ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Sedat GÜNDOĞDU ERÇEK GÖLÜ İNCİ KEFALİ (CHALCALBURNUS TARICHI, PALLAS, 1811) POPÜLASYONU ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2010

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ERÇEK GÖLÜ İNCİ KEFALİ (CHALCALBURNUS TARİCHİ, PALLAS, 1811) POPÜLASYONU ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Sedat GÜNDOĞDU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNÜLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Mustafa AKAR Yıl : 2009 Sayfa: 48 Jüri : Prof. Dr. Mustafa AKAR Prof. Dr. Dursun AVŞAR Prof. Dr. Mustafa SARI Bu çalışmada Erçek Gölü nden yakalanan inci kefallerinin populasyon yapısı, büyüme ve üreme gibi özellikleri incelenmiştir. Ocak 2008- Ocak 2009 tarihleri arasında toplam 527 adet inci kefali, serpme ve 20-22-24 mm göz açıklığında uzatma ağları kullanılarak örneklenmiştir. Yakalanan inci kefallerinin çatal boy, vücut ve gonad ağırlıkları, eşey ve fekonditeleri belirlenmiş; operkulum ve otolitlerinden yaş tayini yapılmış; kondisyon faktörü ve gonadosomatik indeks değerleri hesaplanmıştır. Yapılan yaş tayinlerinden yaş aralığı, II-VII yaş olarak tespit edilmiştir. Ortalama boyun 21.985±0.9 cm olduğu tespit edilmiştir. Ortalama ağırlık 136.65±1.7 g olarak bulunmuştur. Boy ağırlık ilişkisi W=0.0201*L 2.8449, boyca ve ağırlıkça von Bertalanffy büyüme eşitlikleri sırasıyla L t =39.5229*(1-e -0.089(t+5.096) ), W t =699.2525*(1-e -0.089(t+5.096) ) 2.8449 olarak hesaplanmıştır. GSİ değerlerine göre, üreme döneminin nisan ayında başladığı ve ağustos ayına kadar sürdüğü tespit edilmiştir. Ortalama kondüsyon faktörü 1.255±0.005 olarak tespit edilmiştir. Total fekondite 20109±606 yumurta/birey/yıl olarak tespit edilmiştir. Fekondite boy ilişkisinin üstel olduğu ve eşitliğinin F=8.9362*L 2.4522 şeklinde olduğu tahmin edilmiştir. Populasyonun erkek:dişi miktarı yaklaşık olarak 1:1 olarak hesaplanmıştır. Anahtar kelimeler: Chalcalburnus tarichi, Populasyon Dinamiği, Erçek Gölü, Gonadosomatik İndeks, von Bertalanffy Büyüme Sabitleri. I

ABSTRACT MSc THESIS A STUDY ON THE POPULATION CHARACTERISTICS OF PEARL MULLET (CHALCALBURNUS TARICHI, PALLAS, 1811) IN ERÇEK LAKE Sedat GÜNDOĞDU DEPARTMENT OF FISHERIES INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Mustafa AKAR Year : 2009, Pages: 48 Jury : Prof. Dr. Mustafa AKAR Prof. Dr. Dursun AVŞAR Prof. Dr. Mustafa SARI Population structure and growth and reproduction properties of pearl mullet (Chalcalburnus tarichi, Pallas, 1811) which lives in Erçek Lake were investigated in this study. Between January 2008 January 2009, 527 fish samples collected by using hand nets and seine nets of which mesh sizes were 20 mm, 22 mm and 24 mm. Fork length, body and gonad weight and sex and fecundity were determined in the sampled individuals. Opercular bone and otolit was used for age determination. Condition factor and GSI were calculated on this data. Age groups among the investigated individuals were found between II - VII. Mean length was 21.985±0.9 cm. Weight varied between 40-280 g. Length - Weight relationship as W=0.0201*L 2.8449, in length and in weight von Bertalanffy equation was L t =39.5229*(1-e -0.089(t+5.096) ) and W t =699.2525*(1-e -0.089(t+5.096) ) 2.8449. According to GSI data spawning, migration date was between April and the beginning of August. Total fecundity was found 20109±606. Fecundity Length relationship was counted F=8.9362*L 2.4522. The mean Condition factor was 1.255±1828. Rate of male and female was investigated approximately at 1:1 in this situation females were relatively predominant. Key Words: Chalcalburnus tarichi, Population Dynamic, Erçek Lake, Gonadosomatik Index, von Bertalanffy Growth Parameters. II

TEŞEKKÜR Bu araştırmanın yürütülmesinde, bulguların incelenip değerlendirilmesinde, büyük desteklerini gördüğüm değerli hocalarım Prof. Dr. Mustafa SARI ve Prof. Dr. Mustafa AKAR a, tez çalışmam esnasında desteğini esirgemeyen değerli hocam Doç Dr. Muhammed ARABACI ya, toplanan materyallerin incelenmesinde yardımcı olan Yüksek Lisans öğrencileri Naciye ATAMAN ve Mustafa AKKUŞ a, örneklerin toplanmasında yardım eden Erçek Gölü balıkçılarından Mehmet Salih GENCER e, örneklemede kullanılan malzemelerin araç ile taşınmasını sağlayan Bekir AYTİN e ve araştırma boyunca desteklerini esirgemeyen herkese teşekkür ederim. Çalışmanın yürütülmesi için gerekli finansal desteği sağlayan Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Proje Başkanlığı na da teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.........I ABSTRACT......... II TEŞEKKÜR..... III İÇİNDEKİLER...IV SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ........VI ÇİZELGELER DİZİNİ......VII ŞEKİLLER DİZİNİ...IX 1. GİRİŞ.............1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR....... 4 2.1. Erçek Gölü ile İlgili Çalışmalar...........4 2.2. İnci Kefali ile İlgili Çalışmalar...5 2.3. Araştırma Konusu ile İlgili Çalışmalar ve Genel Bilgiler...7 3. MATERYAL VE METOD.......9 3.1. Çalışma Alanının Genel Özellikleri........9 3.2.Çalışma Materyalinin Genel Özellikleri........12 3.3. Örneklerin Toplanması....... 13 3.4. Morfometrik Ölçümler....... 14 3.4.1. Yaş Tayini...... 15 3.4.2. Avlama Yöntemi..... 15 3.4.3. Boy Ağırlık İlişkisi..... 16 3.4.4. Boyca ve Ağırlıkça Büyüme....17 3.4.4.1. Boyca Büyüme.......17 3.4.4.2. Ağırlıkça Büyüme..........18 3.4.5. Gonadosomatik İndeks.........18 3.4.6. Kondisyon Faktörü...............19 3.4.7 Fekondite ve Fekondite-Boy İlişkisi.......19 3.4.8 İstatistiksel Analizler........21 IV

4. BULGULAR............22 4.1. Popülasyonun Yapısal Özellikleri..........22 4.1.1. Yaş Kompozisyonu.........22 4.1.2. Boy Kompozisyonu..........23 4.1.3. Ağırlık Kompozisyonu......26 4.1.4. Eşey Kompozisyonu........27 4.2. Populasyonun Büyüme Özellikleri.......28 4.2.1. Boy - Ağırlık İlişkisi...........28 4.2.2. Boyca Büyüme............30 4.2.3. Ağırlıkça Büyüme............. 32 4.3.4. Kondüsyon Faktörü...............34 4.3. Populasyonun Üreme Özellikleri...34 4.3.1.Gonadosomatik İndeks (GSİ)...........34 4.3.2. Fekondite............35 4.3.3. Fekondite-Boy İlişkisi.........36 5. TARTIŞMA VE SONUÇLAR..............38 6. ÖNERİLER...43 KAYNAKLAR...44 ÖZGEÇMİŞ...48 V

SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler a: Regresyon sabiti, doğrunun kesişme noktası b: Regresyon sabiti, doğrunun eğimi F: Fekondite G: Toplam gonad ağırlığı G i : i nci örneğin toplam gonad ağırlığı g: Gonadlardan alınan alt örnek ağırlığı g i : i nci örneğin gonadından alınan alt örnek ağırlığı L: Çatal boy, cm cinsinden. L i : i nci balığın boyu L t : t yaşındaki balığın boyu, cm cinsinden. L : Balığın sonsuzda ulaşacağı varsayılan boyu. Asimptotik boy (cm). K: Brodi nin büyüme katsayısı, yıl -1 cinsinden m: Fekonditesi hesaplanan örnek sayısı n: Frekans p: Gonadlardan alınan alt örneğin yumurta sayısı p i : i nci örneğin gonadından alınan alt örneğin yumurta sayısı t: Yaş, yıl cinsinden t 0: Balığın yumurtadan çıkmadan önceki yaşı, yıl cinsinden W: Toplam ağırlık, gram cinsinden W i : i nci balığın toplam ağırlığı, gram cinsinden W t: t yaşındaki balığın toplam ağırlığı, gram cinsinden W : Balığın sonsuzda ulaşacağı varsayılan ağırlığı, gram cinsinden Kısaltmalar G.S.İ.: Gonadosomatik indeks G.A. : Gonad Ağırlığı K.F. : Kondisyon Faktörü V.A. :Vücut ağırlığı G.P.S: Küresel Konumlandırma Sistemi VI

