COĞRAFYA'DA YENİ YAKLAŞIMLAR

DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA'DA YENİ YAKLAŞIMLAR Prof. Prof. h. c. Dr. İbrahim ATALAY'ın 45. Meslek Yılına Armağan NEW APPROACHES IN GEOGRAPHY In honor of Professor Doctor Honoris Causa Ibrahim ATALAY celebrating 45 years in his profession ISBN : 978-975-441-447-9 Editör Prof. Dr. Recep EFE İzmir - 2015

DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI Coğrafya'da Yeni Yaklaşımlar Prof. Prof. h. c. Dr. İbrahim Atalay'ın 45. Meslek Yılına Armagan New Approaches in Geography In honor of Professor Doctor Honoris Cause Ibrahim Atalay celebrating 45 years in his profession Bu kitabın tüm yayın hakları Dokuz Eylül Üniversitesi ne aittir. Kitabın tamamı ya da bir bölümü yazarının önceden yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diger yollarla kaydedilemez, basılamaz, çogaltılamaz. Bu kitapta yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. İsteme Adresi : Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Uğur Mumcu Cad. 135 Sokak No:5 35380 Buca - İZMİR e-postk: egitimbil@deu.edu.tr Telefon: +90 (232) 440 09 08 Faks: +90 (232) 420 60 45 Yayın No : 09.8888.0000.000/BY.015.013.805 ISBN : 978-975-441-447-9 1. BASKI Yayına Hazırlayanlar Recep Efe Murat Poyraz Basım tarihi : 17 Eylül 2015 Basım adedi: 500 adet Dokuz Eylül Üniversitesi Matbaası DEÜ Tınaztepe Kampüsü 35390 Buca - İzmir Tel : 0 (232) 301 93 00 - Fax : 0 (232) 301 93 13 Kitapta yer alan makale ve diger materyalin her türlü bilimsel ve yasal sorumlulugu yazarlarına aittir.

DEĞİRMENDERE HAVZASI NIN (EDREMİT) JEOMORFOLOJİK VE HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİNE MORFOMETRİK YAKLAŞIM ÖZET Şakir FURAL ve Murat POYRAZ Ahi Evran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, KIRŞEHİR furalsakir@gmail.com, mpoyraz@ahievran.edu.tr Bu çalışmada, Edremit Körfezi nin doğusundaki Madra Dağı nın Kuzey yamaçları üzerinde yer alan Değirmendere havzasının yükselti basamakları, hipsografik eğri değerleri, drenaj tipi, boyu ve boyuna profili, yatak eğim değerleri, çatallanma oranı, drenaj yoğunluğu ve sıklığı, SL indeksi, dere boyu gradyanı, talveg rekonstrüksüyonu ve asimetri faktörleri ele alınarak, ArcGIS Desktop programı kullanılarak ekran sayısallaştırması yöntemiyle sayısal veriler oluşturulmuştur. Uygulamalarda 1:25.000 ölçekli topografya haritaları temel alınmış, aynı zamanda analiz, hesaplama ve değerlendirmeler yine bilgisayar ortamında gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın amacı; akarsu havzasında meydana gelen jeomorfolojik gelişim ve değişimin analiz ve hesaplamalarla incelenmesidir. Yapılan analiz ve hesaplamalar sonucunda elde edilen verilerin tablo, grafik ve haritalara dönüştürülüp değişim-gelişim özelliklerinin ortaya konmasıdır. Yapılan çalışmanın sonucunda; Değirmendere havzasının jeomorfolojik özelliklerinin şekillenmesinde farklı aşınım süreçlerinin ve tektonik aktivitenin etkisinin önemli bir yer tuttuğu görülmüştür. Anahtar Kelimler: Drenaj Yoğunluğu, Talveg, Çatallanma Oranı, Dere Boyu Gardyanı, Asimetri Faktörü Giriş Akarsu havzaları Hidrografya çalışmalarının yanı sıra Jeomorfoloji çalışmaları için de son derece uygun mekânlardır. Akarsu havzalarında yapılan çalışmalar ile sahanın iç ve dış kuvvetlerden ne şekilde etkilendiği ortaya çıkarılabilir. Akarsu havzalarında günümüze kadar yapılan bazı çalışmalarda (Schumm, 1986; Keller ve Pinter, 1996; Western vd., 1997; Turoğlu, 1997; Cürebal, 2006; Cürebal ve Erginal, 2007) çeşitli jeomorfolojik analizler yapılmış ve havzaların geçirmiş olduğu jeomorfolojik gelişim aşamaları göz önüne çıkarılmıştır. Son yıllarda gelişen bazı CBS yazılımları ( ArcGIS, Map İnfo, Erdas Imagine vb.) jeomorfolojik ve hidrografik analizlerin daha kolay yapılmasını, yapılan çalışmalarda daha güvenilir ve doğru bilgiler elde edilmesini sağlamıştır. Geliştirilen bu yazılımlar sayesinde topoğrafya haritalarına uygulanan ekran sayısallaştırması ile bir sahanın yükselti basamakları, eğim, bakı, drenaj ve lokasyon haritaları kolaylıkla yapılmaktadır. Bu işlemlere ek olarak CBS yazılımları ile elde edilen veriler dışa aktarılıp Microsoft Office programlarında işlenebilmektedir. Bu yeniliklerin tümü coğrafi analizlerde kullanılacak olan bilgilere ulaşmayı kolaylaştırmaktadır. Metod Çalışma kapsamında yapılan jeomorfolojik ve hidrografik analizlerde kullanılacak olan 495

Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz sayısal verileri elde etmek için Değirmendere havzasının bulunduğu 1\25,000 ölçekli topoğrafya haritalarının BALIKESİR- i18-d1, BALIKESİR-i 18-D4, Ayvalık-i17-C2, Ayvalıki17-C3 paftaları ArcGIS Desktop - ArcMap yazılımı ile sayısallaştırılmıştır. Yapılan ekran sayısallaştırmasında akarsuyun havza sınırları belirlenip havza alanı hesaplanmıştır. Havza sınırları içerisinde kalan 50 metre eş yükselti eğrileri sayısallaştırılarak sahanın yükselti basamakları haritası oluşturulmuştur. Elde edilen veriler Microsoft Office Excell programına aktarılıp havzanın hipsometrik eğrisi ile hipsometrik integrali hesaplanmıştır. Bu işlemlerin ardından havza sınırları içerisinde kalan akarsu kolları ArcGıs Desktop yazılımı kullanılarak sayısallaştırılmış ve Strahler yöntemi kullanılıp çatallanma oranı tespit edilmiştir. Akarsu havzasında meydana gelen jeomorfolojik değişimi incelemek için ana akarsu kolu tespit edilmiştir. Tespiti yapılan ana akarsu kolu üzerinde 5 ayrı kesit alınmış ve kesiti alınan her alanın ArcGIS Desktop yazılımı ile 10 metre izohipsleri sayısallaştırılmış bu yolla kesitlerin eğim haritaları ile profil hatları çıkarılmıştır. Çalışmanın Amacı Şekil 1: İnceleme Alanının Lokasyon Haritası Bu çalışmanın amacı Değirmendere havzasının jeomorfolojik ve hidrografik özelliklerini morfometrik yöntemler kullanarak analiz etmektir. Bu yöntemle akarsu havzaları hakkında yapılan araştırmalara bir yenisini eklemek ve analiz sonuçlarının arazi çalışması ile elde edilen bilgilerle desteklenerek mevcut literatürden farklı yeni bilgiler katmak hedeflenmiştir. Çalışma Alanı Değirmendere havzası (2.132 km 2 ) Ege Bölgesi nde bulunan Madra Dağı nın Balıkesir ili Havran ilçesi sınırlarında kalan kuzey yamacında bulunur. Elmacık Tepe nin kuzey yamacından (720 metre) kaynağını alan Değirmendere 12.2 km yol kat ederek Havran Çayı na katılır. Havran Çayı nın bir kolu görünümündeki Değirmendere nin suları bu çay 496

