Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s. 234-252 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 29.03.2017 12.05.2017 Yrd. Doç. Dr. Halil ZORER Yüzüncu Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Fiziki Coğrafya zorer-halil@hotmail.com Prof. Dr. Saadettin TONBUL Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Coğrafya Bölümü,, Fiziki Coğrafya stonbul@firat.edu.tr BAŞKALE (VAN) HAVZASI NDA TRAVERTENLER ÜZERİNDE GELİŞEN KARSTİK ŞEKİLLER Öz Bu çalışmada Güney Doğu Toroslar ın doğu bölümünde yer alan Başkale Havzasında travertenler üzerinde gelişen karstik şekiller incelenmiştir. Havza tabanında yer alan travertenler, havzanın gelişimine ışık tutarken karstik şekillerin oluşumuna da sebep olmuştur. Havzada karstlaşma üzerinde genç tektonizma koşulları etkin bir öneme sahiptir. Neotektonik dönem yapılarından Başkale Fay Kuşağı, karstik yapıları K-G doğrultusunda kesmiş ve karstlaşmayı yönlendirmiştir. Havzanın oluşumunda önemli rol oynayan faylar aynı zamanda havzadaki sırt tipi traverten oluşumlarını da sağlamıştır. Havza tabanında gelişen sırt tipi travertenler üzerinde traverten konileri, traverten terasları ve traverten havuzları, mağaralar, çökme dolinleri mevcuttur. Kuvaternere kadar kapalı bir havza (endoreik) olan alan, Kuvaternerde Zap Suyu tarafından kapılarak dış drenaja açılmıştır. Alandaki aktif tektonik ve havzanın Kuvaternerde dış drenaja açılması karstlaşmayı aktive etmiş ve yüzeysel drenajın yeraltına inmesini sağlamıştır. Anahtar kelimeler: Başkale Havzası, Zap Suyu, Karst, Sırt tipi traverten

THE KARSTIC SHAPES DEVELOPED ON THE TRAVERTINE WITHIN THE BAŞKALE (VAN) BASIN Abstract In this study, the karstic shapes developed on the travertine within the Başkale Basin which is located in eastern part of the Southeastern Taurus Mountains were investigated. The travertine at the base of basin while clearing the development of the basin also caused the formation of karstic shapes. Young tectonism conditions on the karstification in the basin have an effective precaution. Başkale Fault Zone which is Neotectonic period formation cut karstic structures in the N-S direction and directed karstification. The faults, which played an important role in the formation of the basin, also provided back-type travertine formations in the basin. Travertine cones, travertine terraces and travertine ponds, caves, collapse dolines are present on the back-type travertines developed at the basin floor. The area which is closed basin up to the Quaternary (endorheic) was opened to the external drainage by having catches Zap Water in Quaternary. The active tectonics in the area and the opening to the outer drainage of the basin in the Quaternary have activated the karstification and allow the surface drainage to go underground. 235 Keywords: Başkale Basin, Zap Water, Karst, Back-type travertine 1.Giriş Çalışma alanının yer aldığı Başkale Havzası, Doğu Toroslar ın doğusunda, Başkale Fay Kuşağının (BFK) oluşturduğu bir çek-ayır havzasıdır (Koçyiğit, 2005). Başkale Havzası yüksek dağ sıraları ile çevrelenmiştir. Batıda Başkale Dağı (3668 m), ve Mengene Dağları 3400 m civarındaki zirveleriyle, doğuda Yiğit Dağı (3468 m) ve Doğanlı Dağlarının 2950 m civarındaki zirveleriyle havzayı sınırlandırır. Kuzeyde Sarıova Dağı (3217 m), Kurt Dağı(2537 m) ve Çubuk Dağı (2757 m) ile sınırlanır. Havzanın batı sınırını oluşturan Başkale ve Mengene Dağları havzayı Van Gölü Havzasından ayırır. Doğusunda ise aynı zamanda Türkiye ile İran devlet sınırını oluşturan Doğanlı Dağları ve Yiğit Volkan Dağı havzayı Urmiye Gölü Havzasından ayırır. Havza, Zap Suyu nun en kuzey kolu olan Çığlı Suyu tarafından drene edilir (akaçlanır) ve Basra Körfezi ne dökülür (Şekil 1).

