BİTKİ KULLANIMI YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı
BİTKİ FORMU
Bitki Formu. Bir bitkinin ya da bir bitki grubunun formu onun genel şekli ve büyüme alışkanlığı ya da siluetinin dış hatlarıdır. Görsel olarak boyut kadar güçlü olmasa da, bitki formu yine de bitki kompozisyonunun yapısını oluşturan anahtar bir faktördür. Bitki formu bütünlük ve çeşitliliği etkiler, vurgu ya da arka plan görevi görür ve bitki örtüsünün tasarımdaki diğer katı elemanlar kütlesiyle koordinasyonunu sağlar. Temel bitki formları fastigiat, sütunvari, dağınık/ yatay, yuvarlak/küresel, piramidal/konik, sarkık ve pitüresktir.
Fastigiat Fastigiat bitki formu dik ve dar olup uca doğru incelir. Örnekler arasında Kara kavak (Populus nigra Italica ), Batı mazısı (Thuja occidentalis) ve Akdeniz servisi (Cupressus sempervirens) sayılabilir. Bir tasarımda, fastigiat bitki formları gözü gökyüzüne doğru yönlendirerek dikeyliği vurgular. Bu formlar hem bir bitki kümesine hem de bunların çevrelediği mekana bir dikeylik hissi katar. Büyük miktarlarda kullanılan fastigiat bitki formları, içinde bulundukları küme ya da mekanın gerçekte olduğundan daha yüksek oldukları yanılgısını yaratabilirler.
Cupressus sempervirens Populus nigra Italica Thuja occidentalis
FASTİGİATA VE SÜTUNVARİ FORMLAR YÜKSEKLİK VE VURGU YARATMAK İÇİN KULLANILIR. Şekilde görüldüğü gibi, daha alçak ve daha yuvarlak ya da dağınık formlarla karşılaştırıldığında fastigiat bitki formları, bir kilise kulesinin ufuk çizgisindeki çanına benzer şekilde vurgu ve ünlem işareti görevini görür. Dikkat çekme özelliklerinden dolayı fastigiat bitki formları akıllıca, belirli noktalarda küçük miktarlarda kullanılmalıdır. Bir kompozisyonun her yerinde çok sayıda fastigiata bitki yerleştirilmemelidir çünkü bunlar çok fazla odak noktası içeren sıçramalı bir tasarım yaratır.
Sütunvari Yuvarlak bir tepesi olmasının dışında sütunvari bir bitki formu fastigiata formuyla aynıdır. Şeker akçaağaç (Acer saccharum Monumentale ) ve Porsuk (Taxus x media Hicksii ) sütunvari bitkilere örnektir. Sütunvari bitki formlarının tasarımdaki kullanımları fastigiat formlarıyla aynıdır.
Acer saccharum Monumentale Taxus x media Hicksii
Dağınık/yatay Bu tür bir bitki formunun genişliği en az boyu kadar olup genellikle yataydır. Örnekler Saray manolyası (Magnolia x soulangiana), Alıç (Crateagus monogyna) ve bodur Japon porsukağacıdır (Taxus cuspidata Nana ). Dağınık bitki formları bir tasarıma genişlik ve uzunluk hissi vermek için kullanılabilir.
ŞEKİL 2.42 Şekilde görüldüğü gibi, dağınık bitki formları gözü yatay biçimde taşır ve böylece bir kompozisyondaki diğer formları görsel olarak birleştirmek için kullanılabilirler, özellikle de yatay formlar tasarımda hassas biçimde yineleniyorsa.
Taxus cuspidata Nana Magnolia x soulangiana Crataegus monogyna
Bunun tam tersine, bir kompozisyonda dağınık bitki formları dikey fastigiat ve sütunvari formlarla zıtlık oluşturmak için kullanılabilir. Dağınık bitki formları düz yer formlarıyla, ufukta uzanan uzun çizgileriyle ve düşük yatay bina formlarıyla uyumludur. Bu tür bir binanın yanına yerleştirildiklerinde mimarinin hatlarını çevreleyen alana taşıyabilirler (Şekil 2.43).
DAĞINIK BİTKİ FORMLARI YAPILARIN YATAY HATLARINI MEKANA TAŞIR. ŞEKİL 2.43
Yuvarlak/Küresel Adından da anlaşılacağı gibi, bu tür bitki materyal formunun belirgin bir yuvarlak ya da küresel bir şekli vardır. Batı kayını (Fagus sylvatica),gümüşi ıhlamur (Tilia tomentosa), Japon akçaağacı (Acer palmatum) Kızılcık (Cornus mas), ve Hint inciri (Ficus microcarpa) küresel bitki formlarına örnektir.
Fagus sylvatica Tilia tomentosa
Acer palmatum Ficus microcarpa
Yuvarlak bitki formları çok çeşitli bitki formlarından biridir ve dolayısıyla bir tasarım kompozisyonunda kullanılan bitkilerin çoğunluğunu oluştururlar (Şekil 2.44). Fastigiat ve dağınık bitki formlarının aksine yuvarlak bitkiler yönsüzdür ve gözü yönlendirmeleri açısından nötrdür. Dolayısıyla, bir kompozisyonda yinelenen küresel bitkiler tasarıma bütünlük kazandırmak için kolaylıkla kullanılabilir. Bunlar diğer daha çarpıcı formların zıt düştüğü nötr, yumuşak formlar olarak işlev görebilir. Yuvarlak bitki formları ayrıca dalgalı yer formu gibi diğer kıvrık formlarla uyum sağlamak ve onları tekrarlamak için kullanılabilir.