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. İnci Kefali Örneklerinin Yaş Frekans Dağılımları...22 Çizelge 4.2. Bu Çalışmadan Elde Edilen Yaş Gruplarının Yüzdeleri İle Sarı (1997) nin Van Gölü nden Elde Ettiği Yaş Gruplarının Karşılaştırılması...23 Çizelge 4.3. İnci Kefali Örneklerinin Ortalama Boyu ve Standart Hatası ile % 95 lik Güven Sınırlarındaki Alt ve Üst Boy Limitleri...23 Çizelge 4.4. İnci Kefali Örneklerindeki Toplam Boy ve Frekans Değerleri...24 Çizelge 4.5. Bu Çalışma İle Sarı (1997) nin Çalışmasından Elde Edilen Boy Değerlerinin Karşılaştırılması...25 Çizelge 4.6. İncelenen Örneklere Ait Ortalama Boy Değerleri, Standart Hataları ve %95 lik Güven Sınırları...26 Çizelge 4.7. İncelenen Örneklerdeki Dişi, Erkek ve Tüm Bireylere Ait Ağırlık Frekansları...27 Çizelge 4.8. Örneklenen İnci Kefallerinin % Eşey Oranları...27 Çizelge 4.9. Örneklenen İnci Kefallerinin Eşeye Göre Cinsiyet Frekansları...27 Çizelge 4.10. İnci Kefalleri nin Boy-Ağırlık İlişkisinden Elde Edilen Regresyon Katsayısı ve Korelasyon Katsayısı İle Regresyon Katsayısına Ait Standart Hatalar ve Regresyon Katsayısının % 95 lik Güven Sınırları...30 Çizelge 4.11. Bu Çalışma İle Sarı (1997) nin Çalışmasındaki Boyca Von Bertalanffy Sabitelerinin Karşılaştırılması...31 Çizelge 4.12. İncelenen Örneklerin Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Boyları...31 Çizelge 4.13. Erçek Gölü İnci Kefali Populasyonundan Elde Edilen Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Ağırlıklar...32 Çizelge 4.14. Erçek Gölü nden Örneklenen İnci Kefallerinde Tüm Bireyler, Erkekler ve Dişilerin Hesaplanan Kondisyon Faktörü Değerleri ve Standart Hataları...33 Çizelge 4.15. Eşeylere ve Tüm Bireylere ait GSİ Değerlerinin Aylık Değişimi...34 VII

Çizelge 4.16. Erçek Gölü nden Örneklenen İnci Kefallerinin Yaşa Bağlı Minimum, Maksimum ve Ortalama Fekonditeleri...36 Çizelge 4.17. Örneklenen İnci Kefallerinin Yaşlara Göre ve Toplam İçin Ortalama Fekonditeler ve Bunlara Ait % 95 lik Güven Sınırları...36 Çizelge 4.18. İnci Kefallerinde Fekondite-Boy İlişkisine Ait Korelasyon Katsayısı, Regresyon Katsayısı ve Bunlara Ait Standart Hatalarla Birlikte Regresyon Katsayısının % 95 lik Güven Sınırları...37 VIII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Erçek Gölü nün Türkiye ve Van Gölü Havzasındaki Konumu...10 Şekil 3.2. Erçek Gölü, nün Derinlik ve Üç Boyutlu Derinlik Haritası...11 Şekil 3.3. İnci Kefali...13 Şekil 3.4. Erçek Gölü İnci Kefali Dağılım Alanları...14 Şekil 3.5. Örnekleme İçin Kullanılan Zodiac Bot...16 Şekil 4.1. İnci Kefali Örneklerinin Yaş-Frekans Dağılımı...22 Şekil 4.2. Örneğin Toplam Boy Frekans Dağılımı...24 Şekil 4.3. İncelenen Örnekteki Erkek Bireylerin Boy Frekans Dağılımı...25 Şekil 4.4. İncelenen Örnekteki Dişi Bireylerin Boy Frekans Dağılımı...25 Şekil 4.5. İncelenen Örneklerdeki Tüm Bireylerin Boy-Ağırlık İlişkisi...28 Şekil 4.6. İncelenen Örneklerdeki Erkek Bireylerin Boy-Ağırlık İlişkisi...29 Şekil 4.7. İncelenen Örneklerdeki Dişi Bireylerin Boy-Ağırlık İlişkisi...29 Şekil 4.8. Erçek Gölü İnci Kefali Populasyonunun Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Boy Değerleri...31 Şekil 4.9. İncelenen Örneklerin Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Ağırlık Değerleri...33 Şekil 4.10. Örneklenen İnci Kefallerinin Tüm Örnekler, Dişi ve Erkek Bireylerin GSİ Değerlerinin Aylık Değişimi...35 Şekil 4.11. Erçek Gölü nden Örneklenen İnci Kefallerinin Fekondite-Boy Grafiği...37 IX

1. GİRİŞ Sedat GÜNDOĞDU 1. GİRİŞ Günümüz dünyasında yaşanan çevre sorunları canlı türlerinin araştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Küresel ısınma ve beraberinde yaşanan çeşitli sıkıntılar, canlı türlerinin önemini her geçen gün biraz daha arttırmaktadır. Çünkü her canlı doğada belirli bir işleve sahip olup; doğal dengenin bir parçası olarak insan hayatını doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemektedir. Bu yüzden doğanın korunması, insanın da korunması anlamına gelmektedir. Bunun yanında artan nüfus artışı ile artan besin talebi karşılanamaz noktalara kadar gelmiştir. İnsanoğlunun önünde ya ihtiyaçları kısıp doğadan mümkün olduğunca az yararlanma ya da sürdürülebilir kullanma yani kullanırken koruma seçeneği kalmıştır. Sürdürülebilir kullanma var olan durumda kesin çözüm olmasa bile doğanın var olan durumdan daha iyi bir konuma gelmesi noktasında önemli bir yer tutmaktadır. İnsanoğlu yüz binlerce yıldır doğadan faydalanarak yaşamını sürdürmekte ve onu tüketerek gelişimini devam ettirmektedir. Özellikle sanayi devrimi öncesine kadar doğa sürdürülebilir bir zihniyet ile kullanılırken; artan hammadde ihtiyacı ve doğal olmayan yeni madde keşifleri, sürdürülebilir kullanımın yerine sürdürülemez bir tüketime doğru bir yönelim gerçekleştirdi. İşte bu yüzden doğal olanın kullanımının yüksek fayda ve mümkün olan en az zarar ile sürdürülebilmesi gerekmektedir. Bu da beraberinde canlıların daha iyi anlaşılması gerçeğini zaruri kılmaktadır ve canlılar üzerine yapılan araştırmaların da her geçen gün artması gerektiği gerçeğini ortaya koymaktadır. İnsan doğa ilişkisi içinde doğadaki insan dışı organizmaların yaşam koşulları ve yaşam ilişkilerinin anlaşılması, insanın kendisini anlamaya çalışma çabası kadar önem arz etmektedir. Canlı ile uğraşan her bilim dalı da bu anlam arayışı çabasına bir nevi hizmet etmektedir. Doğa üzerine yapılan araştırmalar öncelikle karasal alanları kapsamış ancak zamanla sulardaki zenginlik de fark edilerek sucul ekosistemler de araştırmaların konusu olmuştur. Her araştırma beraberinde yeni bir keşfi getirdiği için, keşfedilenin ekonomik değeri olup olmadığı sorusu bu noktadan sonra ortaya çıkmıştır. Zaman içinde deniz ve tatlı sulardaki besin kaynakları insanların temel besin kaynağı olan proteinin farklı bir kaynağı olarak yerini almıştır. İlk başlarda ilkel yöntemlerle 1

