Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 5İ Ortak Dersler TÜRK DİLİ II Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR 1
Ünite 1 CÜMLE BİLGİSİ (SÖZ DİZİMİ) Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR İçindekiler 1.1. CÜMLE... 3 1.2. CÜMLENİN ÖGELERİ... 3 1.2.1. Yüklem... 4 1.2.2. Özne... 5 1.2.3. Nesne... 6 1.2.4. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)... 7 1.2.5. Zarf Tümleci... 7 1.2.6. Cümle Dışı Unsurlar... 8 1.2.7. Cümle Çözümünde Temel İlkeler... 9 1.3. CÜMLE TÜRLERİ... 9 1.3.1. Yüklemin Yerine Göre Cümleler... 9 1.3.2. Yüklemin Türüne Göre Cümleler...10 1.3.3. Anlamlarına Göre Cümleler...10 1.3.4. Yapılarına Göre Cümleler...12 1.4. KAYNAKLAR...16 2
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 1.1. CÜMLE Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine ya da yargı taşıyan tek bir kelimeye cümle denir. Bir başka ifadeyle cümle, en genel haliyle duygu, düşünce, fikir, bilgi, olgu aktarımı yapabilen, dinleyicinin kafasında anlamsal olarak boşluk bırakmayan en büyük kelime grubudur. Buna göre herhangi bir kelime ya da kelime grubunun cümle sayılabilmesi için çekimli bir yüklem olması şarttır. Bir çekimli fiil/yüklem iki temel ögeyi karşılar: özne ve yüklem (fiil/ek-fiil almış isim). Türkçe cümle yapısında, yüklemden özneyi tayin edebilme özelliği bulunduğundan tek yüklemle bir cümle oluşabilmektedir. Bu durumda, cümle tek kelimeden ibaret olabileceği gibi, anlatılmak istenen duygu ve düşüncelere göre kelime sayısı artabilir: 1. Okuyorum. 2. Ben okuyorum. 3. Ben kitap okuyorum. 4. Ben şimdi kitap okuyorum. 5. Ben şimdi evde kitap okuyorum. Cümlede yer alan kelimeler arasında ses, biçim ve anlam bakımından uygunluk vardır, bu oluşum bir kelime yığını değildir. Ben gitmek ev örneği bir kelimeler yığınıdır. Bu yığının cümle olabilmesi için dilin var olan söz dizimi ve biçim bilgisi kurallarına uyması gerekir: git- fiilinin zaman ve kişi eki, ev isminin de yönelme hal eki alması şarttır. 1.2. CÜMLENİN ÖGELERİ Anlamlı ya da görevli bütün kelime türleri (isim, fiil, sıfat, zarf, edat, zamir, bağlaç) cümle içinde kullanıma girerler. Buna göre özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, yüklem olarak görev alırlar. Cümle ögeleri, cümlede rastgele bir araya gelmezler. Ögelerin cümle içinde sıralanışları iki temel ilkeye bağlıdır: Türkçenin cümle yapısında temel ögeler sonda, yardımcı ögeler başta bulunur. Türkçenin cümle yapısında anlamı özellikle belirtilmek istenen ögeler yüklemin yanında yer alır. Türkçenin söz dizimine göre bir cümle eğer bütün ögeleri varsa ve kurallı bir cümle ise şu sıra izlenerek dizilir: Özne + Nesne / Tümleç + Yüklem 3
Türk Dili II 1. Temel ögeler: Yüklem Özne 2. Yardımcı ögeler: Nesne (Belirtili/ belirtisiz) Dolaylı tümleç (Yer tamlayıcısı) Zarf tümleci Türkçenin çekirdek cümle yapısı yüklem den oluşur. Yükleme bağlı olarak özneyi tespit etmek mümkündür. Yüklem yapısına bakarak çıkarım yapılabilen tek öge özne dir. Özne, diğer ögelerden farklı olarak Türkçe cümle yapısında yüklemden sonra ikinci temel öge olarak belirlenir. Yardımcı ögeler olan nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci yüklemi çeşitli açılardan tamamlayan başka bir ifadeyle de tümleyen unsurlardır. Bütün bu ögeler yüklemle bir öbek oluştururlar. 