236 Şekil 1. Başkale Havzası lokasyon haritası Havzanın oluşumunu sağlayan Başkale Fay Kuşağı iki ayrı fay setinden meydana gelmektedir. Bunlar havzanın batı tarafında Başkale fay seti, doğu tarafında Çığlı Suyu fay setidir (Koçyiğit, 2005). Faylar (BFK) havzayı K-G, KD-GB ve KB-GD yönlü parçalanmıştır. Aynı zamanda bu faylar (BFK) havza tabanı ile havzayı çevreleyen yüksek sıradağlar arasında bir sınır oluşturmaktadır. Çalışma alanını oluşturan travertenler ve üzerinde gelişen karstik şekiller, havzanın doğu tarafında oluşan Çığlı Suyu fay seti alanında gelişmiştir. İnceleme alanının bulunduğu Başkale Havzası nda 3200 m den yüksekler zirve düzlüklerine (Oligosen), 2800-3200 m; Alt-Orta Miyosen aşınım yüzeylerine, 2400-2800 m; Üst Miyosen aşınım yüzeylerine, 2200-2400 m; Pliyosen aşınım yüzeyine ve 2050-2200 m; En Alt Pleistosen aşınım ve birikim yüzeylerine karşılık gelmektedir. Havza tabanına karşılık gelen Pliyosen ve En Alt Pleistosen düzlükleri diğer yüzeylere oranla K-G, KD-GB ve KB-GD yönlü faylarla parçalanmış ve fay doğrultusunda karst topografyası gelişmiştir (Şekil 4). Başkale Havzasında bulunan Başkale (Van) ilçesinde yıllık sıcaklık ortalaması 6,3 0 C dir. İlçenin bulunduğu yükseklik (2400 m) ile havzayı çevreleyen yükseltiler arasında kıyaslama yapıldığında büyük farklar çıkacaktır (Örn; Başkale Dağı 3668 m). Bu yükselti farkları, havzanın ortalama sıcaklığını düşürecektir. İlçenin ortalama sıcaklığının Türkiye ortalama sıcaklığı ile

kıyaslandığında (12 0 C, DMİGM) oldukça düşük seyrettiği gözlemlenmektedir. Başkale de 435,9 mm olan yıllık yağış miktarı zirvelerde 1000 mm yi aşmaktadır. Yine Başkale de don olaylı gün sayısı 159 iken, karla örtülü gün sayısı 123 tür. Bu değerler yükseklere çıkıldıkça artmaktadır. Havzanın özellikle kış mevsimi ve bu mevsime yakın dönemlerde sahip olduğu sıcaklık değerleri kartlaşmayı olumsuz yönde etkilemektedir. İlkbahar ve yaz başlarında eriyen kar suları ve yağmur olarak düşen yağışın artması karstlaşma süreçlerini hızlandırmıştır. 2.Litolojik ve Yapısal Birimler Başkale Havzası nda Paleotektonik dönem birimlerini Paleozoyik, Mesozoyik ve Tersiyer in Neojen dönemine kadar olan birimler oluşturur. Bitlis Metamorfitleri, inceleme alanına jeolojik havza olma özelliğini kazandıran ve havzayı çevreleyen yüksek kesimleri oluşturan alanlardaki Paleozoyik yaşlı birimlerdir. Bu birimler, çalışma alanının kuzeybatısında ve özellikle güneybatısında yüksek kesimlerde geniş alanlarda yüzeylenmektedir. Bitlis Mertamorfitleri, inceleme alanında sınırlı alanlarda çalışılmış ve formasyon olarak adlandırılmıştır. Bunlar Tepedam ve Yamanyurt formasyonlarıdır (Sümengen, 2008). Bitlis Metamorfitleri, Başkale Havzası ndaki en yaşlı birimleri oluşturmaktadır. Paleozoyik yaşlı olan bu birimler havzanın batı sınırını oluşturan ve bir bütün olarak Van Doğusu Dağları olarak adlandırılan, güneyden kuzeye doğru Merkez Dağı, Mergesor, Heyhat, Gelihoni, Puroma Dağı, Mizgefti Tepe, Sıralıtaş, Aşkitan ve Berezar Tepe çevrelerinde yüzeylenirler. Havzanın güneyinde de Merkez Dağı, Kurt Dağı ve Çubuk Dağı çevrelerinde, güneydoğusunda ise sınırlı alanlarda dağınık bir şekilde yayılım alanı göstermektedirler. 237 Genellikle metakarbonatlardan oluşan formasyon Şenel ve diğ. (1984) tarafından adlandırılmıştır. Yamanyurt Formasyonu, orta kalın tabakalı koyu gri, siyahımsı gri, siyah renklerde kristalize kireçtaşı, mermer ve dolomitlerden oluşur. Bu karbonatlar içinde yer yer ince şeyl ve şist seviyeleri izlenir. Havzada Mesozoik birimler; Hasandağı, Bakışık ofiyolitik napı ve Yüksekova Karmaşığı olarak yer alır. Bu birimler farklı alanlarda Paleozoyik birimlerle havzayı çevrelerler. Hasan Dağı birimi, havzanın doğu sınırında Albayrak yerleşiminin doğusunda sınırlı bir alanda yüzeylidir. Genellikle kumlu kireçtaşı, dolomitik kireçtaşı, kristalize kireçtaşı gibi karbonatlardan oluşan formasyonda, Balkaş ve diğ. (1980), silttaşı-kuvarst kumtaşı ve mikritik kireçtaşı gibi kaya türlerinin de bulunduğunu vurgulamaktadır. Çalışma alanında alt ilişkisi tektonik olan ve üstte Jura-Kretase yaşlı kireçtaşları tarafından uyumlu olarak örtülen birimin kalınlığı bilinmemektedir (Şenel ve diğ., 1984). Havzanın kuzeyinde, birimin Paleozoik yaşlı kırıntılı kayalar üzerinde uyumsuz olarak bulunduğu belirtilmiştir. Jura-Kretase yaşlı birim, Üst Triyas yaşlı birime kıyasla daha geniş bir alan kaplar. Bu birim havzanın doğu sınırında, Acem Dağı kuzeyinde, Triyas yaşlı birimin hemen batısında yüzeylenir. Saydamer (1976), tarafından haritalanan ve tanımlanan Jura-Kretase? Yaşlı kireçtaşları, Şenel ve diğ. (1984), tarafından tanımlanan havzanın kuzeyinde yüzeylenen Hasandağı Formasyonuna kısmen karşılık gelir. Bu birim, Balkaş ve diğ. (1980) tarafından Başkale Havzası nın güneydoğusunda bulunan ve genişçe yüzeylenen Mordağ Metamorfitlerine dahil edilmiştir. Birim Pliyo-Kuvaterner yaşlı kaya birimleri tarafın-

