaların hemşirelik müdahaleleri ve etkilerini belirlemek ve bu alanda ne tür çalışmalara gereksinim olduğunu ortaya çıkarmak amacıyla yapılmış bir sistematik derlemedir. TABLO 1: Taramada kullanılan anahtar sözcükler. Çocuk (child) Ergen (adolescent) Türkiye (Turkey) Çocuk, ergen ve Türkiye (child, adolescent and Turkey) Ruh sağlığı (mental health) Psikiyatri hemşireliği (psychiatric nursing) Psikiyatri hemşireliği uygulamaları (psychiatric nursing practice) Psikiyatri hemşireliği ve Türkiye (psychiatric nursing and Turkey) Çocuk, ergen ve ruh sağlığı (child, adolescent and mental health) Çocuk, ergen ve psikiyatri hemşireliği (child, adolescent and psychiatric nursing) Derleme York Üniversitesi Ulusal Sağlık Araştırmaları Enstitüsü tarafından geliştirilen Centre for Reviews and Dissemination 2009 rehberi doğrultusunda yapılmıştır. 7 Bu amaçla, konuyla ilgili yayınlar geriye dönük olarak taranmıştır. Literatür taraması; Ocak 2005- Ocak 2015 tarihleri arasında Cochrane, Pubmed, Cinahl, Ovid, Science Direct, Ulakbim Türk Tıp Dizini ve Türk Psikiyatri Dizini, Türk Medline veri tabanlarında İngilizce ve Türkçe dillerinde yapılmıştır. Taramada kullanılan anahtar sözcükler Tablo 1 de verilmiştir. ÇALIŞMALARIN SEÇİMİ VE ARAŞTIRMALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ İncelenen çalışmalarda sistematik derlemeye dahil etme ölçütleri; çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları alanında yapılmış olan çalışmalar, araştırma deseni deneysel ve yarı deneysel olan, online tam metnine ulaşılabilen ve orijinal ve kantitatif nitelikte, Türkiye de yapılan, Ocak 2005-Ocak 2015 tarihlerinde ulusal/uluslararası hakemli bir dergide yayınlanmış çalışmalar olarak belirlenmiştir. Dışlama ölçütleri ise; çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları alanı dışındaki çalışmalar, tanımlayıcı, kalitatif çalışmalar, olgu sunumları, panel sunumları, derlemeler, kongrelerde sunulan sözel ve poster bildiriler, yayınlanmamış tezler olarak belirlenmiştir. Tarama sonucunda toplam 2004 (Cochrane:0, Pubmed:1533, Cinahl: 15, Ovid:8, Science Direct:336, Ulakbim Türk Tıp Dizini: 32, Türk Psikiyatri Dizini:26, Türk Medline: 54) çalışmaya ulaşılmıştır. Ulaşılan 2004 çalışma öncelikle başlıklara göre incelenmiş ve araştırma konusuyla ilgisi olmayan 1965 çalışma kapsam dışı bırakılmıştır. Kalan 39 çalışmanın özet ve tam metinleri, dahil etme ve dışlama ölçütleri yönünden değerlendirilmiş ve sonuçta dahil etme ve dış- 108
Literatür taramasından elde edilen çalışmalar n=2004 Yapılan araştırma ile ilgili olan çalışmalar n=39 lama ölçütlerine uygun beş adet çalışmaya ulaşılmıştır. Sonuç olarak araştırmanın kapsamına toplam beş çalışma alınmıştır (Şekil 1). BULGULAR Bu sistematik inceleme çalışmasında 2005-2015 yılları arasında yayınlanan beş adet çalışma yer almaktadır. Çalışmaların tamamı Türkiye de yapılmıştır. Çalışmalardan üç çalışma psikiyatri hemşireleri, bir çalışma halk sağlığı hemşireleri, bir çalışma cerrahi hemşireleri tarafından yapılmıştır. Bu bağlamda çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında yer alan çalışmaları psikiyatri hemşireleri dışındaki diğer hemşirelerin de yaptığı görülmektedir. Çalışmalardan elde edilen bulgular aşağıda gruplandırılarak sunulmuştur. Bu çalışmalar çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında olan hemşirelik müdahalelerinin yer aldığı çalışmalar olduğu için bu çalışmaların sistematik derleme kapsamına alınmasına karar verilmiştir. ÖRNEKLEM Değerlendirmeye alınan çalışmalar n=5 Toplam çalışma sayısı n=5 ŞEKİL 1: Sistematik derleme çalışma seçim süreci. Başlıklara göre ilgili olmayan çalışmalar n=1965 Dahil etme ve dışlama ölçütlerine