Prof. Dr. h.c. İbrahim Atalay a Armağan aracılığı ile Ege Denizi ne ulaşır. Şekil 2: İnceleme Alanının Litoloji Haritası Madra Dağı nın kuzey yamaçları ile Edremit ovasının güney kenarının kesişim noktasında bulunan Değirmendere havzasında ağırlıklı olarak volkanik karakterli kayaçlar (Andezit, Tüf, Bazalt) bulunur. Havzanın kuzeyine bazalt kaplı araziler geniş alan kaplarken güneye doğru Andezit ve Tüf ler geniş bir sahaya yayılır. Havzanın orta ve ağız kesiminde neojen göl sedimanları bulunurken Değirmendere nin Havran Çayı na katıldığı alanda alüvyon görülmektedir. Değirmendere havzasından Batı Anadolu fay sistemine dahil olan bir fay hattı geçmektedir. Bu fay hattı akarsuyun ana kolunu deforme ederek çarpılmaya sebep olmuştur. Bilindiği gibi akarsu kancalanması sahada fay aranması için gerekli göstergelerden birisidir. Bu sahada fay varlığını kanıtlayan kancalanmayı topoğrafik veriler (fay basamakları) ve sahada görülen Milonitler de destekler. Havzanın ortasından geçen bu fay doğrultu atımlı bir faydır ancak bazı bölümlerde K.A.F ın 497

Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz etkisi ile oblik karakter kazanmıştır. Jeomorfolojik ve Hidrografik Özelliklerin Morfometrik Analizi Drenaj Tipi Değirmendere havzasında dantritik drenaj tipi hakim durumdadır. Havzada aynı yönde eğim şartlarına sahip tepe yamaçlarında paralel drenaj sistemi oluşmuştur. Akarsuyun tamamının süreksiz olmasından dolayı eğimin azaldığı geçirimli yerlerde az da olsa bozuk drenaja rastlanmaktadır. Değirmendere nin akarsu yatağı üzerinde iki ayrı noktadaki kancalanma dikkat çeker. Bu kancalanmalardan birisi Taşavla Tepe civarında diğeri ise Satıtepe nin güneyinde bulunur. Bu iki kancalanma buradan bir fay geçtiği ihtimalinin ortaya çıkarır. Anakaya özellikleri dışında bir sebepten meydana gelebilecek bir kancalanmanın fay şüphesini ortaya çıkaracağı bilinmektedir. Sahanın tektonik yapısı ve tabakaların uzanış durumu ile eğim parametrelerini de burada bir fay olma ihtimalini desteklemesi havza içinden bir fayın geçtiğini kanıtlamaktadır. Çatallanma Evresi Değirmendere nin çatallanma evresinin hesaplanması için 1\25.000 ölçekli topoğrafya haritaları üzerindeki havza sınırları içinde kalan akarsu kollarının tamamı ArcGIS ortamında sayısallaştırılmıştır. Bu işlemin ardından Strahler yöntemi kullanılarak yapılan değerlendirmeye göre 4 evre çatallanma tespit edilmiştir. Değirmendere nin 1. evre çatallanma evresindeki kol sayısı 94 tür. 2. Evre çatallanma kol sayısı yaklaşık 4 kat azalarak 24 e inmektedir. 3. Evre çatallanma kol sayısı 4 kat azalarak 6 ya inmektedir (Tablo 1). Üç evrede kol sayıları düzenli olarak 4 er kat azalmıştır. Bu durum sahanın 3 ayrı zamanda yaklaşık aynı değerlerde 3 kez yükselmeye uğradığını gösterir. Akarsuyun 4. çatallanma evresinde 7.673 metre uzunluğunda ana kol özelliği gösteren bir kol bulunmaktadır. Bu ana akarsu kolu diğer yan kollardan topladığı suları Havran Çayı na ulaştırır. Min - Max Uzunluk (m) Tablo 1: Değirmendere nin Çatallanma Evreleri Ortalama Uzunluk (m) 97-1192 327 94 52-1492 542 24 498 Çatallanma Evresi 1 2 3 4 219-2583 929 6 7673 7673 1 Akarsuyun Boyuna Profili Değirmendere nin kaynak kısmından Havran Çayı na katıldığı ağız kısmına kadar olan kanal uzunluğu 12.2 km dir. Ancak akarsuyun kaynak kısmı ile ağız kısmı arasındaki direk mesafe 8 km dir. Aradaki 4,2 km lik fark akarsuyun menderesler çizmesinden ve iki noktada meydana gelen büyük kancalanmalardan dolayı ortaya çıkmıştır. Akarsuyun boyuna profili incelendiğinde çok belirgin eğim kırıklıkları görülmez. Sahada KD GB yönlü aktif fayların bulunduğunun bilinmesine karşın bu durum akarsuyun