dan uyumsuz olarak örtülür. Bu karbonatlar Jura-Kretase yaşlı kabul edilmiştir (Saydamer, 1976; Balkaş ve diğ., 1980). Bakışık Melanj olistostromundan oluşan ofiyolitik nap, Özalp ve çevresinde Şenel ve diğ. (1984) tarafından adlandırılmıştır. Başkale Havzası nın kuzeyinde, Batık Tepe ve çevresinde, kuzeydoğusunda Sarıova Dağı ve çevresinde, doğusunda Güleçler Köyü çevresindeki alanlarda şaryajlanarak yüzeylenir. Ayrıca havzanın doğu sınırını oluşturan Başkale Dağı doğusunda, Mengene Dağları üzerinde bulunan Bedir Tepe ve Melik Tepe nin güneyinde de aynı şaryajlı yüzeylenme gözlenir. Başkale Dağı nın batısındaki alanlarda şaryajlanarak yüzeylenir. Yüksekova Karmaşığı birimi Başkale Havzası nın batı sınırını oluşturan dağ silsilesi üzerinde özellikle Başkale Dağı ve Keklik Dağı çevresinde yüzeylenir. Güney sınırında ise Karasu Boğazı nın doğusunda Geniş Tepe ve çevresinde, boğazın batısında Çubuk dağı üzerinde yüzeylenir. Birim ilk olarak Maxson (1937) tarafından "Van Gölü Havalisi'nin Petrol ihtimalleri" adlı çalışmasında Hakkâri Kompleksi, Türkünal (1951) tarafından Hakkâri karışık serisi, Özkaya (1977) tarafından Yüksekova Karmaşığı ismi ile, Perinçek (1977) tarafından Yüksekova Karmaşığı ismi ile tekrar tanımlanan formasyon, Özkaya (1978) tarafından Geçkan Formasyonu, Şenel ve diğ. (1984) ve Acarlar ve diğ. (1991) tarafından Şehittepe Formasyonu gibi isimlerle çalışılıp tanıtılmıştır. Havzada Senozoyik yaşlı litolojik birimler Yücelendere ve Kırkgeçit formasyonları ile temsil edilir. Yücelendere formasyonu havzanın batı sınırında, Van-Başkale karayolunun kuzeyinde Yolmaçayır Köyü civarında sınırlı bir alanda görülür. Havzanın doğu ve güneydoğu kesiminde ise geniş alanda izlenir. Genellikle kumtaşı, kiltaşı, silttaşı, killi-kumlu kireçtaşı gibi kaya türlerinden oluşan formasyon Şenel ve diğ. (1984), tarafından adlandırılmıştır. Kırkgeçit formasyonu ise allokton kütleler üzerinde açısal uyumsuz olarak yer alır. Miyosen de güneye aktarılan birimlerden yalnızca Oligo-Miyosen yaşlı Kırkgeçit Formasyonu izlenir ve inceleme alanının dışında kuzeybatı ve güneydoğusunda genişçe bir alanda yüzeylenir. Bu formasyon Van Formasyonu olarak da adlandırılmıştır (Acarlar ve diğ., 1991). 238

239 Şekil 2. Başkale Havzası litoloji haritası Başkale Havzası ndaki neotektonik birimler; havza tabanında bulunan Pliyo-Kuvaterner yaşlı Büyükçay Formasyonu, havzanın kuzeyinde Yiğit Dağı Volkanitleri, vadi tabanındaki travertenler ve alüvyonlardır (Şekil 2,3). Başkale Havzası nın kuzeydoğusunda, İran sınırında bulunan Pliyo-Kuvaterner yaşlı Yiğit Dağı na ait volkanitler, bazaltlar ve piroklastik kayalarla temsil edilmektedir. Büyükçay Formasyonu ise havzanın tabanında geniş yayılım alanına sahip birim, Acarlar ve Türkecan (1986), tarafından adlandırılmıştır. Birim daha yaşlı birimleri açısal uyumsuzlukla örter. Çökelme ortamı; birimi oluşturan kırıntılı kayaçlar karasal çökeller olup akarsu oluşuklarıdır. Genel olarak örgülü akarsu ve taşkın çökellerini kapsar (Acarlar ve Türkecan, 1986).