uygun olmayanlar n=34 Karaca ve ark. tarafından yapılan çalışmanın örneklem sayısı 40 dır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması deney grubunda 13,80±0,89, kontrol grubunda 13,70±0,51 dir. Katılımcıların cinsiyetlerine bakıldığında deney grubunun 11 kadın, 9 erkek, kontrol grubunun 9 kadın, 11 erkekten oluştuğu görülmektedir. Bir görme engelliler ilköğretim okulunun 6.,7.,8. sınıfına devam eden görme engelli ergenler (öğrenciler) ile yapılan bir çalışmadır. Araştırmaya alınma ölçütleri; görme engelliler ilköğretim okulunda eğitimine devam eden ve araştırmaya katılmayı kabul eden görme engelli ergenler şeklinde belirlenmiştir. 8 Beşer ve ark. tarafından yapılan çalışmanın örneklem sayısı 60 dır. Çalışmada yer alan katılımcıların deney ve kontrol grubunun %56,7 si 16 yaşındadır. Katılımcıların cinsiyetlerine bakıldığında deney ve kontrol gruplarının 8 (%26,7) kadın, 22 (%73,3) erkek katılımcıdan oluştuğu görülmektedir. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması belirtilmemiştir. Bir ilçe karakolu çocuk bürosuna kayıtlı ergenler ile yapılan bir çalışmadır. Araştırmaya alınma ölçütleri; bir ilçe karakolu çocuk bürosunun 2005 yılının kayıtlarında yer alan araştırmaya katılmayı kabul eden ergenler şeklinde belirlenmiştir. 9 Ergun ve ark.nın çalışması tırnak yeme problemi olan ilkokul 3.sınıf öğrencilerine sağlıklı tırnaklar programı uygulanan çalışmanın sonuçlarını içermektedir. Çalışmanın örneklemi, 50 si müdahale, 53 ü kontrol olmak üzere toplam 103 çocuktan oluşmaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması belirtilmemiştir. Katılımcıların cinsiyetlerine bakıldığında; müdahale grubunun 27 (%54) kadın, 23 (%46) erkek, kontrol grubunun 27 (%50,9) kadın, 26 (%49,1) erkek katılımcıdan oluştuğu görülmektedir. Araştırmaya alınma ölçütleri; psikolojik problemi olmayan ancak tırnak ısırma problemi olan, araştırmaya katılmayı kabul eden çocuklar araştırmaya alındı. 10 Kutlu ve ark.nın çalışmasında, aromaterapinin sınav kaygısına etkisi araştırılmıştır. Çalışmanın örneklemi, 50 si deney, 40 ı kontrol olmak üzere toplam 95 öğrenciden oluşmaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması deney grubunda 20,62±1,45, kontrol grubunda 20,51±1,19 dir. Katılımcıların cinsiyetlerine bakıldığında; deney grubunun 36 (%72) kadın, 14 (%28) erkek, kontrol grubunun 34 (%75,6) kadın, 11 (%24,4) erkek katılımcıdan oluştuğu görülmektedir. Araştırmaya alınma ölçütleri; sınava katılan araştırmaya katılmayı kabul eden öğrenciler olarak belirlenmiştir. 11 Oban ve ark.nın çalışması lise öğrencilerine şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitim proğramının sonuçlarını içermektedir. Çalışmanın örneklemi, 30 u deney, 30 u kontrol olmak üzere toplam 60 öğrenciden oluşmaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması 15,9±3,5 dir. Katılımcıların cinsiyetlerine bakıldığında; deney grubunun %66,7 sinin erkek ve %33,3 ünün kız, kontrol grubunun %56,7 sinin kız ve %43,3 ünün erkek olduğu görülmektedir. Araştırmaya kabul kriterleri; 14-19 yaşları arasında olan, işitme ve anlama ile ilgili bir so- 109
runu olmayan ve çalışmaya katılmayı kabul eden öğrenciler olarak belirlenmiştir. 12 UYGULANAN PROGRAM Karaca ve ark. tarafından yapılan çalışmada görme engelli ergenlerin iletişim becerileri, ergenlik döneminde değişim ve cinsel gelişim, sorun çözme, stresle baş etme yöntemlerine ilişkin belirlenen gereksinimlerine yönelik yapılandırılmış grup eğitimi programı uygulanmıştır (Tablo 2). Deney grubundaki 20 ergenden eğitim gruplarına 10 ar öğrenci alınarak iki grup oluşturulmuştur. Gruplar, her bir konu için 45 dk lık iki bölümden oluşan oturumlarla haftada bir kez yapılmıştır. Oturumlar interaktif öğrenme yöntemleri kullanılarak yapılandırılmış grup çalışması biçiminde sürdürülmüştür. Deney ve kontrol grubuna ön test/son test uygulanmıştır. 