Prof. Dr. h.c. İbrahim Atalay a Armağan boyuna profilinde net olarak tespit edilmemiştir. Bunun sebebi sahanın geçirdiği tektonik evrim ve anakaya özellikleri ile açıklanabilir. Sahada görülen volkanik karakterli kayaçların çoğunun aşındırmaya karşı az dirençli olması alanın geçirdiği tektonik evrimi bu tip grafiklerde tam olarak yansıtmamaktadır. Şekil 3: Akarsuyun Çatallanma Evresi Haritası ( Strahler Yöntemi) Akarsu Havzası nın Hipsoğrafik Eğrisi ve Yükselti Frekans Histoğramı Akarsu havzasının hipsometrik eğrisine bakıldığında 4 evre yükselme ve 3 evre alçalma görülmektedir. Hipsometrik eğride görülen bu alçalma ve yükselmelerin sebebi şu şekilde açıklanabilir: Bilindiği gibi hipsometrik eğrilerde görülen dışbükeylik tektonizmanın, içbükeylik ise dış kuvvetlerin etkisini göstermektedir. Değirmendere havzasının hipsometrik eğrisinde belirgin şekilde görülen 4 dışbükey eğri sahanın tektonik hareketlere maruz kalarak 4 kez yükseldiğini gösterir. 4 dışbükey eğrinin 3 tanesinin ardından gelen içbükeylikler ise dış kuvvetlerin (akarsu aşındırması) harekete geçerek sahayı aşındırdığını gösterir. 499

Yükselti (m) Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz Şekil 5 te görülen iç kuvvetler (tektonizma) ile dış kuvvetlerin (akarsu aşındırması) kanıtları olan 3 içbükey ve 4 dışbükey eğrinin gösterdiği parametreleri Tablo 2 de yer alan eğim değerleri de doğrular niteliktedir. Havzada görülen 4. yükselme hareketi son yükselme olduğu için dış kuvvetlerin burayı aşındıracak kadar zamanı olmamıştır. Ancak ilerleyen dönemlerde akarsuların sahayı derin şekilde yarması ve belirgin alçalmalara yol açması beklenmektedir. 10190201902r3l 22190101901r8l 3190101901r2l 18190001900r7l 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Yatay Mesafe (km) 0190001900r1l Şekil 4: Akarsuyun Boyuna Profili Şekil 5: Değirmendere havzasının hipsometrik eğrisi Tablo 2 de görüldüğü gibi akarsu yatağının eğim değerleri 100-150 metre basamağına kadar artış göstererek %5.13 e kadar çıkmıştır. Bu eğim artışı sahanın tektonizmaya uğrayarak yükseldiğini göstermektedir. Burası hipsometrik eğrideki ilk yükselmeyi temsil eder. 150 200 metre basamağında eğim değerinin %4.92 ye düşmesi dış kuvvetlerin etkisi ile sahanın aşınarak az da olsa düzleştiğini gösterir. Eğim değerindeki bu azalma hipsometrik eğrideki ilk alçalmaya karşılık gelir. 200 250 metre basamağından itibaren eğim değerlerin tekrar artış göstermesi sahanın yeniden yükselmeye başladığını gösterir. Bu yükselme 350 400 metre basamağına kadar devam eder ve burada eğim % 9,09 a kadar yükselir. Bu durum hipsometrik eğrideki ikinci yükselmeyi destekler niteliktedir. Bu yükselmenin ardından 400 450 metre basamağında 500