1.2.1. Yüklem Cümlede iş, oluş, durum, hareket veya dönüşüm ifade eden unsurdur. Bir başka ifadeyle, cümlede bütün ögelerin görevlerini kendisine göre belirledikleri, söz dizimi açısından cümlenin temelini oluşturan ve hiçbir ögeye bağlı olmayan ve ortadan kalkmasıyla da cümlenin yok olmasına sebep olan cümle ögesidir. Yargı bildirimi ya da tasarımı anlamını taşıyan temel cümle birimidir. Bir metinde yüklem sayısı kadar cümle vardır. Yüklem, zaman ve kişi eki almış bir çekimli fiilden/birleşik fiilden veya ek-fiil (i- fiili) aracılığıyla çekimlenen bir isimden meydana gelir. Yüklemin yargı bildirme özelliği taşımasını sağlayan birimler zaman, kişi ve şekil ekleridir. Yüklem tek kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubu ya da bir cümle uzunluğunda olabilir. Ali okula gitti. Y Gitti: Cümlenin yüklemidir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş bir fiil olup tek bir kelimeden ibarettir. Sınıfın en çalışkanı Ali dir....... Y Ali dir: Cümlenin yüklemidir. Ekfiilin geniş zamanında 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş bir isim olup tek bir kelimedir. Annesini görünce ağzı kulaklarına vardı..... Y ağzı kulaklarına vardı : Yüklemdir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş bir birleşik fiildir. Bir başka ifadeyle gruptur. Dönülmez akşamın ufkundayız.... Y dönülmez akşamın ufkundayız: Yüklemdir. Ekfiilin geniş zamanında 1. çoğul kişiye göre çekimlenmiş bir isim tamlamasıdır. Bir başka ifadeyle gruptur. 4
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 1.2.2. Özne Özne; işi, oluşu, hareketi başlatan, oluşturan, yapan veya bitiren ögedir. Özne, yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren fiil cümlelerinde olan ı, diğer cümlelerde yapan ı karşılayan ögedir. Hava durgundu. (özne: olan) Ö Muayene odasının kapısı açılır. (özne: olan)... Ö Rabia, çabuk iyileşti. (özne: olan) Ö Ali yemeğini yedi. (özne: yapan) Ö Cümlenin ögelerinin tespit edilmesinde yükleme sorulan kim, ne soruları özneyi bulmaya yardım eder. Kamyon karanlık bir vadiden geçiyordu. (Geçen ne? Ne geçiyor?) Ö Ali koşarak okuldan geldi. (Gelen kim? Kim geliyor) Ö Kimi zaman da cümlede özne açık bir biçimde belirtilmeyebilir. Bu durumda yüklemin ifade ettiği kişiden yola çıkılarak özneye ulaşılabilir. Olayı gülerek anlattılar. (Anlatanlar kim?) onlar: Öznedir. Yüklemdeki lar çokluk eki kişiyi ele verir. Çalışmalarımı kısa zamanda tamamladım. (Tamamlayan kim?) ben: Öznedir. Yüklemdeki -m eki öznenin 1. tekil kişi olduğunu gösterir. Okulda çok başarılıydın. (Başarılı olan kim?) sen: Öznedir. Yüklemdeki -n eki öznenin 2. tekil kişi olduğunu gösterir. Etken çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yapıcı özne bulunur. Buna gerçek özne veya özne denir. Ancak edilgen çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde gerçekte belirtisiz nesne olan kelime veya öbek özne görevini üstlenir. Bu özneye de sözde özne adı verilir: 5
Türk Dili II Ali camı kırdı. (Kıran kim? Etken fiil) Ö N Y Ali: Gerçek özne Cam kırıldı. (Kırılan ne? Edilgen fiil) SÖ Y cam: Sözde özne 1.2.3. Nesne Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögeye nesne denir. Nesne, sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. Geçişli fiiller, nesneye yönelerek onu etkiler. Bir başka ifadeyle, geçişli fiilin gösterdiği hareketin nesne olmadan gerçekleşmesi mümkün değildir. Geçişsiz fiillerde ise kılış ve oluş öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne istemez. (al- : geçişli, uyu-: geçişsiz) Ali top oynarken kolunu kırdı. (Geçişli fiil)...... Annesini göremediği