8 TABLO 2: İncelemeye alınan araştırmaların özellikleri. Makale No Kaynak No Yöntem Örneklem Uygulanan Program Kullanılan Araçlar 1 8 Deneysel n=40 Sekiz oturumdan oluşan Araştırmada bilgi formu, ön test/son test ve gözlem listesi uygulanmıştır. Deney grubu:20 yapılandırılmış eğitim programı Gözlem listesi; araştırmacılar tarafından geliştirilen, 15 maddeden oluşan, Kontrol grubu:20 ergenleri davranışsal açıdan gözlemleyerek gözlem listesindeki kriterler doğrultusunda puanlanan formdur. Öntest/sontest ile iletişim, sorun çözme, ergenlik dönemindeki gelişimsel değişiklikler, ergenlik döneminde cinsel gelişim, stresle baş etme ve hayır diyebilme oturumlarına ilişkin bilgi düzeyi, gözlem listesi ile de bu alanlardaki davranışsal değişim değerlendirilmektedir. 2 9 Yarı deneysel n=60 Suça yatkın ergenlerin Araştırmada bilgi formu, Güçler ve Güçlükler ve Kişilerarası İlişkiler Deney grubu:30 gereksinimleri doğrultusunda Ölçekleri uygulanmıştır. Kontrol grubu:30 bireysel görüşme programı. Güçler ve Güçlükler Ölçeği; 25 sorudan oluşmaktadır. Ölçekte 5 alt boyut vardır. Ölçekte kesme noktaları; duygusal sorunlar alt ölçeğinde 6, davranış sorunlarında 4, dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilikte 6, akran sorunlarında 4-5, sosyal davranışlarda 5 puandır. Kişilerarası İlişkiler Ölçeği; 31 maddeden oluşmaktadır. Besleyici ilişki tarzı alt ölçeğinde puan yükseldikçe kişilerarası ilişkiler olumlu, zehirleyici ilişki tarzı alt ölçeğinde puan yükseldikçe kişilerarası ilişkiler olumsuz olarak yorumlanmaktadır. 3 10 Yarı deneysel n=103 Tırnak yeme problemi olan Veri formu, tırnak yeme takip formu ve tırnak fotografları ile tırnak Müdahale grubu:50 ilkokul 3.sınıf öğrencilerine etrafındaki dokunun değerlendirme formu kullanılmıştır. Kontrol grubu:53 sağlıklı tırnaklar proğramı. Öğrencilerin tırnak yeme durumlarını değerlendirmek için tırnakların fotoğrafı çekilerek tırnak etrafındaki dokunun değerlendirilmesi formu kullanılmıştır. 4 11 Randomize kontrollü n=95 Sınav esnasında öğrencilere Araştırmada anket formu ve durumluluk, süreklilik anksiyete ölçekleri çalışma Deney grubu:50 uygulanan aromaterapi uygulanmıştır. Kontrol grubu:40 uygulaması. Durumluluk, Süreklilik Anksiyete Ölçeği; 20 maddeden oluşan öğrencilerin anksiyete seviyesini ölçen likert tipi bir ölçektir. Yüksek puan anksiyete seviyesinin yüksek olduğunu belirtir. 5 12 Yarı deneysel n=60 Lise öğrencilerine şizofreniye Bilgi formu, sosyal mesafe ölçeği ve ruhsal hastalığa yönelik inançlar ölçeği Deney grubu:30 yönelik iki aşamadan oluşan uygulanmıştır Kontrol grubu:30 bilgilendirme eğitim programı. Sosyal Mesafe Ölçeği; örnek iki vaka (paranoid şizofreni ve anksiyete bozukluğu) ve bu vakalarla ilgili sorulardan oluşan likert tipinde bir ölçektir. Ölçekten alınan puanın yükselmesi sosyal mesafenin fazla olduğunu göstermektedir. Ruhsal Hastalığa Yönelik İnançlar Ölçeği; altılı likert tipinde olan üç alt boyutu olan bir ölçektir. Ölçek ve alt ölçeklerden alınan yüksek puan olumsuz inancı ifade etmektedir. 110