Yükselti ( m ) Prof. Dr. h.c. İbrahim Atalay a Armağan eğimin % 7,26 ya düşmesi sahanın tekrar aşındırıldığını gösterir ve hipsometrik eğrideki ikinci alçalmayı temsil eder. 450 500 metre basamağında tekrar yükselmeye başlayan eğim değerleri 550 600 metre basamağında % 11,4 e ulaşır. Bu durum sahanın üçüncü kez yükseldiğini gösterir ve hipsometrik eğrideki üçüncü yükselme hareketini temsil eder. Tablo 2: Değirmendere nin Yükselti Basamakları Arasındaki Yatak Eğimleri Yükselti (m) Ara Mesafe (m) Eğim (%) S Mesafe (m) 0-50 2153 2,32 2153 50-100 1860 2,69 4013 100-150 975 5,13 4988 150-200 1019 4,91 6007 200-250 961 5,20 6968 250-300 835 5,99 7803 300-350 818 6,11 8621 350-400 550 9,09 9171 400-450 689 7,26 9860 450-500 532 9,40 10392 500-550 492 10,16 10884 550-600 437 11,44 11321 600-650 491 10,18 11812 650-720 369 13,55 12181 700-750 600-650 500-550 400-450 300-350 200-250 100-150 0-50,0 500000,0 1000000,0 1500000,0 2000000,0 2500000,0 Alan ( km2 ) Şekil 6: Akarsu Havzasının Yükselti Frekans Histoğramı Eğim değerleri bu yükselmenin ardından 600 650 metre basamağında tekrar azalarak % 10,18 e düşer. Bu durum sahanın dış kuvvetler tarafından tekrar aşındırıldığını gösterir ve 501

Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz hipsometrik eğrideki üçüncü alçalmayı temsil eder. Hipsometrik eğrideki 4. yükselme havza sınırları içinde kalan Elmacık Tepe (750 metre) yamaçlarına karşılık gelir. Değirmendere kaynağını Elmacık tepenin kuzey yamacından 720 metre yükseklikten alır. Hipsometrik eğrideki son yükselme Elmacık Tepe nin kuzey yamaçlarını temsil eder. Şekil 6 ya bakıldığında sahanın geçirdiği jeomorfolojik değişim açık şekilde görülmektedir. 100 150 metre yükseltiye kadar olan alan bir aşınım düzlüğünün varlığını gösterir. Bu alan Değirmendere nin Havran Çayı na katıldığı az eğimli aşınım düzlüğüne hatta Havran Ovası nın bir kısmına karşılık gelir. Şekil daha dikkatli incelendiğinde Yükselti Frekans Histoğramında görülen 3 aşınım düzlüğü net şekilde kendini gösterir. Drenaj Yoğunluğu Değirmendere havzasının drenaj yoğunluğu hesaplanırken ArcGIS Desktop yazılımı kullanılarak sahanın 1\25.000 ölçekli topoğrafya haritası üzerindeki sürekli ve süreksiz akarsu kollarının tamamının ve havza sınırlarının ekran sayısallaştırması yapılmıştır. Bu işlemin ardından ArcGIS Desktop yazılımı ve Microsoft Office Excel programı kullanılarak havza alanı ile akarsu kanal uzunlukları hesaplanmıştır. Yapılan hesaplamalara göre Değirmendere nin sürekli süreksiz kollarının toplam uzunluğu (L) 57,072 km, havza alanı (S) ise 21,3 km 2 olarak tespit edilmiştir. Bu değerlere göre: D = 2.67 km \km 2 olarak hesaplanmıştır. Bulunan bu değer Değirmendere havzasının her km 2 sinde 2,67 km uzunluğunda akarsu ağı bulunduğunu gösterir. Drenaj Sıklığı Değirmendere nin sürekli ve süreksiz kollarının havza içinde birim alandaki yatak sayısı havzanın drenaj yoğunluğunu ifade etmektedir. Bu değer harita üzerinde sayılarak bulunabileceği gibi Scheidegger formülü kullanılarak da hesaplanabilir. Bu formüle göre ; F = Drenaj yoğunluğunun karesi (D) 2 0,694 ( Sabit Katsayı ) F = (2,67) 2 0,694 = 4,94 ( km 2 de ) Bir akarsuyun drenaj sıklık derecesi, öncelikle akarsuyun oluşumundan itibaren geçen zamanın uzunluğuna daha sonra yağış, sahanın eğim ve geçirimlilik özelliklerine bağlıdır (Cürebal,2007). Edremit Çayı nda orta derece sıklığa sahip bir drenaj şebekesi bulunmaktadır. Cürebal, daha önce konu ile ilgili yapmış olduğu çalışmalarda Madra Çayı nın drenaj sıklığını 11,8 (km 2 de), Şahin Deresini 3,57 (km 2 de), Mıhlı Deresini 4,91 (km 2 de ) olarak hesaplamıştır. Verilen örnekler ile kıyaslandığında Değirmendere orta derecede bir drenaj sıklığına sahiptir. Akarsu Uzunluk Analizi Değirmendere nin kaynağını aldığı Elmacık Tepe yamacından Havran Çayı na katıldığı nokta arasındaki direk mesafe 8 km dir. Ancak Değirmendere kaynağını aldığı Elmacık Tepe den Havran Çayı na ulaşana kadar 12.2 km lik anakol uzunluğuna sahiptir. Direk mesafe çizgisi ile akarsu anakol uzunluğu arasında 1/3 lük bir fark oluşur. Akarsu ana kolunun fazladan kat ettiği 4,2 km lik mesafenin ortaya çıkmasının temel sebebi akarsu 502