240 Şekil 3. Başkale Havzası jeoloji haritası Çalışma alanında Kuvaterner birimler, başta havza tabanında bulunan Pliyo-Kuvaterner dolgusuna gömülerek akış gösteren Zap Suyu nun drene ettiği akarsu yatağındaki alüvyonlardan oluşmaktadır. Bununla birlikte havzayı doğudan ve batıdan yüksek zirvelerle sınırlayan sıra dağlarlardan doğan yan derelerin oluşturduğu vadi tabanlarında bulunan alüvyonlar bu birimi oluşturmaktadır. Zap Suyu nun havzayı terk ettiği güneydeki Karasu Boğazı na kadar, geniş sayılabilecek, alüvyonlarla kaplı bu vadi tabanı devam etmektedir (Şekil 3). Yukarıda da bahsedildiği gibi, Başkale Havzası jeolojik bir havza olması sebebi ile havzayı çevreleyen yüksek kesimlerden havza tabanına inildikçe jeolojik yaş gençleşmektedir. İnceleme alanımızı oluşturan travertenler ve üzerinde gelişen karstik şekiller de havza tabanında oluşmuş olan genç birimlerdir. 3.Jeomorfoloji Üst Miyosen de dağ arası havza özelliğinde olan inceleme alanı, Üst Miyosen sonrası genç tektonik hareketlerle değişikliğe uğramış ve bugünkü halini almıştır. Koçyiğit (2005) bölgede yapmış olduğu çalışmalarda, genç tektoniğin önemini ortaya koymuştur. Bu çalışmaya göre Başkale Havzası, pull-apart (çek-ayır) tipinde oluşmuş bir havzadır. İnceleme alanını oluşturan Başkale Havzası ndaki ana jeomorfolojik birimleri; doğu ve batısındaki yüksek dağlık alanlar, bu dağlık alanlar üzerindeki aşınım yüzeyleri, iki dağlık kuşak ara-

sındaki platolar, havza tabanı, bu tabanın yarılmasıyla ortaya çıkmış vadi tabanı oluşturmaktadır. 241 Şekil 4. Başkale Havzası jeomorfoloji haritası Havzayı çevreleyen yüksek dağlar ana hatlarıyla doğu ve batıda, güney-kuzey yönünde uzanmaktadır. Paleotektonik dönemdeki ilk temeli oluşturan bu dağlar, neotektonik dönemde kıvrılarak, çarpılarak yükselmiş ve faylarla parçalanarak çek-ayır havza özelliği kazanmıştır. Çek- ayır havza özelliğine bağlı olarak, yüksek dağlardan aşağılara doğru inildiğinde jeolojik ve jeomorfolojik yapıların gençleştiği açıkça gözlenmektedir. Havzadaki en genç jeomorfolojik yapıyı Zap Suyu nun kuzey kolu olan Çığlı Suyu Vadisi oluşturmaktadır. Bu vadi kuvaternerde havzanın Zap Suyu tarafından güneyden kapılması ve boşaltılması sonucu oluşmuştur (Zorer, 2014). Neotektonik dönemde faylarla parçalanıp oluşan havzanın uzanım yönü (G-K) fayların genel uzanım yönüyle paralellik göstermektedir. Bu uzanım yönüne bağlı traverten alanları havza tabanı ile vadi tabanı arasında oluşum göstermektedir. Özellikle kuvaterner sonrası oluşan travertenler havzanın doğu kesiminde yer almaktadır. Kuvaternerde Zap Suyu tarafından kapılan havza, su tablası seviyesini alçaltarak karstik süreçleri aktive etmiştir.