Beşer ve ark. tarafından yapılan çalışmada suça yatkın ergenlerde olumlu kişilerarası ilişkiler geliştirmelerine ilişkin hazırlanan programda ergenlere gereksinimleri doğrultusunda bireysel görüşme programı uygulanmıştır (Tablo 2). Her görüşme yaklaşık üç hafta, 180 saatte tamamlanmıştır. Bireysel görüşme programı çerçevesinde her biri 45 dakika olan sekiz seans görüşme yapılmıştır. Deney grubundaki ergenlere görüşmeler bittikten sonra ve kontrol grubundaki ergenlere üç hafta sonra ölçekler tekrar uygulanmıştır. 9 Ergun ve ark. tarafından yapılan çalışmada tırnak yeme problemi olan ilkokul üçüncü sınıf öğrencilerine sağlıklı tırnaklar programı uygulanmıştır. Sağlıklı tırnaklar programının amacı tırnak yemeyi durdurmak ve sağlıklı tırnaklara teşvik etmektir. Program hemşire liderliğinde bireylere, ebeveynlere ve gruplara invaziv olmayan girişimleri içermektedir. Müdahale grubunda sekiz hafta boyunca her hafta tırnakların durumu değerlendirilmiştir. Müdahale grubundaki her öğrenciyle ortalama 8-10 kez görüşülmüştür. Kontrol grubunun verileri birinci, dördüncü, sekizinci haftalarda toplanmıştır. Temel müdahale: Öğrencilere belirli gün ve saatlerde randevu verilerek sağlık ofisine davet edilmiştir. Her bir öğrenciyle ayrı ayrı haftada ne kadar tırnaklarının uzayacağına ilişkin kontrat yapılmıştır. Tırnakların fotoğrafı çekilmiştir. Tırnakların ve çevresindeki dokunun durumu takip formuna kaydedilmiştir. Tırnak etrafında varsa açık yara antiseptik solüsyonla temizlenmiştir. Tırnak etrafındaki doku özel tırnak makası ile kesilmiş ve törpülenmiştir. Öğrenciye bu işlemi kendisinin nasıl yapacağı öğretilmiştir. Bir yumuşatıcı krem dokuyu yumuşatmak için tırnak çevresindeki deriye tatbik edilmiştir. Takip Eden müdahale: Haftalık olarak tırnakların fotoğrafı çekilmiştir. Tırnak ve tırnak çevresi dokusunun durumu takip formuna kaydedilmiştir. Hafta sonu ebeveynler evde bu işlemleri yapmıştır. Sekiz hafta boyunca pazartesi günleri izlem yapılmıştır. Öğrencide davranış değişimi ve motivasyonu sağlamak için tırnaktaki gelişmeler fotograflarla kaydedilmiştir. Öğrenci pozitif mesajlarla teşvik edilmiş ve cesaretlendirilmiştir. Düzenli olarak tırnakları büyüyen öğrenciye ödül verilmiştir. Tırnakları çok uzayan öğrencilerin kendisi ya da ebeveyni tarafından tırnaklarını kesmeleri istenmiştir. Araştırmacılar uygun tırnak kesme tekniğini göstermiş ve gerektiğinde yara bakımı yapmıştır. Tırnak yeme eğitimi: Aile eğitimi; 8-10 ebeveynden oluşan bir gruba 35 dakikalık aile eğitimini içeren bir sunum yapılmıştır. Eğitimde, sağlıklı tırnaklar programı kapsamında yer alan tırnak yemeyi durdurmak için yapılacaklar konusunda ailenin sorumluluğu ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Ayrıca hafta sonu takip formu ailelere tanıtılmıştır. Öğrenci eğitimi; 15-20 öğrenciden oluşan bir gruba 35 dakikalık sunum yapılmıştır. Bu eğitimde de sağlıklı tırnaklar programı kapsamında yer alan tırnak yemeyi durdurmak için yapılacaklar ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Program Sonrası: Sekiz haftadır kaydedilen tırnakların fotografları üç gözlemci tarafından değerlendirilmiştir. Tırnak yiyen ve sağlıklı tırnak programına katılan öğrencilere sağlıklı tırnak programı katılım sertifikası verilmiştir. 10 Kutlu ve ark. tarafından yapılan çalışmada lavanta aromasının öğrencilerin konsantrasyonu, dikkat süresi, hafıza ve eğitim ortamına olumlu etkilerini ortaya çıkarmak amacıyla sınav esnasında aromaterapi uygulanmıştır (Tablo 2). Çalışmada cerrahi hastalıkları sınavında sınava katılan öğrencilerin tamamı çalışmaya alınmıştır. Sınav öncesi öğrenciler rastgele numara sırasına göre iki gruba ayrılmıştır. Çalışma grubu sınavdan 15 dakika önce kapı ve pencereleri kapalı olan bir sınıfa yerleştirilmiştir. Sınav lavanta aroması atmosferinde gerçekleştirilmiştir. Sınav sonuna kadar kapı ve pencereler açılmamıştır. Sınav süresi 60 dakikadır. Çalışma ve kontrol gruplarının sınıfları aynı fiziksel özelliklere sahiptir. Çalışma ve kontrol gruplarına müdahale olarak kullanılan lavanta aromasının etkileri hakkında bilgi verilmiştir. Bazı öğrenciler kokudan rahatsız olduğu için çalışma grubuna alınmamıştır. Sınava katılmayan yada anket sorularını doldurmayan öğrenciler çalışmaya alınmamıştır. 