Prof. Dr. h.c. İbrahim Atalay a Armağan uzunluk eğrisinin 8. km sine rastlayan büyük kancalanmadır. Buradan geçen doğru atımlı bir fay akarsu yatağını deforme ederek ötelemiştir. Bu büyük kancalanmanın yanında oluşan küçük ve orta çaplı mendereslerde akarsu ana kolunun kat ettiği mesafenin artmasına neden olmuştur. Şekil 7: Akarsuyun Uzunluk Analizi Değirmendere havzasının 21,3 km 2 alanı içerisinde belli bir asimetri simetri hesaplaması yapılmıştır. Bir asimetri indeksi olan T = Da Dd 2 formülü havzaya uygulandığında 0,3503 lük bir değer ortaya çıkar. Uygulanan formüle göre tam simetri 0 kuvvetli asimetri 1 olduğuna göre Değirmendere havzası simetriye yakın hafif asimetrik bir havzadır. Akarsuyun aşındırma ve aşındırdığı materyalleri taşıma gücünü ortaya çıkarmak için akarsu boy gradyan indeksi hesaplaması yapılmıştır. Şekil 9 daki formüller uygulanarak ortaya çıkarılan SL değeri akarsuyun aşındırma gücünü ve yatak eğimini gösterir. Değirmendere nin kaynağını aldığı Elmacık Tepe kuzey yamaçlarında (12.km) SL değeri 115 olarak hesaplanmıştır. 5 ve 6. km lerde 350 400 e çıkan SL değeri burada akarsu gücünün maksimuma 503

Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz çıktığını gösterir. Bu değere göre akarsuyun 5 ve 6. km lerinde yatak eğimi fazladır buna bağlı olarak akış hızı yüksek aşındırma ve taşıma faaliyetleri kuvvetlidir. SL değerini 240 a düştüğü havzanın ağız kısmında eğim değerinin de azalmasıyla ve taşınan materyalin biriktirilmesiyle bir alüvyal düzlük oluşmuştur (Şekil 2). Şekil 8: Havza Ortası Eğrisi ve Simetri Asimetri İndeksi Değirmendere havzasında oluşan vadilerin yamaç profillerinin tektonizmadan ne şekilde etkilendiğini tespit etmek için Vadi Tabanı Genişliği Vadi Yüksekliği Oranı indeksi hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar için havza içerisinde münhaninin yoğun olduğu 5 kesit tespit edilmiş ve bu kesitlerin Vf değerleri ile eğim değerleri hesaplanmıştır. Yapılan hesaplamalarda yüksek Vf değerleri düşük yükselme oranını, alçak Vf değerleri de fazla yükselme oranını gösterir. Bu duruma göre havzadaki diğer profillere göre yüksek Vf değerine sahip olan (Profil 1 2 3) kesitlerde tektonizmanın etkisi ile yükselme gerçekleşmiş ve sonrasında akarsu yatağında derine doğru şiddetli aşındırma başlamıştır. 504