için durmadan ağlıyordu. (Geçişsiz fiil) Nesne, bir kelime olabileceği gibi bir kelime grubu da olabilir. Nesne, fiile eksiz veya yükleme hâli eki ile bağlanır. Yükleme hâli eki taşımayan nesneler belirtisiz nesnedir, genel bir varlığı, bir türü karşılar. Yükleme hâli eki taşıyan nesneler belirtili nesnedir, bilinen bir varlığı karşılar. Küçük bir çırak tutmalıyız. (Belirtisiz nesne) Yeşil pencerenden bir gül at bana. (Belirtisiz nesne) Ben elli senedir onu kovalıyorum. (Belirtili nesne) Verdiğim kitabı en kısa zamanda oku. (Belirtili nesne) Bir cümlede birden fazla nesne bulunabilir. Ancak bu nesneler belirtili veya belirtisiz aynı cinsten olmalıdır. Sırma bohçayı,/ altın kılıcı,/ murassa topuzu sedirin üstüne bıraktı. (Belirtili nesne: üç tane) Yüzlerce kişi haftalarca her gün taze yemiş, taze sebze, taze balık yiyor. (Belirtisiz nesne: üç tane) Cümlede yükleme sorulan ne, neyi ve kimi soruları nesneyi bulmaya yardım eder. Senelerden beri leylek görmüyordum. (Ne görmüyordum?) Hizmetçi, Orhan ı ikinci kata çıkardı. (Kimi çıkardı?) 6
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 1.2.4. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) İşin, hareketin veya oluşun yapıldığı, edildiği yeri veya hareketin yönünü ifade ederek yüklemi tamamlayan ögeye yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) denir. Bu öge, bazı cümlelerin zorunlu, bazılarının da yardımcı ögeleridir. Baş ucumdaki lambayı yakıp saate baktım. (zorunlu öge) Sağ taraftan çıngırak sesleri geliyordu. (yardımcı öge) Bu öge, yükleme yönelme (-A), bulunma (-DA), uzaklaşma (-Dan) hâli ekleriyle bağlanan bir kelime veya kelime grubudur. Yer tamlayıcısı mutlaka bu eklerden birini taşımalıdır. Körfezdeki dalgın suya bir bak, göreceksin. Hafız ın kabri olan bahçede bir gül varmış. Başımın üstünden yorgun bulutlar geçer. Bir cümlede birden fazla aynı veya ayrı cinsten yer tamlayıcısı bulunabilir. Bütün gün kırlarda,/ deniz kenarlarında dolaştık. (-DA/-DA) Kırlardan/ bana çiçek toplamış. (-DAn/-A) NOT: Yönelme, bulunma ve uzaklaşma hâli ekli durum, zaman ve miktar zarfları yer tamlayıcısı değildir. Tek başına tek odalı bir evde otururdu. (-A: durum zarfı) Sisli havalarda vapur düdüklerinin seslerine dikkat ediniz. (-DA: zaman zarfı) Cümlede yükleme sorulan kime, kimde, kimden, neye, nede, neden, nereye, nerede,nereden soruları yer tamlayıcısını bulmayı kolaylaştırır. Kabirde/böceklere ezberletirim güzelliğini.(nerede, neye ezberletirim?) Bugünkü ödevlerini Ali den aldı. (Kimden aldı?) 1.2.5. Zarf Tümleci Zaman, tarz, durum, sebep, miktar, yön, vasıta ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan ögeye zarf tümleci denir. Bu şiiri yağmur yağarken yazdım. (zaman) Elindeki silahı yavaşça yere bıraktı. (tarz) 7
Türk Dili II İyi çalışmadığından sınıfta kaldı. (neden) Ben resim çekmeyi çok seviyorum. (miktar) Soğuk bir kış günü/ karanfil almak için çiçekçi dükkânına girdim. (zaman/sebep) NOT: Yer-yön zarfları yönelme hâli eki aldıklarında cümlenin ögesi olarak yer tamlayıcısı işlevini üstlenirler. Kapıcı söylene söylene içeri giriyordu. (zarf tümleci).........zt Kapıcı söylene söylene içeriye giriyordu. (yer tamlayıcısı).......yt Cümlede yükleme sorulan nasıl, ne zaman, ne ile, kiminle, hangi şartlarda, niçin, ne kadar gibi sorular zarf tümlecini bulmayı kolaylaştırır. Bu insanları biraz tanıdım. (Ne kadar tanıdım?) Karanlık çökünce/ heyecanla kabak çekirdekçiyi bekliyordum. (Ne zaman bekliyordum? Nasıl bekliyordum?) 