11 Oban ve ark. tarafından yapılan çalışmada lise öğrencilerine şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitim programı uygulanmıştır (Tablo 2). İlk aşamada deney grubu öğrencilerine şizofreniyle ilgili bir film olan Akıl Oyunları filmi izletilmiştir. İkinci aşamada deney grubu öğrencilerine araştırmacı tarafından hazırlanan şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitimi yapılmıştır. Çalışma dört aşamada gerçekleştirilmiştir. İlk aşamada; araştırmacı tarafından deney ve kontrol grubuna ön test olarak Öğrenci Bilgi Formu, Sosyal Mesafe Ölçeği ve Ruhsal Hastalığa Yönelik İnançlar Ölçeği uygulanmıştır. İkinci aşamada; ön testten bir hafta sonra deney grubundaki öğrencilere okulun konferans salonunda şizofreni ile ilgili bir film olan Akıl Oyunları filmi izletilmiştir. Film 134 dakika sürmüştür. Üçüncü aşamada; film izleminden bir gün sonra deney grubuna araştırmacı tarafından hazırlanan şizofreni ile ilgili bilgilendirme eğitimi verilmiştir. Eğitim 45 dakika sürmüştür. Dördüncü aşamada; film ve eğitimden bir hafta sonra son test olarak yine aynı bilgi formu, Sosyal Mesafe Ölçeği (SMO) ve Ruhsal Hastalığa Yönelik İnançlar Ölçeği (RHİO) kullanılmıştır. 12 111
KULLANILAN ÖLÇÜM ARAÇLARI İncelenen araştırmalar ergenlerle ilgili yapılan araştırmalar olup, çeşitli ölçüm araçları ile değerlendirilmiştir. Karaca ve ark.nın çalışmasında araştırmacılar tarafından geliştirilen bilgi formu ve ergenleri davranışsal açıdan gözlemleyerek gözlem listesindeki kriterler doğrultusunda puanlanan gözlem listesi formu kullanılmıştır. 8 Çalışma kapsamına alınan bir çalışmada Güçler ve Güçlükler Ölçeği ve Kişilerarası İlişkiler Ölçeği kullanılmıştır. 9 Ergun ve ark.nın çalışmasında öğrencilerin tırnak yeme durumlarını değerlendirmek için tırnakların fotografı çekilerek tırnak etrafındaki dokuyu değerlendirme formu kullanılmıştır. 10 Çalışmaların birinde Durumluluk, Süreklilik Anksiyete Ölçeği kullanılmıştır. 11 Çalışmaların birinde Sosyal Mesafe Ölçeği ve Ruhsal Hastalığa Yönelik İnançlar Ölçeği kullanılmıştır. 12 ARAŞTIRMA SONUÇLARI Görme Engelli Ergenlerin Ergenlik Dönemindeki Değişim ve Gelişimleri: Karaca ve ark.nın çalışmasında görme engelli ergenlere belirlenen gereksinimlerine yönelik olarak yapılandırılmış eğitim programı uygulanmış, deney grubundaki ergenlere uygulanan eğitimin etkinliğine bakıldığında, ön test ile son test (z=-3,93, p=0,000), ön test ile bir ay sonraki kontroller arasındaki farkın ileri derecede anlamlı (z=-3,92, p=0,001) olduğu, son test ile bir ay sonraki kontroller arasında anlamlı fark olmadığı (z=-0,97, p=0,329) belirlenmiştir. Grup çalışması gözlem listesindeki davranışlar üzerinde olumlu biçimde etkili olmuş, eğitim öncesi ile eğitim sonrası ve kontrollerden alınan puanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı (x²=5,97, p=0,001) farklılık olduğu belirlenmiştir. 8 Suça Yatkın Ergenlerde Olumlu Kişilerarası İlişkiler Geliştirme: Beşer ve ark.nın çalışmasında suça yatkın ergenlerde olumlu kişilerarası ilişkiler geliştirmelerine yönelik bireysel görüşme programı uygulanmış, deney grubundaki ergenlerde girişim sonrasında öncesine göre toplam güçlük skorunda ve zehirleyici ilişki tarzında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde azalma (p<0,05), sosyal davranışlarda ve besleyici ilişki tarzında artış olduğu bulunmuştur (p<0,05). Kontrol grubunda ise herhangi bir girişim yapılmadığı için anlamlı düzeyde değişim olmamıştır (p>0,05). Deney grubundaki ergenlerden kızların, annesinde kronik hastalık olmayan, babasında kronik hastalık olan, aile içi ilişkilerinin ve babaları ile ilişkilerinin orta-kötü olduğunu belirten, sorunlarını arkadaşkardeşleri ile paylaşan ergenlerin ilişki tarzı-ruhsal durum ve sosyal davranışları sergileme konusunda daha fazla değişim yaşadıkları bulunmuştur. Annesinde kronik hastalık olan ergenlerin sosyal davranışları sergileme anne ile ilişkilerinin iyi olduğunu belirten ergenlerin ise olumlu ilişki tarzını kullanma konusunda diğerlerine göre daha fazla olumlu değişim gösterdiği saptanmıştır. 