4.Traverten Üzerinde Gelişen Karstik Şekiller Başkale Havzası nda çalışma alanını oluşturan travertenler havzanın doğu kesiminde Çığlı Suyu fay seti üzerinde gelişmiştir. Bu kesimde travertenler havza tabanı ile vadi tabanı arasında oluşmuşlardır. Özellikle Çamlık Köyü (Başkale) doğusunda bulunan traverten alan (Çamlık Travertenleri) çalışma alanının ana bölümünü oluşturmaktadır. Bir diğer traverten alanı ise Çamlık Travertenlerinin kuzeyinde Albayrak Köyü (Başkale) doğusunda yer almaktadır. Challinor'un Jeoloji Sözlüğündeki (Wyatt, 1986) traverten tanımı, kaynak veya süzülen sulardan çökelen sert ve kompakt bir çeşit kireçtaşı şeklindedir. Aynı kaynakta, süngerimsi, gözenekli daha az kompakt ve yumuşak yapıdaki travertenler tufa olarak tanımlanmıştır. Chafetz ve Folk (1984) traverteni kaynak sularından organik ya da inorganik evreler ile çökeltilen tatlısu karbonatlarının bir türü olarak ifade eder. Bates ve Jackson (1980) ise traverteni yüzey ve yeraltı sularında bulunan kalsiyum karbonatın hızlı kimyasal çökelimi ile oluşan, çoğunlukla lifsi ya da konsantrik yapıya sahip beyaz, sarımsı kahverengi ya da bej renkli, yoğun, iyi kristallenmiş masif ya da konsantrik kireçtaşlarıdır biçiminde tanımlar. Travertenlerin sınıflandırılması birçok çalışmacı tarafımdan birbirine yakın açıklamalarla yapılmıştır. Altunel ve Hancock (1993), ideal bir sınıflandırmanın farklı çevrelerde oluşan travertenlere, eski (pasif) ve yeni (aktif) traverten oluşumlarına ve değişik ölçekteki traverten kütlelerine uygulanabilmesi ve organik ya da inorganik oluşumun morfolojiye bağlı olarak gelişmesi koşullarını sağlaması gerektiğini belirterek, travertenleri sınıflandırmada kullanılacak en uygun kriterin morfoloji olduğunu belirtmişlerdir (Mesci,2013). 242 4.1.Traverten Sırtlar Fay, çatlak veya yarık hattı boyunca yüzeye çıkan yeraltı sularının, bu tektonik yapıların içinde veya yeryüzüne çıktıkları yerde, yapının her iki tarafında kalsiyum karbonatın üst üstte birikmesi ile oluşmuş, enine kesitleri çatı biçiminde, uzun eksenleri antiklinal şeklinde olan jeomorfolojik yapılar sırt tipi traverten olarak adlandırılmaktadır (Bargar, 1978; Chafetz ve Folk, 1984; Altunel ve Hancock, 1993a,b, 1996; Çakır, 1999; Hancock ve diğ., 1999; Uysal ve diğ., 2009; De Filippis ve diğ., 2012). Başkale Havzası nın doğusundaki faylara bağlı olarak yüzeye çıkan sular CaCO 3 ün çökelmesi ile Çamlık Köyü doğusunda sırt tipi traverten alanları oluşturmuştur. Havzadaki sırt tipi travertenler, birbirine yaklaşık olarak paralel uzanan üç farklı sırt tipi travertenden meydana gelmektedir. En doğu kesimde bulunan 1 nolu traverten en üst kotta yer almakta (2020 m) ve göreceli olarak en yaşlı traverten sırtını oluşturmaktadır. Bu traverten sırt morfolojik özelliklerini korusa da günümüzde aktif değildir. Sırtın uzunluğu yaklaşık 3 km dir. Tabakalı travertenlerin farklı renk ve dokuya sahip olmaları, sırt tipi travertenin oluşumu esnasında meydana gelen mevsimsel değişimleri karakterize etmektedir. Çünkü bu ardalanım sistematik olarak devam etmekte ve herhangi bir zon seviyesi olarak bulunmamaktadır (Sağlam Selçuk ve Zorer 2017).

Foto 1. Sırt tipi travertenler (Sağlam Selçuk ve Zorer 2017 den) Yaklaşık 1950 m. yüksekliğe sahip 2. Sırt 1 km. uzunluğundadır. Günümüzde oniks ocağı olarak işletilen bu kesim, travertenin doğu bloğu olup, tabakalı travertenler net olarak izlenmektedir. Açılan çatlak kesimde bantlı travertenler görülmemekle birlikte tabakalı travertenlerin kalınlığı 6 m civarındadır (Foto 1,2). Günümüzde halen aktif olan 3. sırt en alçak kesimde yer almaktadır (1920 m). Bu traverten sırtın uzunluğu 800 m dir. 243 Foto 2. Başkale Havzası nda sırt tipi travertenlerin açılma çatlağı ve güncel oluşumu