Prof. Dr. h.c. İbrahim Atalay a Armağan Vf değerinin daha düşük olduğu kesitlerde (Profil 4 5) ise tektonizmadan daha az etkilenerek daha az yükselmeye uğramıştır. Buna bağlı olarak bu kesitlerin bulunduğu saha daha az aşındırma ve derine doğru kazılmaya maruz kalmıştır. Vadi profil şekilleri dikkatle incelendiğinde Profil 1 2 3 teki vadilerin Profil 4 5 teki vadilerden daha fazla derine doğru kazıldıkları ve yamaçlarının daha fazla aşınıp işlendikleri net olarak görülmektedir. Şekil 9: Akarsu Boy Gradyan İndeksi Vadilerin Vf değerleri ile eğim değerleri karşılaştırıldığında Profil 1 2 3 teki vadilerin eğim değerlerinin Profil 4 5 teki eğim değerlerinden daha düşük olduğu görülür. Bunun sebebi olarak Vf değeri yüksek olan vadilerin (Profil 1 2 3) yükselmeye uğrayıp ardından yoğun aşındırmaya maruz kalmalarıdır. Aşındırmaya uğrayan yamaçlarda bazı aşınım düzlükleri oluşmuş ve bu durum ortalama eğim değerlerinin azalmasına sebep 505

Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz olmuştur. Vf değerlerinin düşük olduğu vadilerde (Profil 4 5) ise daha az yükselme ve daha az yamaç aşındırması görüldüğünden aşınım düzlükleri oluşmamıştır. Bu durumdan dolayı eğim değerleri diğer vadilere göre yüksek kalmıştır. Sonuç Yapılan analizlerin sonucunda akarsu havzasında dantritik, paralel ve az da olsa bozuk drenaj tiplerine rastlanmıştır. Akarsuya uygulanan Shrahler yöntemi sonucunda 94 adet 1. evre, 24 adet 2. evre, 6 adet 3. evre ve 1 adet 4. evre kol tespit edilmiştir. 1. evre kol sayısının diğer kollara göre fazla olması akarsu havzasının yükselmekte olan bir saha olduğu fikrini destekler niteliktedir. Şekil 10: Değirmendere Vadi Tabanı Genişliği Vadi Yüksekliği Oranı Akarsu havzasının hipsometrik eğrisi incelendiğinde 4 evre yükselme 3 evre alçalma görünmektedir. Bu verilerin doğruluğu Değirmendere nin yükselti basamakları arasındaki yatak eğimleri tablosunda da (Tablo 2) desteklenmektedir. Sahada meydana gelen tektonik faaliyetler ve aşındırma hareketlerinden dolayı aşınım düzlükleri oluşmuştur. Havzada oluşan 3 aşınım düzlüğü havzanın hipsometrik inteğralinde (Şekil 6) net şekilde görülmektedir. Havzanın drenaj yoğunluğunu belirlemek için yapılan hesaplamalarda 2.67 km/km 2 506