1.2.6. Cümle Dışı Unsurlar Cümlede yer alan her ögenin kendine has bir görevi vardır. Her öge, cümlenin içinde yükleme bağlı olarak kullanılır. Yani özne ve yüklem, merkezde yer alırken; nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci onların etrafında yardımcı öge olarak kullanılır. Bazı cümlelerde, bu beş ögenin dışında, özne ve yüklemle doğrudan bağlantılı olmayan unsurlar yer alabilmektedir. Diğer ögelerle doğrudan bir bağ kurmayan bu tür unsurlara cümle dışı unsurlar denir. Bu ögeler, yüklemin tamamlayıcısı olan ögelerin aksine açıklama, pekiştirme, hitap vb. işlevlerle cümleye yardım eder ve cümleleri çeşitli anlam ilişkileri çerçevesinde birbirine bağlarlar. Ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, bağlama edatları cümle dışı ögelerdir. Ayrıca açıklama cümleleri ve ara sözler de cümle dışı ögedir. Yazıda, bu tür kullanımlar, parantez içine alınarak, iki virgül arasında veya iki kesik çizgi arasında gösterilebilir. Cümle dışı ögeler, cümlenin her yerinde, başında, ortasında, sonunda bulunabilir. Sana dün bir tepeden baktım, aziz İstanbul. (hitap) YT ZT YT Y Evet, her şey bende gizli bir düğüm. (edat) Ö Y Şu kopan fırtına Türk ordusudur ya Rabbî. (hitap) Ö Y 8
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 Bunu dün - kimler gördü bilmem - ben sana göstermiştim. (cümle) N ZT Ö YT Y 1.2.7. Cümle Çözümünde Temel İlkeler 1. Cümleler tespit edilmeli. 2. Cümleler sınıflandırılmalı. 3. Birleşik cümle varsa, asıl ve yan cümlelerin bulunmalı. 4. Ögeler yüklemle bağlantıları dikkate alınarak adlandırılmalıdır. Çünkü bütün ögeler yüklemle ilişkilidir, ondan ayrı düşünülemez. 5. Çözümleme sırasında hiçbir dil birimi dışarıda bırakılmamalıdır. 6. Cümlenin ögelerinden birini oluşturan öbekler parçalanamaz. 7. Cümlenin ögelerini yüklemden başlayarak bulmak gerekir. 8. Diğer cümle ögeleri önem sırasına göre, yükleme doğru sorular sorularak bulunabilir. 9. Cümle yapı bakımından bağımsız kuruluş olduğu için ögelere ayırma işlemi sırasında ne bir kelime eklenmeli ne de bir kelime çıkarılmalıdır. 1.3. CÜMLE TÜRLERİ 1.3.1. Yüklemin Yerine Göre Cümleler 1.3.1.1. Kurallı (Düz) Cümle Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı veya düz cümle denir. Cümlenin ana ögesi olan yüklem, genellikle cümlenin sonunda yer alır. Yardımcı ögeden ana ögeye doğru diziliş, Türkçe cümle yapısının temel özelliğidir. Yüklemi tamamlayan ögeler, yüklemden önce gelir. Yükleme en yakın öge, genellikle belirtilmek istenen ögedir. Özne + Nesne / Tümleç + Yüklem Öğretmen kitabı bana verdi. (Ö+N+T+Y) Hastane bugün kalabalık. (Ö+T+Y) Kitap geçen yıl basılmıştı. (Sözde Ö+T+Y) 1.3.1.2. Devrik Cümle Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere devrik cümle denir. Bir anlamı öne çıkarma, belirtme, vurgulama ihtiyacı, özellikle şiirde ahenk endişesi diğer ögelerin olduğu gibi yüklemin de yerini değiştirebilmektedir. Günlük dilde (konuşma dilinde), edebî eserlerde özellikle şiirlerde, atasözü ve deyimlerde devrik cümlelerin sıkça kullanıldığı görülür. Türkçenin doğal cümle yapısında her ne kadar yüklem sonda ise de devrik cümle yanlış veya kural dışı kullanım sayılmaz. Bir türkü söylüyorum güzelim gözlerine (N+Y+T) Kanıyor içerimde gizli bir yara (Y+T+Ö) 9