9 Tırnak Yeme Problemi Olan Çocuklar: Ergun ve ark.nın çalışmasında tırnak yeme problemi olan ilkokul üçüncü sınıf öğrencilerine sağlıklı tırnaklar programı uygulanmış, tırnak yeme özellikleri açısından kontrol ve müdahale grubu arasında farklılık olmadığı tesbit edilmiştir. Dördüncü haftada müdahale grubundaki çocukların %56 sı, kontrol grubundaki çocukların %15,1 i tırnaklarını yerken, sekizinci haftanın sonunda müdahale grubundaki çocukların %64 ü, kontrol grubundaki çocukların %18,9 unun tamamen tırnak yemeleri durmuştur. Tırnak yeme alışkanlığı olan çocukların kontrol grubuna göre müdahale grubundaki çocukların tırnak yeme davranışlarında azalma olduğu saptanmıştır. 10 Aromaterapinin Sınav Kaygısına Etkisi: Kutlu ve ark.nın çalışmasında sınav esnasında öğrencilere aromaterapi uygulanmış, deney grubunun anksiyete puan ortalamasının (42.76±12.48), kontrol grubu (51.51±12.21) na göre daha düşük olduğu belirlenmiştir (p=.002). Yirmi yaşın üstünde olan öğrencilerin kaygı puanı 20 yaşın altında olan öğrencilerin kaygı puanından daha yüksek, kontrol grubunun anksiyete puanı deney grubuna göre daha yüksek bulunmuştur. Deney grubundaki kız öğrencilerin kaygı puanı erkek öğrencilere göre daha yüksek, kontrol grubundaki kız öğrencilerin kaygı puanı erkek öğrencilere göre daha yüksek bulunmuştur. Lavanta aroması inhalasyonu öğrencilerin kaygısını azaltmaktadır. Lavanta aroması öğrencilerin stres düzeyini azaltarak olumlu bir sınıf ortamı oluşturmaktadır. Bu çalışmada aromaterapinin olumlu psikolojik etkilere neden olduğu sınavda öğrencilerin başarılarını artırdığı tesbit edilmiştir. 11 Ergenlerin Ruhsal Hastalıklara Karşı Tutumları: Oban ve ark.nın çalışmasında, lise öğrencilerine şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitim programı uygulanmış, kontrol grubunda eğitim öncesi ve eğitim sonrası SMO, RHİO toplam puan ve alt boyut (tehlikeli, çaresizlik ve kişilerarası iletişimde bozulma ve utanma) puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark olmazken, deney grubunda eğitim öncesine göre SMO puanı (p<0,001), RHİO toplam puan (p<0,05) ve tehlikeli alt boyutu puan (p<0,01) ortalamalarının ise anlamlı düzeyde düştüğü; eğitim öncesi ve eğitim sonrası RHİO nun çaresizlik ve kişiler arası iletişimde bozulma ve utanma alt boyutlarının puan ortalamaları arasında ise anlamlı bir fark olmadığı (p>0,05) saptanmıştır. 12 112
TARTIŞMA Bu sistematik derlemede, çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları kapsamında yapılmış olan çalışmalar yapılandırılmış eğitim programı, bireysel görüşme programı, tırnak yeme problemi olan çocuklara sağlıklı tırnaklar proğramı, sınav esnasında öğrencilere aromaterapi uygulaması ve şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitim programı incelenmiştir. Çalışmaların tamamı çocuk-ergen ruh sağlığını koruma ve gelişimine katkısı olan çalışmalardır. Görme engelli ergenlerin belirlenen gereksinimlerine yönelik olarak geliştirilen ve uygulanan grup eğitiminin, ergenlerin iletişim, sorun çözme, stresle baş etme ve hayır diyebilme, dönemsel ve cinsel gelişimlerine ilişkin bilgi düzeylerini yükselttiği, bu alanlardaki davranışlarda olumlu ve anlamlı bir değişim olduğu saptanmıştır. 