1. GİRİŞ Sedat GÜNDOĞDU sürdürülen balıkçılık zamanla profesyonelleşmiş ve teknolojiden de faydalanılarak gelişmiştir. Hatta sömürü öyle bir hal almıştır ki bir zaman sonra balık stoklarının tükeneceği söylemleri bile ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine bazı araştırıcılar stoktan optimum yararlanma teorileri geliştirmiştir (Beverton ve Holt, 1957). Balıkçılık faaliyetleri ikinci dünya savaşına kadar oldukça sınırlı filolar ve teknolojilerle gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda ülkemizde de balıkçılığın gelişimi 1970 lere kadar oldukça durağan geçmiş ve ilkel balıkçılık filolarıyla balıkçılık sürdürülmeye çalışılmıştır. Ancak 1970 lerden sonra balıkçılık ülkemizde yükselen bir gelişim seyri izlemiştir (Sarı, 1997). Balıkçılığın gelişmesiyle beraber, balıkçılık araştırmaları da ülkemizde hızla artmıştır. Bu araştırma da insan dışı organizmalar içinde geniş bir yer tutan ve insanın protein ihtiyacının da karşılanmasında önemli bir yeri olan su canlılarından balıkların anlaşılmasına önemli bir katkı sağlayacaktır. Çünkü gün geçtikçe azalan balık stokları beraberinde yeni stoklara yönelimi arttırmaktadır. Stokların azalmasından kaynaklı eskiden pek fazla önem arz etmeyen ya da göz ardı edilen balık stokları bugün büyük ölçüde değer kazanmıştır. Araştırmanın konusu olan İnci Kefali (Chalcalburnus tarichi, Pallas, 1811) bu anlamda hem ekolojik hem de ekonomik bir kıymet olarak değerlendirilmeyi beklemektedir. Çünkü tek başına tüm Türkiye içsu balıkları üretiminin 1/3 ünü oluşturmaktadır (Sarı 1997). Bu rakam bile, tek başına inci kefalinin hem Türkiye hem de Van Gölü havzası içerisinde önemli bir yer tuttuğunun göstergesidir. Bölgede var olan sosyoekonomik problemlerin çözümüne katkı sağlayacak bir artı değer konumunda olan inci kefali bu bağlamda Van Gölü havzası içinde var olan bir önemli bir biyo çeşitlilik unsuru olduğunu ifade etmektedir. İnci kefali Van Gölü havzası içerisinde Van Gölü ile bağlantısı olan göl, nehir ve barajlarda mevcut bir balıktır. Dolayısıyla Van Gölü nden sonra havzanın en büyük gölü olan Erçek Gölü de bu çalışmanın alanı olarak tercih edilmiştir. Erçek Gölü başta kıyısı bulunduğu Erçek ve Karagündüz yerleşimleri olmak üzere tüm Van Gölü havzası için oldukça büyük bir öneme sahiptir. Gerek önemli kuş göç uğrak noktalarından biri olması sebebiyle eko turizm için, gerekse de barındırdığı inci kefali nedeniyle ekonomik olarak oldukça büyük bir öneme sahiptir. 2