Prof. Dr. h.c. İbrahim Atalay a Armağan lik bir değer bulunmuştur. Bu değere göre havzanın her bir km 2 sinde 2.67 km akarsu bulunmaktadır. Bu miktar ülkemizde yapılan diğer çalışmaların sonuçları ile kıyaslandığında orta yoğunluğa karşılık gelir. Havzanın drenaj yoğunluğu hesaplamalarında 4.94 lük bir değer bulunmuştur. Bu değer diğer havzalarda yapılan çalışmaların sonuçları ile kıyaslandığında orta sıklığa karşılık gelmektir. Değirmendere nin kaynağını aldığı Elmacık Tepe ile ağız kısmı arasında 8 km direk mesafe bulunmasına rağmen akarsuyun ana kolu 12.2 km lik bir yol kat ettikten sonra ağız kısmına ulaşmaktadır. Aradaki 4.2 km mesafe farkı akarsuyun anakolundaki kancalanma ve mendereslerden dolayı ortaya çıkmıştır. Havzada yapılan simetri asimetri indeks hesaplamalarında 0,3503 lük bir değer bulunmuştur. Uygulanan formüle göre tam simetri 0 kuvvetli asimetri 1 olduğuna göre Değirmendere havzasının simetriye yakın hafif asimetrik bir havza olduğu tespit edilmiştir. Akarsuyun boy gradyan indeksi incelendiğinde Değirmendere nin kaynağını aldığı Elmacık Tepe kuzey yamaçlarında (12.km) SL değeri 115 olarak hesaplanmıştır. 5 ve 6. Km lerde 350-400 e çıkan SL değeri burada akarsu gücünün maksimuma çıktığını gösterir. Bu değere göre akarsuyun 5 ve 6. km lerinde yatak eğimi fazladır buna bağlı olarak akış hızı yüksek aşındırma ve taşıma faaliyetlerinin kuvvetli olduğu tespit edilmiştir. Havzada belirlenen 5 kesit alanın profili çıkarılarak hesaplanan vadi tabanı genişliği vadi tabanı yüksekliği oranı hesaplanmış ve profillerin Vf değerlerine ulaşılmıştır. Yapılan hesaplamalarda yüksek Vf değerleri düşük yükselme oranını, alçak Vf değerleri de fazla yükselme oranını göstermiştir. Bu hesaplamalara göre Profil 1 2 3 son zamanlarda tektonik hareketlerle yükselmeye uğramış ve buna bağlı olarak vadi yamaçları aşındırılarak akarsu yatağı derine doğru kazılmıştır. Vadi yamaçlarının aşındırılarak işlenmesi bazı yamaçlarda aşınım düzlüklerinin oluşmasına ve yamaç eğiminin düşmesine neden olmuştur. Buna karşın düşük Vf değeri gösteren Profil 4 ve 5 son tektonik hareketlerden daha az etkilenmiştir. Bunun sonucunda vadi tabanında derine doğru kazma ve vadi yamaçlarında aşındırma görülmediği için diğer profillere göre daha yüksek eğim değerleri ortaya çıkmıştır. KAYNAKÇA Atalay, İbrahim. (1986), Uygulamalı Hidrografya, E.Ü. Ed. Fak. Yay., No:38, İzmir. Cürebal, İsa., Erginal, Ahmet. (2007), Mıhlı Çayı Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerinin Jeomorfik İndislerle Analizi Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 Kıs - 2007 C.6 S.19 (126-135), Balıkesir Erginal, A. E., Cürebal, İ. (2007), Soldere Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerine Morfometrik Yaklaşım: Jeomorfik İndisler ile Bir Uygulama Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, s.203-210, Konya Cürebal, İsa.(2006), Strahler Yöntemi İle Komşu Akarsu Havzalarının Karşılaştırmalı Analizi Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Aralık 2006 Cilt 8 Sayı 2 71-84, Edirne. Darkot, Besim, Tuncel, Metin. (1995), Ege Bölgesi Coğrafyası, İ.Ü. Yay., No:1365, Coğr. Enst. Yay., No:99, İstanbul. Erinç, Sırrı., Bilgin, Turgut. (1956), Türkiye de Drenaj Tipleri, İ.Ü. Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 4, 7, 124-156, İstanbul Erinç, Sırrı. (2000), Jeomorfoloji I (Güncelleştirenler: Ahmet ERTEK - Cem GÜNEYSU), Der Yayınları, No:284, İstanbul Kurter, Ajun., Hoşgören, M. Yıldız. (1986), Jeomorfoloji Tatbikatı, İ.Ü. Ed. Fak. Yay., İstanbul Turoğlu, Hüseyin. (1997), İyidere Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım, Türk 507

Değirmendere Havzası nın Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri, Ş. Fural ve M. Poyraz Coğrafya Dergisi, 32, 349-355, İstanbul. Poyraz, Murat, Taşkın, Sevil and Keleş, Kemal, Morphometric approach to geomorphologic characteristics of Zeytinli Stream basin Procedia Social and Behavioral Sciences 19 (2011) 322 330, Elsevier, UK. 508