8 Yapılan bir çalışmada öğrencilere verilen atılganlık eğitiminin öğrencilerin atılganlık düzeylerini olumlu yönde değiştirdiği belirtilmektedir. 13 Başka bir çalışmada ise; ergenlerin iletişim becerileri arttıkça stresle baş etmede probleme yönelik yöntemleri daha fazla kullandıkları, iletişim becerileri gelişmiş bireylerin olaylara iyimser bakabildikleri ve stresle etkili baş ettikleri bildirilmektedir. 14 Ergenlerin davranışlarını olumlu yönde etkilemesi açısından eğitimin önemli fırsatlar sunduğu düşünülmektedir. Suça yatkın ergenlerde olumlu kişilerarası ilişkiler geliştirmelerine ilişkin hazırlanan program kapsamında yapılan bireysel görüşmeler sonucunda ergenlerin girişim sonrasında öncesine göre ruhsal durumları ve ilişki tarzlarında olumlu değişim olduğu saptanmıştır. 9 Suça yatkın ergenlere uygun bir ortam ve profesyonel yardım sağlandığında sorunları ile baş edebilme, benliklerini olumlu yönde yapılandırabilme ve topluma uyum sağlama becerilerini kazanabilecekleri düşünülmektedir. Ruhsal yönden risk altındaki ergenlerle gerçekleştirilen yapılandırılmış bireysel görüşme programlarının ergenlerin duygusal, sosyal, akademik ve davranışsal alanlardaki sorunlarının çözümünde oldukça etkili olduğu söylenebilir. Tırnak yeme problemi olan çocuklara sağlıklı tırnaklar proğramı uygulanmış, tırnak yeme alışkanlığı olan çocukların kontrol grubuna göre müdahale grubundaki çocukların tırnak yeme davranışlarında azalma olduğu saptanmıştır. 10 Hemşireler tarafından çocuk ve ebeveynlere uygulanan invaziv olmayan girişimlerin çocuklardaki olumsuz alışkanlıkların ortadan kalkmasında etkili olduğu söylenebilir. Sınav esnasında öğrencilere aromaterapi uygulaması yapılmıştır. Aromaterapinin olumlu psikolojik etkilere neden olduğu, aromaterapinin sınavda öğrencilerin başarılarını artırdığı saptanmıştır. Lavanta aroması inhalasyonu öğrencilerin stres ve kaygı düzeyini azaltarak olumlu bir sınıf ortamı oluşturmaktadır. 11 Aromaterapide, çiçeklerden, bitkilerden ve ağaçlardan elde edilen esansiyel yağlar, sağlığı ve iyilik durumunu arttırmak amacıyla kullanılmaktadır. Hemşireler aromaterapiyi uygulamalarına doğrudan dahil edebilmektedirler. 15 Bu çalışmada lavanta aroması inhalasyonu sayesinde hemşirelik öğrencilerinin sınav stresi ve kaygısı azaltılmıştır. 11 Gençlerin akademik başarılarının artırılması için gençlerin sınav kaygısıyla başedebilme becerilerini geliştirmeleri gerekmektedir. Gençlerin sınav kaygısıyla başedebilme becerileri kazanmaları ise psikiyatri hemşirelerinin sorumlulukları arasındadır. Gençlere şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitimi verilerek, gençlerin şizofreni tanısı alan hastaların tehlikeli ve saldırgan oldukları yönündeki önyargılarının azaltılması hedeflenmiştir. 12 Ergenlere yönelik verilen eğitimlerle ruhsal hastalıklar hakkındaki bilgi düzeylerinin arttırıldığı ve daha olumlu tutumların geliştiği belirtilmektedir. 16,17 Çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamalarına yönelik çalışmaların bir program dahilinde klinik uygulama rutinleri içinde yer alması çocuk, ergen, aile ve psikiyatri hemşirelerinin işlevselliklerinin arttırılması açısından önemlidir. Bu durum psikiyatri hemşirelerinin toplumda daha görünür olmasını da sağlayacaktır. Ülkemizde çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamalarına yönelik birinci düzeyde kanıt olan çalışmaların olmadığı ortaya çıkmıştır. Ulaşılan çalışmalar, üçüncü düzey kanıt, iyi tasarlanmış yarı deneysel çalışmalardır. 