1. GİRİŞ Sedat GÜNDOĞDU Erçek Gölü Van Gölü nün doğusunda, tıpkı Van Gölü gibi tuzlu ve sodalı suyu olan bir göldür. Gölde doğal olarak hiçbir balık türü yaşamamaktadır. Ancak 1985 yılında Van Tarım İl Müdürlüğü tarafından göle, Van Gölü nden alınan inci kefali yavruları yurtlandırılmıştır. Bu işlem 1992 yılına kadar her yıl tekrarlanarak devam ettirilmiştir. Bunun sonucu olarak gölde hâlihazırda inci kefalleri yaşamını devam ettirmektedir. Göl çevresinde inci kefali balıkçılığı yapmak üzere daha önce 3 adet kooperatif kurulmuş olup; balıkçılık teşvik edilmişse de kooperatiflerin üreme dönemi balıkçılığında ısrar etmesi, bu çabaları boşa çıkarmıştır (Sarı ve İpek 1998). Hâlihazırda profesyonel balıkçılık yapan tek bir tekne bulunmaktadır. Ancak üreme döneminde inci kefali toplu şekilde tatlı sulara göç ederken, kaçak yollardan üreme dönemi balıkçılığı yapılmaktadır. Bu balıkçılığın şiddeti ve populasyon üzerindeki etkisi kaynak yetersizliğinden dolayı bilinmemektedir. Yine göldeki inci kefali populasyonunun biyolojik özellikleri üzerine hiçbir çalışma yapılmamış olup; sadece Sarı ve İpek (1998) tarafından dağılımları incelenmiştir. Bu çalışma ile Erçek Gölü inci kefalinin bazı biyolojik özellikleri incelenmiştir; incelenen bu özellikler daha önce Van Gölü inci kefali populasyonu için yapılan çalışmalarla karşılaştırılmıştır. Bunun için bu çalışmada balıklar düzenli aralıklarla örneklenip; bazı biyolojik özellikleri incelenmiştir. 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sedat GÜNDOĞDU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Erçek Gölü ile İlgili Çalışmalar Erçek Gölü, Van Gölü havzasında önemli bir yere sahip olmasına karşın, hakkında pek az çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların çoğu gölün fiziksel özellikleri ve etki alanı içerisindeki diğer canlıları kapsamaktadır. Erçek Gölü inci kefali popülasyonu hakkında Sarı ve İpek (1998) in çalışması dışında başka bir çalışmaya rastlanmamıştır. Behçet ve Altan (1994), Van-Erçek, Turna-Bostaniçi göllerinin sucul florasını inceledikleri çalışmada, Erçek Gölü ile ilgili olarak Memedik Deresi nin döküldüğü göl kıyılarında Phragmites australis ile tuzcul bir tür olan Puccinella qiantea nın dominant olduğu bitki topluluklarının görüldüğünü; gölün doğu kıyılarında yer alan alüvyonlarda ise İris spuria subsp. musulmunica topluluklarının olduğunu bildirmişlerdir. Yıldız (1997), Erçek Gölü zooplankton türleri ile bu zooplanktonik organizmaların aylık ve mevsimsel dağılımlarını incelemiştir. Çalışma süresince sıcaklığın 1-23 0 C arasında değiştiğini, en yüksek ph 10.75, en düşük ph değeri ise 9.40 olarak bildirilmiştir. Çözünmüş oksijen oranı en yüksek 6.7mg/lt, en düşük değer olarak 2.9mg/lt ölçülmüştür. Bu çalışma ile Erçek Gölü zooplanktonunu Cladocera, Copepoda, Rotatoria, Ostracoda ve Diptera nın oluşturduğu tespit edilmiştir. Tüm zooplankton türleri içinde, %51 Copepoda, %37 Rotifera, %12 Cladocera bulunduğunu bildirmiştir. Sarı ve İpek (1998), Erçek Gölü nün batımetrik özelliklerinin belirlenmesi adlı çalışmalarında, çeşitli uydu verilerinden faydalanarak, gölün su seviyesi haritasını belirlemişlerdir. Yine aynı çalışmada GPS (Global Positioning System- Küresel Konumlama Sistemi) ve ekosounder kullanılarak gölün en derin noktasının 40m ve ortalama derinliğinin 18.45m olduğunu tespit etmişlerdir. Kullanılan bu ekosounder yardımıyla göldeki inci kefali popülasyonunun dağılım alanları belirlenmiştir. Yapılan çalışmada Ağustos ayında 6-20m derinliklerde; ancak genel 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sedat GÜNDOĞDU olarak 10m derinliklerde olduğunu tespit etmişlerdir. Yine bu çalışmada Erçek Gölü nün son su seviyesi kotu (denizden yüksekliği) 1810.52m olarak bildirilmiştir. 2.2. İnci Kefali (Chalcalburnus tarichi, Pallas 1811) ile İlgili Çalışmalar İnci kefali hakkında yapılmış çalışmalar sınırlıdır ve bu çalışmalarının hemen hepsi Van Gölü, Nazik Gölü ve Koçköprü Baraj Gölü inci kefali popülasyonu üzerine yapılmıştır. Erçek Gölü inci kefali popülasyonunun biyolojisi ile ilgili bir çalışma henüz yapılmamıştır. Danulat ve Selçuk (1992), inci kefalinin yaşam döngüsü ve yaşadığı çevrenin bazı özelliklerini inceledikleri çalışmalarında, inci kefalinin bazı biyolojik özelliklerini araştırmışlardır. Elp (1995), inci kefalinin üreme biyolojisi üzerine bir araştırma adlı çalışmalarında, Karasu Çayı ndan örneklediği inci kefallerinin üreme biyolojisine değinmiş ve gerçekleştirdikleri üreme göçünün önündeki engellerin kaldırılması, üreme habitatının korunması ve ıslahı gerektiğini belirtmişlerdir. Çetinkaya ve ark.(1995), Van Gölü İnci kefali avcılığında kullanılan fanyalı uzatma ağlarının verimliliği ve seçiciliği üzerine çalışmışlardır. Çetinkaya ve ark. (1995), Karasu Çayı balık popülasyonlarını inceledikleri çalışmalarında, inci kefalinin ağırlık, boy ve yaş tayini yaparak popülasyon ve üreme özelliklerini belirlemişlerdir. Sarı ve Arabacı (1997), inci kefali popülasyonunda üreme ve fekondite adlı çalışmalarında inci kefalinin göçmen bir tür olduğunu ve gölde beslendikten sonra su sıcaklığının 12 0 C ye ulaşmasıyla üremek için akarsulara gittiğini ve üreme sonrası tekrar göle döndüğü bildirmişlerdir. Yine aynı çalışmada ilk eşeysel olgunluk boyu hesaplanmış, ilk eşeysel olgunluk boyu erkekler için 13.82cm, dişiler için 14.29cm olarak bulunmuştur. Sarı (1997), Van Gölü İnci Kefalinin stok miktarının tahmini ve balıkçılık yönetim esaslarının belirlenmesi adlı çalışmasında, balıkçıların karaya çıkardığı balıkları örnekleyerek, inci kefalinin popülasyon yapısı, büyüme durumu, toptan avcılık miktarı, av gücü, birim ve toplam av verimi ile sanal popülasyon analizinden 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sedat GÜNDOĞDU (Virtual Population Analysis) yararlanarak stok büyüklüğü, toplam, doğal ve balıkçılık nedeniyle olan ölüm oranlarını hesaplamıştır. Diğer taraftan elde ettiği bu veriler ekseninde balıkçılık yönetimi parametrelerini hesaplamıştır. Yine aynı çalışmada Van Gölü ndeki toplam balık miktarının ise 42 700ton, total avlanabilir balık miktarını 8 400ton olarak hesaplamıştır. Kocabaş (1999), Nazik Gölü inci kefali popülasyonunun yapısı, büyüme, üreme ve beslenme özellikleri üzerine araştırmalar adlı çalışmasında, Nazik Gölü inci kefali popülasyonunun bazı biyolojik özelliklerini hesaplamıştır. Sarı (2000), ay ışığının Van Gölü inci kefalinin av verimi üzerindeki etkilerini araştırmıştır. Sarı ve Tokaç (2000), Van Gölü inci kefali balıkçılığında kullanılan iki farklı yapıdaki fanyalı uzatma ağlarının av verimlerini karşılaştırmışlardır. Ünal ve ark. (2000), Karasu Çayı ndan yakaladıkları inci kefallerinden elde ettikleri olgun yumurtalarda embriyo ve larva gelişimlerini incelemişlerdir. Arabacı ve ark. (2001), Van Gölü inci kefalinin üreme, üreme öncesi ve üreme sonrası serum iyon içeriğini incelemiş ve karşılaştırmışlardır. Arabacı ve Sarı (2004), Van Gölü nden yakaladıkları inci kefallerinde yumurtlamayı memeli GnRHa sı ([D-Ser(tBu)6, Pro9 Net]) ve Haloperidol kullanıp uyarmak suretiyle incelemişlerdir. Elp (2007), Koçköprü Baraj Gölü inci kefali popülasyonunun bazı popülasyon parametrelerini hesaplamıştır. Sarı (2008), Van Gölü inci kefalinin hayat döngüsünü ve balıkçılık durumunu incelediği makalesinde üreme dönemini, avcılık gelişimini, yaşayabildiği ph değerini, maksimum ulaşabildiği yaşı ve üreme yaşına değinmiştir. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sedat GÜNDOĞDU 2.3. Araştırma Konusu ile İlgili Çalışmalar ve Genel Bilgiler Araştırma konusu ile ilgili olarak Erçek Gölü inci kefali hakkında bir çalışma yapılmış olmasa bile, benzer konu farklı göllerde ve farklı balık türleri ile ilgili olarak yapılmıştır. Bu çalışmaların sayısı oldukça fazla olduğu için konuyla ilgisi daha fazla olduğu düşünülen çalışmaların bir kısmı alınmıştır. Türkmen ve Akyurt (2000), Karasu Irmağı nın Aşkale mevkiinden yakalanan gümüş balığı (Chalcalburnus mosullensis, Heckel 1843) nın popülasyon yapısı ve büyüme özellikleri adlı çalışmalarında gümüş balığının von Bertalanffy büyüme sabitlerini, boy-ağırlık ilişkisini, kondüsyon faktörünü ve eşey oranını tespit etmişlerdir. Özyurt ve Avşar (2001), Seyhan Baraj Gölü Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) popülasyonunun bazı biyolojik özelliklerinin belirlenmesi adlı çalışmalarında, GSİ, kondisyon faktörü, von Bertalanffy büyüme sabitleri ile ilk eşeysel olgunluk boyu ve yaşını hesaplamışlardır. Erkek bireyler için ilk eşeysel olgunluk boyunun 28 cm, dişi bireyleri için ise 28.8cm, Von Bertalanffy büyüme parametrelerinden sonuşmaz uzunluk (L ), Brody nin büyüme katsayısı (K) ve balığın yumurtadan çıkmadan önceki kuramsal yaşını (t 0 ) sırasıyla 64.43cm, 0.115yıl -1 ve 1.862yıl olarak saptanmıştır. Bu verilere dayanarak, aşırı avcılığı oluşturmamak için, belirlenen ilk eşeysel olgunluk boyundan, yani 28.6cm lik boy grubundan küçük sazanların avlanmaması gerektiğini belirtmişlerdir. Alagöz ve ark. (2006), Seyhan Baraj Gölü ndeki kızılgöz (Rutilus rutilus L., 1758) popülasyonunun büyüklük dağılımı ve kondisyon faktörünün belirlenmesi üzerine yaptıkları çalışmada, balık türleri olarak zengin olan Seyhan baraj gölündeki kızılgöz balıklarının diğer türlerle olan ilişkilerinin büyümelerini etkilediğini ve rekabetin büyümeyi yavaşlattığını belirtmişlerdir. Nikolskii (1980), besin bolluğu ve büyümenin popülasyonu etkilediğini, besinin artması ile büyümenin de artığını belirtmiştir. Yine çevre şartlarının türlerin boy-ağırlık kompozisyonlarını değiştirebildiğini ifade etmiştir. Yine aynı yazar, çoğu popülasyonun erkek-dişi oranının 1:1 olduğunu ancak bunun çevre şartlarına bağlı 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sedat GÜNDOĞDU olarak değişebileceğini belirtmiştir. Ayrıca eşey oranının, yumurtlama alanında ve yumurtlama göçü esnasında farklı olabileceğini de belirtmiştir. Avşar (2005), bir balığın eşeysel olgunluk durumunu 5 aşamalı olarak tanımlamıştır. Bu dereceleri gonadların dış görünüşüne göre sırasıyla; olgunlaşmamış (I), olgunlaşmaya başlamış (II), olgunlaşan (III), olgun (IV) ve yumurtlamış (V) diye tanımlar. Avşar (2005), erginleşen bir bireyin yumurtlama potansiyelini yani fekonditesini bireylerin büyüklüğü ve aldıkları besinin kalitesinin belirlediğini; alınan besinin kalitesi ve miktarı arttıkça fekonditenin de artacağını bildirmiştir. Avşar (2005), avlanmayan bir stoktaki dengeyi, büyüme, üreme ve doğal ölümün sağladığını bildirmektedir. Böyle bir popülasyonun denge halinde olup olmadığını da bu parametrelerin karşılaştırılmasıyla anlaşılabileceğini bildirmektedir. 8

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Çalışma Alanının Genel Özellikleri Çalışma alanı olan Erçek Gölü, Van Gölü nün 30 km doğusunda yer alan ve suları alkali özelliklerde olup ph değeri 10.75 ile 9.40 arası değişen bir göldür. Yıllık sıcaklık değişimi 2-23 0 C arasındadır (Yıldız, 1997). Yüzey alanı 114km 2, yüzey kotu ise 1810.52m dir. Van Gölü havzasında, 114 km 2 yüzey alanıyla, Van Gölü nden sonraki en büyük göldür. En derin yeri 40 m olup ortalama derinlik 18.45m dir (Sarı ve İpek, 1998). Gölü besleyen tek akarsu gölün doğusundan dökülen Memedik Deresi dir (Şekil 3.1). Şekil 3.2 de Erçek Gölü nün Coğrafi Bilgi Sistemi yardımıyla düzenlenmiş derinlik haritası gösterilmiştir. 9