Türk Dili II Hasretin büyüyor yüreğimde çaresiz (Ö+Y+T+T) Resmini çiziyorum kâğıtlara. (N+Y+T) Gülme komşuma, gelir başına. (Y+T,Y+T) 1.3.2. Yüklemin Türüne Göre Cümleler 1.3.2.1. İsim Cümlesi Yüklemi bir isim veya isim grubu olan cümlelerdir. İsim ve isim grupları ek fiil (i- fiili) alarak yüklem olurlar. Bu fiilin tek başına bir kullanım alanı yoktur ancak, ekleşme suretiyle isim ve sim soylu yapıları yüklemleştirir. Ek fiilin, görülen geçmiş zaman (i-di), öğrenilen geçmiş zaman (i-miş), şart kipi (i-se) ve geniş zaman (kişi ekleriyle) çekimi vardır. Ben dün hastaydım. (Görülen geçmiş zaman) Çocukken çok zayıfmışım. (Öğrenilen geçmiş zaman) Yaşlıysam ne olmuş? (Şart çekimi) Ben üniversitede öğrenciyim. (Şimdiki/geniş zaman) İsim cümlesinin yüklemi, özel isim, cins isim, topluluk ismi, isimfiil, sıfat, sıfatfiil, edat, zamir gibi kelime türleri ile var ve yok gibi durum bildiren isimlerden oluşabilir. Durmuş saat gibiydi durup geçmeyen zaman. (edat grubu) Her mimarî eser, millî hayatın bir koruyucusudur. (isim tamlaması) Yakınımızda kimseler yok. (isim) En başarılısı odur. (zamir) NOT: İsim cümleleri nesne almazlar. 1.3.2.2. Fiil Cümlesi Yüklemi çekimli bir fiil veya birleşik fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir. Kip ve şahıs bildiren bütün fiiller yargı taşır. NOT: Geçişli fiil cümlelerinde, cümle ögelerinin hepsi bulunabilir, geçişsiz fiil cümlelerinde nesne bulunmaz, geçişsiz-edilgen fiilli cümlelerde özne yoktur. Sadrazam/ o zaman/ kethüdasını/ Muhsin Çelebinin Üsküdar daki evine /gönderdi. Ö ZT B.li N.... YT.... Y (gönder-: geçişli fiil) Doktorun içine / birdenbire / bir hüzün / çöktü. (çök-: geçişsiz fiil) YT ZT Ö Y 1.3.3. Anlamlarına Göre Cümleler Her cümle, yapısında bulunan kelime ve eklerin yönlendirdiği soru, bildirme, emir, istek, ünlem vb. anlam özelliklerinden birine sahiptir. Bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya olumsuz anlam taşır. Cümlelerin temel anlam özelliği olumluluk veya 10
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 olumsuzluktur. Burada olumlu ve olumsuz anlamlı cümlelerin yanı sıra kullanım sıklığı dolayısıyla soru ve ünlem cümleleri üzerinde durulacaktır. 1.3.3.1. Olumlu Cümle Yargının gerçekleştiğini anlatan cümleler olumlu cümlelerdir. Başka bir deyişle cümlenin taşıdığı yargı, bir zaman ve bir şahsa bağlı olmak üzere işin, oluşun ve hareketin lehinedir. Hasan eve geldi. (eylem gerçekleşti) Hasan hastadır. (durum/eylem gerçekleşmektedir) NOT: Türkçede bazı cümleler yapılarında olumsuzluk ifade eden unsurlar taşımalarına rağmen anlamca olumludurlar. Bu tür cümleler, değil ve yok kelimelerinin yapıca olumsuz olan fiilden sonra getirilmesiyle oluşturulur. İki olumsuz unsur, bir cümlenin anlamını olumlu yapar. Seni sevmiyor değilim. Senin bu konuda bilmediğin yok. İçimde sönük bit ümit yok değildi. 1.3.3.2. Olumsuz Cümle Yargının gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuz cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yargının olmama ya da gerçekleşmeme durumu söz konusudur. -ma-, -siz olumsuzluk eki, değil, ne ne edatı ve yok ismi cümlenin anlamını olumsuz yapan unsurlardır. Çocuk dersine çalışmamış. Ben öğrenci değilim. Benim kitabım yok. Ben evsiz barksızım. Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar. 1.3.3.3. Soru Cümlesi Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümleler soru cümleleridir. Soru eki mi ile soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları bir cümleye soru anlamı kazandıran unsurlardır. Konuşma dilinde vurgu yoluyla da soru cümlesi yapılmaktadır. Soru eki mi ile kurulan soru cümleleri Soru eki mi, yüklemden veya diğer cümle ögelerinden sonra gelerek soru cümleleri yapar. Bu cümleler genellikle onay veya ret cümleleridir. Soru ekinin yeri aynı zamanda sorulan ögeyi de gösterir. Bu hafta sonu gelecekler mi? Yalın ayaklarınla koştun mu tarla tarla? Acaba bu sudan kaplanlar mı içti? 11