4.2.Dolinler Karst topografyasının en karakteristik şekillerinden olan dolinler kapalı depresyonlardır (İzbırak, 2001). Dolinler, Alagöz tarafından kokurdan İzbırak tarafından tava ve Bener tarafından koyak isimleriyle Türkçe olarak adlandırmıştır. Karstik arazilerde 4 tip dolin bulunmaktadır. Bunlar, erime, çökme, sübsidans ve alüvyal (suffosion) dolinlerdir (Ford ve Williams, 1989). Başkale Havzasında dolinler Çamlık traverten sırtlarında oluşmuştur. En yüksek ve en büyük sırt olan 1 nolu traverten sırtı üzerinde gelişen dolinler biri haricinde küçük sayılabilecek ölçülerdedirler. Alandaki dolinlerin derinlikleri genellikle 3-4 m yi, çapları ise 15 m yi geçmemekte sayıları ise 100 civarındadır. Çamlık traverten alanında bulunan dolinler çökme dolinleridir (Foto 3). Çökme ve sübsidans dolinlerinin pek çoğu su tablası alçalması sonucunda oluşur (White, 1988; Ford ve Williams, 1989; Gongyu ve Wanfang, 1999; Taqieddin ve diğ., 1999; Tharp, 1999; Doğan, 2001; Lolcama ve diğ., 2002). Traverten alanında oluşan dolinler büyük olasılıkla Başkale Havzasının kuvaternerde dış drenaja açılması sonucu su tablasında oluşan alçalma ile gerçekleşmiş olmalıdır. Bu gelişime bağlı olarak inceleme alanındaki dolinlerin oluşumu oldukça gençtir. 244 Foto 3. Çamlık (Başkale) traverten alanındaki çökme dolinleri Göreceli olarak en yaşlı 1 nolu traverten sırt üzerinde gelişmiş olan dolinlere 2220 m yükseltideki bu sırt karstik bir plato görünümü kazandırmıştır (Foto. 4).

Foto 4. Çamlık (Başkale) traverten alanının uydu görüntüsü 4.3. Traverten Terasları ve Havuzları 245 Aktif kırıklar ve fay segmentleri üzerinde yer alan kaynaklardan çıkan kalsiyum karbonatlı suların yamaç aşağı akması sonucu traverten havuzları oluşmaktadır. Travertenin çökelme hızı suyun sıcaklığı ile ilgilidir (Weed, 1887). Ana terasın üst kısımlarında daha hızlı traverten çökelirken, alt seviyelerde traverten çökelimi daha yavaş olur. Bu da alt kesimlerde suyun kısmen soğumuş olmasıyla ilişkilidir (Altunel, 1996). Başkale Havzasında traverten terasları Çamlık Köyünün doğusunda ve Albayrak Köyünün doğusunda görülmektedir. Bu alanlardaki traverten terasları Çığlı Suyu vadisi yamaçlarına kadar inmektedir (Foto 5,6,7). Çamlık ve Albayrak travertenleri günümüzde aktif olarak oluşumunu sürdürmektedir. Fakat bu iki alanın traverten teraslarının gelişimi birbirinden bazı farklılıklar gösterir. Şöyleki; Çamlık travertenlerinde teraslar iyi gelişmiştir ve her terasta bir havuz bulunmaktadır (Foto 5,6). Albayrak travertenlerinde ise teraslar iyi gelişmiş olmasına rağmen terasların hiçbiri üzerinde traverten havuzu bulunmamaktadır. Bu yoksunluğun sebebi olarak yüzeye çıkan suların kimyası ve karstlaşmanın gençlik evresinde oluşu gösterilebilir.

Foto 5. Çamlık traverten havuzları 246 Foto 6. Çamlık traverten teraslarında aktif ve aktif olmayan havuzlar

Başkale Çamlık travertenleri üzerinde oluşan traverten havuzları farklı seviyelerde, sayıları on civarındadır. Bu havuzlardan çoğu aktif durumda olup bazıları aktivitesini yitirmiştir (Foto. 6) 247 Foto 7. Albayrak (Başkale) traverten terasları 4.4. Traverten Konileri Yeraltından kireçle yüklü olarak yüzeye çıkan suların CaCO 3 içeriğini zemine bırakması sonunda, biriktirme tarzına bağlı olarak, traverten konileri de meydana gelebilir. Yığılan kireç miktarı ile konilerin biçimleri arasında bir ilgi vardır. Yağış ve beslenme tarzı dikkate alınırsa, çıkan su miktarında azalma olunca, iç içe bacalar veya traverten konileri oluşmaktadır. Koni yüksekliği belli bir noktaya geldikten sonra da buradaki aktivite sona ermektedir. Artık, zamanla dış kuvvetlerin etkisiyle, tahribe uğramış tipler topografyaya hakim olur (Sür,1994) (Foto 8). Basınç altındaki yer altı suları kırık ve çatlaklardan yukarıya doğru çıkarak basınçtan kurtulur ve bünyelerindeki karbondioksiti kaybeder. Bu durumda CaCO 3 çökelimi yani traverten oluşumu başlar. Traverten konilerinin oluşumunda morfoloji önemli bir rol oynamaktadır. İnceleme alanında traverten konilerinin oluştuğu morfolojinin özelliklerine baktığımızda, traverten sırtının bittiği Çığlı Suyu vadi tabanına doğru, eğimin azaldığı alt metrelerde oluştuğu gözlenmektedir (Foto 8,10) Bazıları traverten sırtının yamaçlarında oluşsa da; bunlar traverten çökelinin oluşturduğu taraçanın üzerinde birikerek yükselmektedir (Foto 9).