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Şekil 3.1. Erçek Gölü nün Türkiye ve Van Gölü Havzasındaki Konumu (Sarı ve İpek, 1998) 10

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Şekil 3.2. Erçek Gölü nün A) Derinlik Haritası, B) Üç Boyutlu Derinlik Haritası (Sarı ve İpek, 1998) 11

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU 3.2. Çalışma Materyalinin Genel Özellikleri Çalışma materyali olan inci kefali Erçek Gölü nün doğal balığı değildir. Gölde inci kefali, 1985 yılında Tarım İl Müdürlüğü tarafından Van Gölü nden getirilen yavruların yurtlandırılmasıyla yaşamaya başlamıştır. İnci kefali diadrom bir balık türüdür. Vücut şekli torpido (fusiform), baş uzunluğu yaklaşık olarak toplam boyun 1/6 sı kadardır. Ağız yatay (terminal) olup oldukça eğiktir ve fazla açılmaz. (Şekil 3.3.). Solungaç dikenleri genelde 17-21 adet olmakla beraber; 14-27 arasında değişebilir. Sırt (dorsal) yüzgeç genelde karın (ventral) yüzgecin bittiği yerden başlar ve çoğunlukla anal yüzgeç başlangıcına kadar uzanır. Farinks dişleri iki sıralı olup 5:2-2:5 şeklinde dizilmiştir. Yanal çizgi üzerindeki pul sayısı 55-92 arasında değişir. Yanal çizgi sırt yüzgecinin başlangıcı ve yanal çizgi altı pul sayısı sırasıyla 13-16 ve 4-6 puldur Genelde hakim vücut rengi parlak gümüşi olup, sırtlar koyu grimsi yeşil veya koyu gri renkte, karın kısmı parlak gümüşi renktedir (Geldiay ve Balık, 1988). İnci kefali mayıs-haziran aylarında üremek için topluca tatlı sulara göç eder. Sistematik olarak ilk çalışma Pallas (1811) tarafından yapılmıştır. Sarı (1997), inci kefalinin sınıflandırılmasını aşağıdaki gibi bildirmiştir. Alem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Actinopterygii Takım: Cypriniformes Aile: Cyprinidae Cins: Chalcalburnus Tür: C. tarichi 12

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Şekil 3.3. İnci Kefali (Sarı, 2008 den) 3.3. Örneklerin Toplanması Çalışma 2008 Ocak 2009 Ocak ayları arasında yapılmış olup; toplam 527 adet inci kefali 12 kez saha örneklemesi ile toplanmıştır. Ağustos 2008 de araştırmada kullanılan botun arızalanmasından kaynaklı olarak örnekleme yapılamamıştır. Çalışma boyunca Yüzüncü Yıl Üniversitesi ne ait Zodiac bot ile Erçek Gölü ne açılıp 20mm, 22mm ve 24mm lik ağlar göle bırakılmıştır. Üç ağın göz açıklıkları dışındaki tüm teknik özellikleri aynıdır. Sarı ve İpek (1998) in belirttiği inci kefali dağılım alanlarında örnekleme yapmaya özen gösterilmiştir (Şekil 3.4). Ağların gölde 24 saat kalmasına özellikle dikkat edilmiştir. Sabah erken saatlerde göle atılan ağlar ertesi gün tekrar gidilerek toplanmıştır. 13

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU İnci Kefali Dağılım Alanları Düşük Yüksek Çok Yüksek K Derinlik Çizgileri B Örnekleme D alanları G Şekil 3.4. Erçek Gölü İnci Kefali Dağılım Alanları (Sarı ve İpek, 1998) 3.4. Morfometrik Ölçümler Çalışma süresince örneklenen inci kefallerinde aylık olarak çatal boy ve ağırlıklar ölçülmüş, eşey tayini yapılmış ve gonad ağırlıkları ile fekonditeleri hesaplanmıştır. Laboratuara getirilen örneklerde çatal boy ölçümleri 0.5 cm hassasiyetli boy ölçüm tahtalarında Lagler (1978) tarafından belirtilen şekilde ağız kapalı olarak burun ucundan kuyruk yüzgeç çatalına kadar olan mesafe 0.5cm hassasiyetle ölçülmüştür. Ağırlık ölçümleri laboratuara getirilen balıkların çatal boy ölçümleri yapıldıktan sonra kurutma kağıdıyla kurutulmasının ardından 0,01g hassasiyete sahip elektronik bir terazi ile yapılmıştır. Yaş tayininde operkulum ve otolitlerden faydalanılmıştır. Operkulumlar balıklardaki gerekli ölçümler yapıldıktan sonra çıkarılıp % 3 lük NaOH çözeltisinde yağ ve bağ doku temizlenene kadar bekletildikten sonra temizlenip zarflara konulmuştur. Otolitler de Chilton ve 14

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Beamish (1982) tarafından bildirilen şekilde çıkartılıp % 3 lük NaOH çözeltisinde yağ ve bağ doku temizlenene kadar bekletildikten sonra temizlenip; numaralı eliza kaplarına konulmuştur. Eşey tayini Lagler (1978) tarafından önerilen bildirilen şekilde belirlenmiştir. Boy ve ağırlıkları ölçülüp tartılmış olan balıkların eşeyi, karından anüse kadar açılarak gonadlar gözle teşhis edilmek suretiyle yumurta ve sperma olma durumlarına göre dişi ve erkek olarak ayrılmıştır. Çıplak gözle teşhis edilemeyen gonadlar mikroskop altında teşhis edilmiştir. Eşeyi teşhis edilemeyen balıklar eşey olarak sınıflandırma dışı bırakılmıştır. 3.4.1. Yaş Tayini Yaş tayininde operkulum ve otolitlerden yararlanılmıştır. Laboratuarda uygun koşullarda saklanan örnekler üstten aydınlatmalı bir mikroskop altında incelenmiştir. Operkulumlarda yaş okumaları Chilton ve Beamish (1982), tarafından bildirildiği gibi siyah zemin, üstten aydınlatma ile ortam olarak da ksilol kullanılarak yapılmıştır. Otolitlerde de aynı araştırıcıya göre siyah zemin, üstten aydınlatmalı stereo mikroskop altında ksilol ortamı içinde yaş tayini yapılmıştır. Tespit edilen yaşlar protokole kaydedilmek suretiyle incelemeye uygun hale getirilmiştir. 3.4.2. Avlanma Yöntemi Örneklerin toplanması için Erçek Gölü nde 12 farklı zamanda, Sarı ve İpek (1998) tarafından bildirilen dağılım alanları dikkate alınarak farklı göz açıklıklarına sahip fanyalı ağlarla (20; 22; 24mm) avcılık yapılmıştır. Ağların göle bırakılması için zodiac bot ve 9.9Hp lik motor kullanılmıştır ( Şekil 3.5). Üreme dönemindeki örneklemeler göle dökülen Karagündüz köyü civarındaki Memedik Deresi nde serpme ağı ile yapılmıştır. Alınan örnekler kasalara doldurularak, mümkün olan en kısa süre içerisinde laboratuara getirilerek incelemeye alınmıştır. 15

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Şekil 3.5. Örnekleme İçin kullanılan Zodiac Bot 3.4.3. Boy Ağırlık İlişkisi Örneklerin boy ağırlık ilişkisi hesaplanmıştır. Avşar (2005) in bildirdiği şekilde W (i) =a * (L (i) ) b (3.4.3.1) Bu eşitlikte; W (i) : i nci balığın toplam ağırlığı; (g) L (i) : i nci balığın çatal boyu; (cm) a ve b : ilişki parametreleridir. 16