Türk Dili II Soru kelimeleri ile kurulan soru cümleleri: Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları ile yapılan soru cümlelerinde yüklemi tamamlayan ögelerle ilgili bilgi alama amaçlanmaktadır. Hangi dilden konuşacaktı? (soru sıfatı) Şu Boğaz Harbi nedir? Var mı ki dünyada eşi? (soru zamiri) Nasıl kesildi köpüren, taşan sular? (soru zarfı) Hani ardında çil çil kubbeler serpen ordu? (soru edatı) NOT: Yapısında soru eki veya soru kelimesi bulunan bazı cümlelerde soru unsuru, cümleye beklenmezlik, küçümseme, çaresizlik, sitem, şikâyet, rica vb. anlamlar katar. Ne biçim dünyaya doğmuşum ben? Tam bu esnada hoca içeri girmez mi? Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya? Tarlaları kim sürecek, çifti kim toplayacak? Vurgu ile kurulan soru cümleleri: Konuşma dilinde vurgu yoluyla da soru cümlesi yapılmaktadır. Bu tür cümleler yazılı metinlerde bağlamdan anlaşılır. Yirmi lira var bende. Sende? Artık gitmeyeceksin ya? 1.3.3.4. Ünlem Cümlesi Heyecan, korku, coşku, sevinç, hayret gibi duyguların ifade edildiği; seslenme, çağırma, bağırma ifadesi taşıyan cümleler ünlem cümleleridir. Bu tür cümlelerde vurgu ve tonlama esastır. Yazıda, cümlenin sonunda ünlem işareti (!) kullanılır. Ah! Neler çektim bir bilsen! Eyvah! Ne yer ne yar kaldı! Koş! 1.3.4. Yapılarına Göre Cümleler Yapılarına göre cümle çeşitlerini belirlerken ölçüt, yargı bildiren kelime sayısıdır. Bir cümlede ne kadar çekimli fiil/yüklem varsa o kadar cümle vardır. 1.3.4.1. Basit Cümle İçerisinde bir yargı bulunan tek bir çekimli fiile/yükleme sahip olan cümle basit cümledir. Yüklem ekfiil almış bir isim veya çekimlenmiş bir fiil olabilir. Bazı araştırmacılar fiilimsi (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) bulunduran cümlelerin yargı taşıdıklarını savunarak bu tür cümleleri birleşik cümle olarak kabul ederler. Oysa fiilimsiler isim, sıfat ve zarf olarak işlev gördükleri gibi tam bir yargı da bildirmezler. Bundan dolayı, kanaatimizce, fiilimsi bulunduran cümleler de basit cümle olarak değerlendirilmelidir. 12
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 Kahveci sevimli, cana yakın bir adamdır. Kışı, gündüzleri kısacık olduğu için sevmem. İskemlede unutulan bir mektup, bir köşeye atılmış bir oyuncak, havaya savrulan bir sigara dumanı, saatin çalışı, havada perde perde sönüşü, insanlık macerasını anlatan birer şiire döner. Yukarıdaki cümlelerde tek bir yargı (yüklem) vardır. 1.3.4.2. Birleşik Cümle Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan (yardımcı) cümleden oluşan ve birden fazla yargı bildiren cümlelerdir. Şartlı Birleşik Cümle Bir temel cümle ile ona bağlı şart ifade eden yan cümlenin birleşmesinden oluşur. Türkçede sa şart eki almış olan yan cümle temel cümlenin yargısının oluşması için gerekli olan şartı ifade eder. Yan (yardımcı) cümle olan şartlı cümle; sebep, zaman, şart, benzetme anlamlarında zarf tümleci işlevindedir. Havaya bakarsam hava alırım YC.....TC Toprağa bakarsam dua alırım YC TC Topraktan ayrılsam nerde kalırım. YC.. TC İç İçe Birleşik Cümle Tam yargı bildiren bir cümlenin bir başka cümlenin ögesi durumuna geçtiği