Foto 8. Çamlık traverten alanında aktivitesini yitirmiş bir traverten konisi. 248

Foto9. Çamlık traverten alanında sırt yamacında oluşan traverten konisi Alanda oluşan traverten konileri aktif değildir. Çoğunluğu kubbe görünümünü korumakta, bazıları ise üst tarafları çökerek havuz görünümü kazanmışlardır. Günümüzde bu havuzların içerisinde su bulunmamaktadır (Foto 10). 249 4.5. Mağaralar Foto 10. Çamlık traverten alanında üstü çökmüş bir traverten konisi İnceleme alanında oluşan mağaralar sınırlı sayıda olup gençlik dönemindedir. Albayrak Köyünün doğusunda Çığlı Suyu vadi yamacında oluşan traverten alanında bulunmaktadırlar. Mağaraların oluşumunda da havzanın kuvaternerde Zap Suyu tarafından dış drenaja açılması büyük öneme sahiptir. Bu süreç sonucunda alanda yerel taban seviyesi düşmüş erime süreçleri aktif hale gelerek karstlaşma hızlanmıştır (Foto11).

Foto 11. Albayrak (Başkale) doğusunda Çığlı Suyu vadi yamacında mağara oluşumları 5. Sonuç Doğu Toroslar ın doğu kesiminde yer alan Başkale Havzası, karst çalışmalarının çok az olduğu bir alandır. Yörede tektoniğin canlı olması, düşük sıcaklık ve bitki örtüsünün tahribi gibi karstlaşmayı artıran faktörler, alanı karst jeomorfolojisi açısından zengin kılmaktadır. Bu çalışmada havzada neotektonik dönemde oluşmuş travertenler üzerinde gelişen karstik şekiller incelenmiştir. Havzada Çamlık Travertenleri ve Albayrak doğusunda bulunan traverten alanda gelişen karstik şekillerin oluşumu, dinamiği ve gelişimi açıklanmıştır. 250 İnceleme alanındaki travertenler havza tabanı ile vadi tabanı arasında gelişmiştir ve gençlik safhasındadırlar. Güncel olarak oluşumları halen devam etmektedir. Karst topografyası açısından önemli şekillerin oluşmasına sebep olan travertenler aynı zamanda havzanın jeomorfolojik gelişimine de ışık tutmaktadır. Havzanın kuvaternerde dış drenaja açılması karstik süreçler açısından önemlidir. Çünkü bu durum havzanın yerel taban seviyesini alçaltarak karstik süreçleri aktive etmiştir. Başkale Havzası nın sahip olduğu jeoloji, jeomorfoloji, iklim ve buna bağlı bitki örtüsü gibi fiziki coğrafya özellikleri çalışma alanındaki traverten sırtlarını çıplak karst özelliğine sahip platolara dönüştürmüştür. Aynı zamanda Çamlık traverten alanında yüksek sırttaki dolinler, Çığlı Suyu fay setine (BFK) bağlı olarak, yönlü karst özelliği kazanmıştır.

KAYNAKLAR Acarlar, M. ve Türkecan, A. (1986). Başkale (Van) Batı ve Kuzeybatısının Jeolojisi, MTA Raporları, No: 7913 (yayımlanmamış), Ankara. Acarlar, M., Bilgin, A.Z., Erkal, T., Güner, E., Şen, A.Ş., Elibol, E., Gedik, İ., Hakyemez, Y. ve Uğuz, M.F. (1991). Van Gölü Doğu ve Kuzeyinin Jeolojisi, MTA Raporları, No: 9469 (yayımlanmamış), Ankara. Alagöz, C. (1944). Türkiye'de Karst Olayları. T.C. Kurumu Yayınları. Alagöz, C. (1967). Sivas Çevresi ve Doğusunda Jips Karstı. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Yayınları. Alagöz, C. (1984). Türkiye Mağaraları. Türkiye Turing Otomobil Kurumu Yayımları. Altunel, E. (1996). Pamukkale Travertenlerinin morfolojik özellikleri, yaşları ve neotektonik önemleri. MTA Dergisi, 118, 47-64. Altunel, E. (1996). Pamukkale Travertenlerinin Morfolojik Özellikleri, Yaşları ve Neotektonik Önemleri, Maden Tetkik ve Arama Dergisi No.118, Ankara. Altunel, E., ve Hancock, P.L. (1993). Active fissuring and Faulting in Quaternary travertines at Pamukkale, Western Turkey. Zeitschrift für Geomorphologie Supplement, 94, 285 302. Balkaş, Ö., Serdar, S.H., Erakman, B., Güngör, A., Pasin, C., Aksu, R. ve İşbilir, M. (1980). Başkale-Gürpınar-Çatak-Van Alanının Jeolojisi ve Petrol Olanakları, TPAO Arama Grubu, Rapor No: 1455 (yayımlanmamış), Ankara. Bargar, K. E. (1978). Geology and thermal history of Mammoth Hot Springs, Yellowstone National Park, Wyoming. U.S. Geological Survey Bulletin, 1444, 1-55. Bener, M. (1965). Göksu Vadisi ve Taşeli Platolarında Karst. Yayınlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü. Chafetz, H.S., ve Folk, R.L. (1984). Travertines: Depositional morphology and the bacterially constructed constituents. Journal of SedimentaryPetrology, 54, 289 316. De Filippis, L., Faccenna, C., Billi, A., Anzalone, E., Brilli, M., Özkul, M. ve Villa, I. M. (2012). Growth of fissure ridge travertines from geothermal springs of Denizli basin, western Turkey. Geological Society of America Bulletin, 124, 1629 1645. Doğan, U. (2001). Mucur Obruğu nun Jeomorfolojisi ve Turizme Kazandırılması. Ank. Üniv. Türkiye Coğ. Araş. ve Uyg. Mer. Der. 8, 89-107. Erinç, S. (1960). Konya Bölümü'nde ve İç Toros Sıralarında Karst Şekilleri Üzerine Müşahedeler. T.C. Derg. 20. Ford, D. C. ve Williams P. W. (1989). Karst Geomorphology and Hydrology. Unwin Hyman, London. Gongyu, L. ve Wanfang, Z. (1999). Sinkholes in karstic mining areas in china and some methods of prevention. Engineering Geology 52, 45-50. İzbırak, R. (2001). Türkiye I. MEB. Yayınları No: 3568, İstanbul. 251