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Avşar(2005), boy ağırlık ilişkisinin yorumlanabilir olması için yukarıda verilen eşitliğin üstel halden doğrusal hale dönüştürülmesi gerektiğini belirtmiştir. Doğrusal hale getirildikten sonra; ln[w (i) ]=ln a + b * ln[l (i) ] (3.4.3.2) Şekline dönüşen formül kullanılmıştır. Bu formülde; ln(a): Doğrunun kesişme noktasını ve b: Doğrunun eğimini göstermektedir. 3.4.4. Boyca ve Ağırlıkça Büyüme Erçek Gölü nden örneklenen İnci Kefali bireylerinde boyca ve ağırlıkça büyüme değerleri elde edilen von Bertalanffy büyüme eşitliğine göre hesaplanmıştır. Gözlenen ve hesaplanan boy ve ağırlık değerleri bir grafik şeklinde gösterilmiştir. 3.4.4.1. Boyca Büyüme Boyca büyüme, aşağıda verilen von Bertalanffy boyca büyüme eşitliğinden yararlanılarak Sparre ve ark. (1989) tarafından bildirilen şekilde hesaplanmıştır. Boyca büyümeyi hesaplamak için önce örneklenen balıkların yaşlara göre ortalama boyları, her bir yaş grubundaki balıkların boylarından yararlanılarak aritmetik ortalama yoluyla hesaplanmıştır. Ortaya çıkan sonuçlar çizelge haline dönüştürülmüştür. Her bir yaş grubuna karşılık gelen ortalama boy değerlerinden yararlanılarak, von Bertalanffy büyüme denkleminin sabitleri hesaplanmıştır. von Bertalanffy boyca büyüme denklemi: ( o ) *(1 K t L = L e t ) (3.4.4.1) t 17

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Bu eşitlikte; L t : t yaşındaki balığın boyu (cm), t 0 : Balık boyunun kuramsal olarak sıfır olduğu zamanki yaş (yıl), L : Sonuşmaz uzunluğu (cm) ve K: Brody nin büyüme katsayısı (yıl -1 ) dır. 3.4.4.2. Ağırlıkça Büyüme Ağırlıkça büyüme, von Bertalanffy ağırlıkça büyüme denklemi kullanılarak hesaplanmış olup; hesaplama Sparre ve ark. (1989) tarafından bildirilen yönteme göre yapılmıştır. Buna göre öncelikle boy-ağırlık ilişkisi ve von Bertalanffy boyca büyüme denkleminden yararlanarak W hesaplanmış, daha sonra ağırlıkça büyüme denklemi hesaplanmıştır. W = a*l b (3.4.4.2) W ) K ( t to ) b t = W * (1 e (3.4.4.3) Bu eşitliklerde; W t : t yaşındaki balığın ağırlığı (g), t 0 : Balık ağırlığının kuramsal olarak sıfır olduğu yaşı (yıl), W : Balığın sonuşmaz ağırlığını (g), K: Brody nin büyüme katsayısını (yıl -1 ) ve a ve b: Boy ağırlık ilişkisine ait regresyon sabitleridir. 3.4.5. Gonadosomatik İndeks Örneklerin Gonadosomatik indeks Avşar(2005) tarafından belirtilen eşitliğe göre hesaplanmıştır. G. A. G. S. İ = 100 (3.4.5.1) V. A. G. A 18

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU Bu eşitlikte; GSİ: Gonadosomatik indeks, G.A.: Gonad Ağırlığı ve V.A: Vücut Ağırlığıdır. 3.4.6. Kondisyon Faktörü Üreme döneminin tahmininde kullanılan bir diğer yöntem olan kondisyon faktörü, Fulton un kondisyon faktörü olarak da bilinen. = W K F 100 (3.4.6.1) 3 L eşitliği yardımıyla hesaplanmıştır. K.F: Kondisyon faktörünü, L: Balığın çatal boyunu ve W: Balığın toplam ağırlığını göstermektedir. Kondisyon faktörü yaşa ve eşeye göre ayrı ayrı hesaplanmıştır. 3.4.7 Fekondite ve Fekondite-Boy İlişkisi Fekondite örneklerden alınan alt örneklerden Avşar (2005) in belirttiği şekilde gravimetrik olarak hesaplanmıştır. Bu yöntem ovaryum ağırlığının incelenmesine dayalı bir yöntemdir. Balıktan alınan yumurtalar iyice kurutulup temizlendikten sonra tartılıp kaydedilmiştir.. Tartılan bu yumurtalardan alt örnek olarak yaklaşık 500 kadar yumurta sayılıp tartıldı. Bu işlemden sonra aşağıdaki eşitlikten yararlanılarak o balığın fekonditesi ve ortalama fekondite hesaplanmıştır. 19

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU p G F = (3.4.7.1) g F ort m pi * G = i 1 gi 1 * = m i (3.4.7.2) Bu eşitliklerde; F: Fekonditeyi, m: Örnek sayısını, G: Toplam gonad ağırlığını, p i : i. örneğin alt örneğindeki yumurta sayısını p: Alt örnekteki yumurta sayısını, G i : i. örneğin toplam gonad ağırlığını ve g: Alt örneğin ağırlığını, g i : i. örneğin alt örnek ağırlığını göstermektedir. Fekondite-Boy ilişkisi Avşar (2005) e göre aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanmıştır. Fekondite-Boy ilişkisi; Bu eşitlikte; F: Toplam fekondite, (adet) L: Çatal boy (cm) a ve b: regresyon sabitleri F= a*l b (3.4.7.3) Boy-Ağırlık ilişkisinde olduğu gibi, Fekondite-Boy ilişkisi de üstel formdadır. Hesaplamayı kolaylaştırmak için araştırıcılar logaritmik transformasyon yapılmasını tavsiye etmişlerdir (Avşar, 2005). Buna göre eşitlik aşağıdaki şekilde yeniden yazılarak hesaplama yapılmıştır. logf=loga + b*logl (3.4.7.4) Bu eşitlikte; logf:toplam fekonditenin logaritması, loga ve b: regresyon sabitleridir. logl: Çatal boyun logaritması ve 20

3.MATERYAL VE METOD Sedat GÜNDOĞDU 3.4.7. İstatistiksel Analizler Çalışma sonuçlarının istatistiksel olarak değerlendirilmesinde Düzgüneş (1983) ten yararlanılmıştır. İstatistiksel işlemlerin yapılmasında ise SPSS v16 programı kullanılmıştır. 21

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU 4. BULGULAR 4.1. Popülasyonun Yapısal Özellikleri 4.1.1. Yaş Kompozisyonu Bu çalışma için avlanan 527 adet inci kefalinde operkulum ve otolitlerden yaş tayini yapılmıştır. Avlanan balıkların II-VII nci yaş grupları arasında olduğu belirlenmiştir. Örneklemede kullanılan ağların seçiciliğine bağlı olarak 0 ve I nci yaş grubuna ait fertler, örnek içinde yer almamıştır. Belirlenen yaş grupları ve dağılımları Çizelge 4.1 ve Şekil 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. İnci Kefali Örneklerinin Yaş-Frekans Dağılımları Yaş Grupları II III IV V VI VII Toplam Balık Sayıları 23 153 118 115 81 37 527 % 4.3 29.1 22.7 21.7 15.3 6.9 100 Şekil 4.1. İnci Kefali Örneklerinin Yaş-Frekans Dağılımı 22

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Çizelge 4.1 ve Şekil 4.1 den de anlaşılacağı gibi, incelenen inci kefallerinde oranı en yüksek III. yaş grubu olurken (%29.1) onu, IV. yaş grubu (%22.7) ve V. yaş grubu (%21.7) izlemiştir. Örneklerde en düşük rastlanan yaş grubu ise II. yaş grubu (%4.3) olmuştur. Sarı nın (1997) Van Gölü nde yaptığı çalışma ve bu çalışmanın yaş grupları ile yüzdeleri Çizelge 4.2. de verilmiştir. Çizelge 4.2. Bu Çalışmadan Elde Edilen Yaş Gruplarının Yüzdeleri İle Sarı (1997) nin Van Gölü nden Elde Ettiği Yaş Gruplarının Karşılaştırılması Yaş Grupları Bu Çalışma % Sarı(1997) 1994-1995 1995-1996 Kış Sezonu Üreme Sezonu Kış Sezonu Üreme Sezonu II 4,3 5 15 6 30 III 29,1 17 34 25 56 IV 22,7 29 20 28 10 V 21,7 33 6 26 2 VI 15,3 13 4 10 2 VII 6,9 3 1 5-4.1.2. Boy Kompozisyonu Tüm bireyler dikkate alındığında ortalama boy, ortalama boyun standart hatası ve % 95 lik güven sınırları Çizelge 4.3. te verilmiştir. Çizelge 4.3. İnci Kefali Örneğinin Ortalama Boyu ve Standart Hatası İle % 95 lik Güven Sınırlarındaki Alt ve Üst Boy Limitleri Populasyon Ortalamasının Ortalama % 95'lik güven sınırları Balık Sayısı Boy Standart Hata Alt Limit Üst Limit 527 21.985 0.0877 21.8128 22.1573 İncelenen 527 inci kefalinden ölçülen boy değerleri, Çizelge 4.3 ile Şekil 4.2, Şekil 4.3 ve Şekil 4.4 ten de anlaşılacağı gibi toplamda, erkeklerde ve dişilerde 16 27cm arasında dağılış sergilediği tespit edilmiştir. Toplamda en yüksek frekansa 20-22cm lik bireyler sahipke; 22-24cm lik bireyler çok az bir farklılık göstermişlerdir. 23