cümle çeşitlerine iç içe birleşik cümle denir. Bu cümle yapısında cümlenin bir tamlayıcısı durumuna geçen cümle yardımcı cümle durumundadır. Bu yardımcı cümleyi bir tamlayıcı olarak yapısına alan cümle ise temel cümledir. Bu tip birleşik cümle, de- fiili başta olmak üzere bil- gör- görün-, say-, sayıl-, san-, zannet-, addet-, hisset-, duy-, işit-, um- gibi fiillerle kurulur. Beni dinleyin dedi. YC(İç C) TC Onlar her şeyi unuttular mı sanıyorsun? YC TC Öğrenci onu nasıl atlatırım diye düşündü. TC YC....TC 13
Türk Dili II 1.3.4.3. Sıralı Cümle Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur. Sıralı cümlelerde her cümle bağımsız bir bütündür. Bu cümleler virgülle, noktalı virgülle, öge ya da kip ortaklığı ile bir araya gelirler. Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu tip cümleler bağımlı sıralı cümleler olarak adlandırılır. Dinlerim, anlarım sonra konuşurum. (özneleri ortak: ben) 1.C 2.C 3.C Babam kitabı aldı, okudu, yerine koydu. (özneleri ortak: babam, nesne ortak: kitap) 1.C.. 2.C 3.C Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu değilse bu cümleler bağımsız sıralı cümlelerdir. Bugün hava güzel, pikniğe gideceğiz. 1.C 2.C Sonbahar geldi, annem kış hazırlıklarına başladı. 1.C... 2.C 1.3.4.4. Bağlı Cümle Bağlama edatlarıyla (ki, ama, fakat, ancak, lakin, ve ) birbirine bağlanmış cümlelere bağlı cümle denir. Ki li Bağlı Cümle: İki bağımsız cümlenin ki bağlacıyla bir anlam bütünlüğü oluşturmasıyla meydana gelen cümlelerdir. Ki li bağlı cümle Farsça tesiriyle dilimize yerleşen bir cümle türüdür. Türkçe cümle kuruluşunun aksine bu cümlelerde temel cümle önce, yan cümle sonra gelir. O kadar çok konuşuyor ki bu gidişle yalnızlığa mahkum olacak... TC.... YC Ona dedim ki sen bu işi başaramazsın... TC.....YC Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. TC... YC.. 14
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 Diğer Bağlama Edatlarıyla Kurulan Bağlı Cümleler: Herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanıp sıralanan cümlelerdir. Bu tür cümleler de öge ortaklığı söz konusu ise bağımlı bağlı, değilse bağımsız bağlı cümle olarak adlandırılırlar. Çok güzel konuştu fakat beni ikna edemedi. (özneleri ortak: o) 1.C.....B 2.C Çiçeği getirdin ama vermedin. (özneleri ortak: sen, nesneleri ortak: çiçek).. 1.C B 2.C 15
Türk Dili II 1.4. KAYNAKLAR ATABAY, Neşe vd. 2003. Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Papatya Yay., İstanbul. BANGUOĞLU, Tahsin. 2000. Türkçenin Grameri. TDK Yay., Ankara. BEYRELİ, Latif vd. 2005. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Pegem A Yay., Ankara. DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara. Editörler: DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. 2009. Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. DOĞAN, Levent- KAYA, Nesrin vd. 2006. Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. EDİSKUN, Haydar. 1999. Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul. ERGİN, Muharrem. 1993. Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul..1997. Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul. KARAAĞAÇ, Günay. 2009. Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yay., İstanbul. KARAHAN, Leyla. 2010. Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., Ankara. KORKMAZ, Zeynep. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay. Ankara. 16
Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1 17
Türk Dili II 18