Koçyiğit, A. (2005). 2005.01.25 MW 5,9 Sütlüce (Hakkari) Depreminin Kaynağı: Başkale Fay Kuşağı, GD Türkiye. Deprem Sempozyumu, 23-25 Mart 2005, Kocaeli, s1-2. Lolcama, J.L., Cohen, H.A. ve Tonlin, M.J. (2002). Deep karst conduits, flooding, and sinkholes: lessons for the aggregates industry. Engineering Geology 65 (2-3), 151-157. Maxson, J.H. (1937). Van Mıntıkasının Petrol İhtimalleri, MTA Genel Müdürlüğü Raporu, No: 682, Ankara. Mesci,B.L. (2013). Türkiye Jeoloji Bülteni 56. Özkaya, İ. (1977). Hakkari-Yüksekova Bölgesi Jeolojisi, TPAO Arama Grubu, Rapor No: 1129 (yayımlanmamış), Ankara. Özkaya, İ. (1978). Yüksekova-Şemdinli Yöresinin Jeolojisi, Türkiye IV. Petrol Kongresi Tebliğleri, s63-81. Perinçek, D. (1977). Palu-Karabegan-Elazığ-Sivrice-Malatya Alanının Jeolojisi ve Petrol İmkanları, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Rapor No: 1361, Ankara. Saydamer, M. (1976). İran Sınırı Boyunca Yapılan Jeolojik Çalışmanın Nihai Raporu, MTA Raporları, No: 5622 (yayımlanmamış), Ankara. Sağlam Selçuk, A. ve Zorer,H. (2017). Başkale Bölgesi nin (Van) Jeolojik ve Jeomorfolojik Ögeleri. Türkiye Jeoloji Bülteni 59. Sümengen, M. (2008). 1:100.000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Başkale L52 Paftası, No:61, MTA, Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara. Sür, A. (1994). Karstik Yerşekilleri ve Türkiye den Örnekler. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 3, 1-28. Şenel, M., Acarlar, M., Çakmakoğlu, A., Dağer, Z., Erkanol, D., Örçen, S., Taşkıran, M.A., Ulu, Ü., Ünal, M.F., ve Yıldırım, H. (1984). Özalp (Van)-İran Sınırı Arasındaki Alanın Jeolojisi. MTA Raporları, No: 7623 (yayımlanmamış), Ankara. Taqieddin, S.A., Abderahman, N.S. ve Atallah, M. (2000). Sinkhole hazard along eastern Dead Sea shoreline area, Jordan: a geological and geotechnical consideration. Environmental Geology 39 (11), 1237-1253. Tharp, T. M. (1999). Mechanics of upward propagation of cover-collapse sinkholes. Engineering Geology 52, 23-33. 252 Uysal, I.T., Feng, Y., Zhao, J.X., Isik, V., Nuriel, P. ve Golding, S.D. (2009). Hydrotermal CO 2 degassing in seismically active zones during the Late Quaternary. Chemical Geology, 265, 442-454. White, W. B. (1988). Geomorphology and Hydrology of Karst Terrains. Oxford Universty Press, Oxford. Zorer, H. (2014). Başkale (Van) Havzası nın Fiziki Coğrafyası. Yayınlanmamış doktora tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.