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Erkek bireylerde en yüksek sayıdaki boy grupları 20-22cm lik (n=90) ve 22-24cm lik (n=76) boy grupları olurken; en düşük boy grupları 16-18cm lik (n=4), 26-28cm lik (n=3) boy grupları olmuştur. Dişi bireylerde ise, en yüksek sayıdaki boy grupları 22-24cm lik (n=91) ve 20-22cm lik (n=79) boy grupları olarak tespit edilmiştir. Bu eşeye ait en düşük boy grupları 16-18cm lik, (n=2) ve 26-28cm lik (n=16) boy grupları olduğu görülmüştür. Çizelge 4.4. İnci Kefali Örneğindeki Bireylerin Eşeye Göre ve Toplam Boy ve Frekans Değerleri Boy (cm) Balık Sayıları (adet) % Erkek Dişi Toplam 16-17.9 4 2 6 1.14 18-19.9 57 18 75 14.23 20-21.9 90 79 169 32.07 22-23.9 76 91 167 31.69 24-25.9 20 71 91 17.27 26-27.9 3 16 19 3.61 Toplam 250 277 527 100 Balık sayısı 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 16-17.9 18-19.9 20-21.9 22-23.9 24-25.9 26-27.9 Şekil 4.2. Örneğin Toplam Boy Frekans Dağılımı Boy (cm) 24

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Balık sayısı 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 16-17.9 18-19.9 20-21.9 22-23.9 24-25.9 26-27.9 Boy (cm) Şekil 4.3. İncelenen Örnekteki Erkek Bireylerin Boy Frekans Dağılımı Balık sayısı 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 16-17.9 18-19.9 20-21.9 22-23.9 24-25.9 26-27.9 Şekil 4.4. İncelenen Örnekteki Dişi Bireylerin Boy Frekans Dağılımı Boy (cm) 25

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Çizelge 4.5. Bu Çalışma İle Sarı (1997) nin Çalışmasından Elde Edilen Boy Değerlerinin Karşılaştırılması Bu Çalışma Sarı (1997) 1994-1995 1995-1996 Kış Dönemi Üreme Dönemi Kış Dönemi Üreme Dönemi Boy Aralığı(cm) 16-27 13.5-23.5 13-22.5 13-23 13-19 Ortalama Boy(cm) 21.985±0.0877 18.05 16.83 17.15 15.44 4.1.3. Ağırlık Kompozisyonu Örneklenen inci kefallerinin ağırlıkları 40g ile 280g arasında tespit edilmiştir. Ağırlık aralığı erkeklerde 40g ile 240g arasındayken, dişilerde ise 60g ile 270g arasında tespit edilmiştir. İncelenen balıkların ortalama ağırlıkları ve %95 lik güven sınırları Çizelge 4.6 da, eşeye göre ve tüm bireylere göre ağırlıkları ise Çizelge 4.7 de ayrıntılı olarak verilmiştir. Çizelge 4.6. İncelenen Örneğin Ortalama Ağırlık Değeri, Standart Hatası ve %95 lik Güven Sınırları Populasyon Ortalamasının % 95'lik güven sınırları Balık Sayısı Ortalama Ağırlık Standart Hata Alt Limit Üst Limit 527 136.65 1.7 133.32 139.99 26

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Çizelge 4.7. İncelenen Örnekteki Dişi, Erkek ve Tüm Bireylere Ait Ağırlık Frekansları Ağırlık (g) Balık sayıları (adet) % Erkek Dişi Toplam 40-59.9 2 * 2 0.38 60-79.9 16 3 19 3.61 80-99.9 62 17 79 14.99 100-119.9 50 51 101 19.17 120-139.9 49 41 90 17.08 140-159.9 27 73 100 18.98 160-179.9 18 37 55 10.44 180-199.9 11 29 40 7.59 200-219.9 8 19 27 5.12 220-239.9 7 4 11 2.09 240-259.9 * 1 1 0.19 260-280 * 2 2 0.38 Toplam 250 277 527 100 * Ağırlıklarda örnek yok 4.1.4. Eşey Kompozisyonu İncelenen ve eşey tayini yapılan toplam 527 inci kefalinin 250 si erkek, 277 si dişi olarak tespit edilmiştir. Örneklerin erkek:dişi oranı yaklaşık 1:1 olarak hesaplanmıştır. Örneğin eşey kompozisyonunun yüzde oranları Çizelge 4.8 de ve eşeye bağlı yaş frekans dağılımları Çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelge 4.8. Örnekteki İnci Kefallerinin % Eşey Oranları Eşey Frekans % Erkek 250 47.5 Dişi 277 52.5 Toplam 527 100 Çizelge 4.9. Örnekteki İnci Kefallerinin Eşeye Göre Yaş Frekans Dağılımları Eşey Yaş Grubu (yıl) II III IV V VI VII Erkek 20 90 65 40 25 10 250 Toplam Dişi 3 63 53 75 56 27 277 Toplam 23 153 118 115 81 37 527 27

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Çizelge 4.9 dan anlaşıldığı gibi II, III ve IV yaşlı bireylerde erkekler dişilerden fazla iken; V, VI ve VII yaşlı bireylerde dişilerin sayıları erkeklere göre daha fazla bulunmuştur. Üreme dönemi olan Nisan Temmuz ayları arası erkeklerin oranının dişilerden fazla olduğu gözlenmiş olup dişi erkek oranı 1:1 den fazla olarak bulunmuştur. olarak bulunmuştur. 4.2. Popülasyonun Büyüme Özellikleri 4.2.1. Boy - Ağırlık İlişkisi Erçek Gölü İnci Kefali popülasyonundan örneklenen inci kefallerinin hesaplanan Boy-Ağırlık ilişkisi tüm bireyler, erkek ve dişi olarak sırasıyla Şekil 4.5, 4.6 ve 4.7 de görülmektedir. Ağırlık 290 240 W = 0,0201*L 2,8447 r = 0,9306 n=527 190 140 90 40 15 17 19 21 23 25 27 29 Boy Şekil 4.5. İncelenen Örnekteki Tüm Bireylerin Boy-Ağırlık İlişkisi 28

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Ağırlık 290 240 W = 0,0147*L 2,942 r = 0,9192 n=250 190 140 90 40 15 17 19 21 23 25 27 29 Boy Şekil 4.6. İncelenen Örnekteki Erkek Bireylerin Boy-Ağırlık İlişkisi Ağırlık 290 240 W = 0,0209*L 2,8383 R 2 = 0,8679 n=277 190 140 90 40 15 17 19 21 23 25 27 29 Boy Şekil 4.7. İncelenen Örnekteki Dişi Bireylerin Boy-Ağırlık İlişkisi 29

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Boy-Ağırlık ilişkisinden hesaplanan regresyon katsayısı, korelasyon katsayısı, bunlara ait standart sapmalar ve regresyon katsayısının % 95 lik güven sınırları Çizelge 4.10 da verilmiştir. Çizelge 4.10. İnci Kefalları nın Boy-Ağırlık İlişkisinden Elde Edilen Regresyon Katsayısı, Korelasyon Katsayısı İle Regresyon Katsayısına Ait Standart Hata ve Regresyon Katsayısının % 95 lik Güven Sınırları r Regresyon Katsayısı Regresyon Katsayısı Olan b'nin % 95'lik Güven Sınırları 0.9306 2.8447 Alt Limit Üst Limit [0.179] [0.0494] 2.7876 2.9018 *[ ] : Standart Hata 4.2.2. Boyca Büyüme Erçek Gölü inci kefali popülasyonundan örneklenen balıklardan hesaplanan boy ve yaş dağılımları dikkate alınarak, tüm bireyler için von Bertalanffy büyüme denklemi parametreleri eşitlik (3.4.4.1) e göre hesaplanmış; bu eşitlikten faydalanılarak hesaplanan boy değerleri belirlenmiştir. Örneklerden elde edilen ölçülen ve hesaplanan bu değerlerden elde edilen ölçülen ve hesaplanan boyca büyüme değerleri Çizelge 4.12 ve Şekil 4.8 de verilmiştir. von Bertalanffy eşitliği ve hesaplanan büyüme sabitleri; L t = 39.5229*(1 e 0.089( t ( 5.096 )) ) L = 39.5229cm K= 0.089yıl -1 t 0 =-5.096yıl a= 0.0201 b= 2.844 30