18,19 SONUÇ VE ÖNERİLER Değerlendirmeye alınan tüm çalışmalarda çocuk-ergen ruh sağlığını koruma ve iyileştirme amacıyla yapılandırılmış eğitim programı, bireysel görüşme programı, tırnak yeme problemi olan çocuklara sağlıklı tırnaklar programı, sınav esnasında öğrencilere aromaterapi uygulaması ve şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitim programı uygulandığı ve bu çalışmaların çocuk ve ergen ruh sağlığı üzerinde olumlu sonuçları olduğu görülmektedir. Ülkemizde çocuk-ergen ruh sağlığı ve psikiyatri hemşireliği uygulamaları alanındaki çalışmalar yetersiz olup, bu alana özgü randomize kontrollü ve uzun süreli izlemin olduğu araştırma tasarımları ile kanıt düzeyinde çalışmaların yapılmasına gereksinim vardır. 113
1. Seven S. Çocuk Ruh Sağlığı. Ankara: Pegem Akademi; 2013. p.2. 2. Dursun OB, Güvenir T, Özbek A. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2010; 2(3);401-16. 3. Mental health in children and young people. An RCN toolkit for nurses who are not mental health specialists. Royal College of Nursing, 20 Cavendish Square, London: 2014. 4. Baldwin L. The nursing role in out-patient child and adolescent mental health services. J Clin Nurs 2002;11(4):520-5. 5. Townsend MC. Psychiatric Mental Health Nursing: Concepts of Care in Evidence-Based Practice. 8 th ed. Philadelphia: F.A. Davis Company; 2015. p.184-200. 6. Güner Küçükkaya P. Psikiyatri hemşireliğinde kanıta dayalı uygulama. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2010;1(3):128-32. 7. Centre for Reviews and Dissemination. Systematic Reviews: CRD s Guidance for Undertaking Reviews in Health Care. York, University of York, 2009. 8. Karaca S, Özaltın G. Görme engelli ergenlerle yürütülen yapılandırılmış bir grup eğitiminin KAYNAKLAR etkinliği. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve sanatı Dergisi 2010; 3(1):3-14. 9. Beşer NG, Çam O. Suça yatkın ergenlerde olumlu kişilerarası ilişkiler geliştirme proğramının etkinliğinin incelenmesi. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2009;10:226-32. 10. Ergun A, Toprak R, Şişman FN. Impact of a healthy nails program on nail-biting in Turkish school children: a controlled pretest-posttest study. J Sch Nurs 2013;29(6):416-24. 11. Koca Kutlu A, Yılmaz E, Çeçen D. Effects of aroma inhalation on examination anxiety. Teaching and Learning in Nursing 2008;3(4): 125-30. 12. Oban G, Küçük L. Lise öğrencilerinde şizofreniye yönelik bilgilendirme eğitiminin sosyal mesafe ve tutuma etkisi. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi 2012; 9(2): 35-41. 13. Türkleş S, Ekinci M. Atılganlık eğitiminin hemşirelik öğrencilerinin atılganlık düzeylerine etkisi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008; 24(2):77-90. 14. Razı GS, Kuzu A, Yıldız AN,Ocakçı AF, Arifoğlu BÇ. Çalışan gençlerde benlik saygısı, iletişim becerileri ve stresle baş etme. TAF Preventive Medicine Bülletin 2009; 8(1):17-26. 15. Turan N, Öztürk A, Kaya N. Hemşirelikte yeni bir sorumluluk alanı: tamamlayıcı terapi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2010;3(1):104-8. 16. Chisholm KE, Patterson P, Torgerson C, Turner E, Birchwood M. A randomised controlled feasibility trial for an educational schoolbased mental health intervention: study protocol. BMC Psychiatry 2012;12:23. 17. Lowe L, Campbell A. Evaluation of a study day on child and adolescent mental health services. Mental Health Practice 2014;17(5):19-24. 18. Atman Ü. Hasta bakım hizmetlerinin kalitesinin geliştirilmesinde kanıta dayalı uygulamanın rolü. III. Uluslararası Sağlıkta Performans ve Kalite Kongresi Poster Bildiriler Kitabı, Ankara 2011. p.149-56. 19. Yılmaz M. Hemşirelik bakım hizmetinin kalitesini geliştirme yolu olarak kanıta dayalı uygulama. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2005; 9(1):41-9. 114