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Bu çalışmada von Beratalanffy büyüme denklemi Erçek Gölü nden örneklenen tüm bireyler için hesaplanmış ve Çizelge 4.11 de hesaplanan bu değerler Sarı nın (1997) çalışması ile karşılaştırılmıştır. Çizelge 4.11. Bu Çalışma İle Sarı (1997) nin Çalışmasındaki Boyca Von Bertalanffy Sabitelerinin Karşılaştırılması L (cm) K yıl -1 t 0 (yıl) Bu Çalışma 39.5229 0.0894-5,0962 Sarı (1997) 22.17 0.301-1,158 Çizelge 4.12. İncelenen Örneğin Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Boyları ve Aralarındaki Fark Yaş (yıl) Ölçülen Boy (cm) Hesaplanan Boy (cm) Fark 0 * * - 1 * * - 2 18.01 18.57-0.56 3 20.08 20.36-0.28 4 21.6 22.00-0.4 5 22.86 23.50-0.64 6 24.18 24.87-0.69 7 25.78 26.12-0.34 Toplam -2.91 * Yaşa ait boy değerleri yoktur Boy (cm) 30 Ölçülen Boy Hesaplanan Boy 25 20 15 10 5 0 Yaş (yıl) 0 2 4 6 8 Şekil 4.8. Erçek Gölü İnci Kefali nin Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Boy Grafiği 31

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU 4.2.3. Ağırlıkça Büyüme Ağırlıkça büyümeyi hesaplamak için daha önce hesaplanan Boy-Ağırlık ilişkisi ve von Bertalanffy boyca büyüme denkleminden yararlanılmıştır. Öncelikle boyca büyüme ve boy ağırlık ilişkisi değerlerinden yararlanılarak (W ) Sparre ve ark.(1989) tarafından bildirilen şekilde eşitlik (3.4.4.2) ye göre hesaplanmıştır. Daha sonra von Bertelanffy ağırlıkça büyüme denklemi yardımı ile eşitlik (3.4.4.3) e göre hesaplanan ağırlıklar her yaş grubu için ayrı ayrı hesaplanmıştır. Hesaplanan ağırlıkça büyüme değerleri Çizelge 4.13. ve Şekil 4.9 da gösterilmiştir. von Betalanffy eşitliği ve hesaplanan sabitler; W t = 699.2525 e 0.089 ( t + 5.096 ) ( 1 ) 2. 844 W =699.2525g K= 0.089yıl -1 t 0 =-5.096yıl b= 2.844 Çizelge 4.13. Erçek Gölü İnci Kefali Popülasyonundan Elde Edilen Ölçülen ve Hesaplanan ortalama Ağırlıklar ve Farkları Yaş (yıl) Ölçülen Ağırlık(g) Hesaplanan Ağırlık(g) Fark 0 * * - 1 * * - 2 73.67 81.55-7.88 3 101.06 105.98-4.92 4 125.19 132.09-6.90 5 152.17 159.33-7.16 6 175.6 187.21-11.61 7 217.82 215.31 2.51 Toplam -35.96 * Yaşa ait ağırlık değerleri yoktur 32

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Ağırlık (g) 250 Ölçülen Ağırlık Hesaplanan Ağırlık 200 150 100 50 0 0 2 4 6 8 Yaş (yıl) Şekil 4.9. İnci Kefallerinin Ölçülen ve Hesaplanan Ortalama Ağırlık Değerleri 4.2.4 Kondisyon Faktörü İncelenen örneklerde kondisyon faktörü, eşitlik (3.4.6.1) e göre, tüm bireylerde ortalama olarak 1.255±0.005, erkeklerde 1.269±0.007, dişilerde de 1.240±0.008 olarak hesaplanmıştır. Kondisyonu hesaplanan toplam 527 bireyde en düşük kondisyon değeri 0.893; en yüksek kondisyon değeri ise 1.828 olarak hesaplanmıştır. Eşeye göre hesaplanan kondisyon değerleri Çizelge 4.14 de verilmiştir. Çizelge 4.14. Erçek Gölü nden Örneklenen İnci Kefallerinde Tüm Bireyler, Erkekler ve Dişilerin Hesaplanan Kondisyon Faktörü Değerleri ve Standart Hataları Tüm Bireyler Erkek Dişi Ortalama Minimum Maksimum Ortalama Ortalama 1.255±0.005 0.893 1.828 1.269±0.007 1.240±0.008 33

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU 4.3. Populasyonun Üreme Özellikleri 4.3.1 Gonadosomatik İndeks (GSİ) Gonadosomatik İndeks (GSİ) değerleri, erkek, dişi ve tüm bireyler için eşitlik (3.4.4.1) den yararlanılarak aylara göre ayrı ayrı hesaplanmış ve elde edilen değerler standart hatalarıyla birlikte Çizelge 4.15 te, GSİ in aylara göre değişim grafiği de Şekil 4.10 da gösterilmiştir. Çizelge 4.15. Eşeylere ve Tüm Bireylere Ait GSİ Değerlerinin Aylık Değişimi Ortalamalar±Standart Hatalar Aylar Tüm Örnekler Dişi Erkek Ocak 6.3±0.3 8.2±0.3 4.1±0.3 Şubat 6.6±0.3 7.7±0.4 4.0±0.3 Mart 7.7±0.6 9.8±0.4 5.1±0.8 Nisan 10.1±1.5 14.4±2.6 6.1±0.6 Mayıs 7.2±0.3 7.0±0.9 4.9±0.3 Haziran 5.6±0.8 6.0±1.4 4.0±0.4 Temmuz 3.6±0.2 4.0±0.2 2.4±0.1 Ağustos * * * Eylül 3.5±0.4 5.9±1.3 2.4±0.1 Ekim 2.7±0.2 3.4±0.5 2.2±0.1 Kasım 6.2±0.6 8.3±0.8 3.2±0.2 Aralık 6.2±1.2 7.2±0.7 2.8±0.01 * Ayda örnek mevcut değildir 34

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU GSİ Değerleri 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Tüm Örnekler Dişi Erkek Eylül Ekim Kasım Aralık Aylar Şekil 4.10. Örneklenen İnci Kefallerinin Tüm Örnekler, Dişi ve Erkek Bireylerin GSİ Değerlerinin Aylık Değişimi 4.3.2. Fekondite Erçek Gölü nden örneklenen 527 inci kefalinin 147 sinde yumurta sayımı eşitlik (3.4.7.1) ve (3.4.7.2) ye göre yapılmıştır. Minimum yumurta sayısı 5000, maksimum yumurta sayısı ise 49000 olarak tespit edilmiştir. Yumurta sayımı yapılan balıklarda en düşük çatal boy 17,5cm, en büyük çatal boy ise 27cm, en düşük yaş 3 en büyük yaş da 7 olarak tespit edilmiştir. Elde edilen bireysel fekonditelerin yaşlara göre minimum ve maksimum değerleri Çizelge 4.16. da; yaşlara göre ortalama fekondite ve bunların % 95 lik güven sınırları Çizelge 4.17 de verilmiştir. 35

4. BULGULAR Sedat GÜNDOĞDU Çizelge 4.16. Erçek Gölü nden örneklenen İnci Kefallerinin yaşa bağlı minimum ve maksimum fekonditeleri Yaş Grubu Frekans Minimum Yumurta Sayısı Maksimum Yumurta Sayısı III 25 6800 36000 IV 33 8500 47000 V 38 5000 49000 VI 32 13400 39800 VII 19 11500 39000 Toplam 147 5000 49000 Çizelge 4.17. İnci Kefallerinin Yaşlara Göre ve Toplam İçin Ortalama Fekonditeler ve Ortalamaların %95 lik Güven Sınırları %95'lik güven sınırları Yaş Örnek Sayısı Ortalama Standart hata Alt Limit Üst Limit III 25 15798 1252 13214 18383 IV 33 17924 1338 15199 20650 V 38 21434 1396 18606 24262 VI 32 24206 924 22322 26090 VII 19 24053 1753 20371 27735 Toplam 147 20109 606 18910 21307 4.3.3. Fekondite-Boy İlişkisi Yumurta sayımı yapılan 147 balık için eşitlik (3.4.7.3) ve (3.4.7.4) ten faydalanılarak hesaplanan Fekondite-Boy denkleminin logaritmik transformasyon yapılmış şekli; logf = 0,951 + 2,4522 logl şeklinde bulunmuştur. Fekondite-Boy grafiği ise Şekil 4.11. de gösterilmiştir. 36