BİR KOMPOZİSYONDA YUVARLAK FORMLARIN HAKİM OLMASI GEREKİR. ŞEKİL 2.44
Piramidal/Konik Bu tür bitki formu görünüş itibarıyla koniye benzer ve tabandan başlayarak gözlemlenebilir bir noktaya kadar yavaşça incelir. Örnekler arasında Ladin türleri (Picea sp) Amerikan sığlası (Liquidambar styraciflua) ve Katsura ağacı (Cercidiphyllum japonicum) vardır. Piramidal bitki formları dış hatları itibarıyla çok keskin ve belirgin olup, kolayca fark edilebilen sivri bir tepesi vardır.
Picea orientalis Liquidambar styraciflua Cercidiphyllum japonicum
PİRAMİDAL FORMLAR YUVARLAK VE DAĞINIK FORMLAR ARASINDA VURGU ELEMANI OLARAK KULLANILIR. ŞEKİL 2.45 Şekilde görüldüğü gibi, daha alçak küresel formlara zıtlık oluşturacak biçimde görsel vurgu olarak kullanılabilir. Ayrıca, bunlar piramidal bina formlarını ya da tepeli dağ yer formlarını tekrarlamak için kullanılabilirler. Bu nedenle kimi tasarım kuramcıları konik bitki formlarının dağ bulunmayan görsel olarak düz bölgelerde dikkatli kullanılmasını önermektedir.
Sarkık Sarkık bir bitki formunun ağırlıklı olarak sarkaç şeklinde ya da aşağıya doğru kavisli dalları vardır. Salkım söğüt (Salix babylonica), Sarkık Avrupa kayını (Fagus sylvatica Pendula ) sarkık bitki formlarıdır. Doğada sarkık bitki formları, tıpkı su birikintilerinin kenarlarında yetişen salkım söğüt gibi, genellikle alçak yerlerde bulunur ve bu yerlerle ilişkilendirilir. Bu bitkiler bir tasarımda gözü yere doğru yöneltir. Bu işlev, göz yükselen formlarla yukarı kaldırıldıktan sonra kullanılabilir.
Salix babylonica Fagus sylvatica Pendula
Sarkık bitki formları ayrıca dalgalı formu yansıtmak ve suyun akışkan özelliğini sembolize etmek için kıvrımlı su birikintilerinin kenarında kullanılabilir. Bir bitkinin sarkık formunu ifade etmek için onu bir saksının kenarına ya da bir yükselti üzerine yerleştirmek istenebilir; böylelikle bitki Şekil 2.47 de görüldüğü gibi kenardan sarkabilir ya da damlayabilir. SARKIK BİTKİ FORMLARI DUVARDAN AŞAĞIYA DAMLA GİBİ YA DA GÖZÜ YERE YÖNELTMEK İÇİN KULLANILMAKTADIR. ŞEKİL 2.47
Pitüresk Pitüresk bitki formu benzersiz biçimde heykelsi bir biçime sahiptir. Bu düzensiz, yamuk yumuk, rüzgârda savrulmuş ya da eğri büğrü bir şekle bürünmüş olabilir. Pitüresk bir bitki formu genellikle uzun bir süre boyunca belirli bir konumdaki çevresel koşullara adapte olmuş yetişkin bir bitkidir.
ŞEKİL 2.48
Şekilde görülen bitki Arizona nın dağlık bir bölgesindeki rüzgâr ve toprak koşullarına maruz kalmış bir pitüresk bitki formuna örnektir. Yetiştirilmiş bonzai bitkileri dışındaki çoğu pitüresk bitki benzersiz doğa güçlerinin bir sonucudur. Alışılmadık görünüşleri sayesinde pitüresk bitki formları en çok bir tasarımdaki belirgin bir noktaya konumlandırılmış örnekler olarak kullanılır. Yoğun ya da karmaşık bir sahne oluşturmamak için genellikle görüş içindeki herhangi bir alanda birden fazla pitüresk bitki formu kullanılmaz.
Doğal olarak, tüm bitki materyalleri biraz önce açıklanan bitki formu kategorilerine tam olarak uymaz. Kimi bitkiler şekil olarak tanımlanamazken diğerleri çeşitli bitki formu türünden özellikler içerir. Yine de bitkilerde form önemli bir görsel özelliktir, özellikle bitki tek başına ya da vurgu olarak kullanılıyorsa. Bitkilerin bir yığın olarak bir araya toplandığı ve tek tek bitki şekillerinin kaybolduğu yerlerde bitki formu biraz daha az göze batar. Bu durumda önemli faktör tüm bitki materyalinin kollektif formudur.
BİTKİ RENGİ
Bitki Rengi. Bitki boyutu ve formundan sonra, bitki rengi bitki materyalinin en belirgin görsel özelliğidir. Bitki rengi duygusal bir özellik olarak düşünülebilir çünkü doğrudan dış mekanın duygu ve havasını etkiler. Parlak renkler aydınlık, neşeli bir atmosfer hissi verirken koyu renkler daha kasvetli bir duygu yaratır. Kolaylıkla görülebildiği için de bitki rengi ayrıca önem taşır. Bitki rengindeki değişiklikler peyzajda bazen oldukça uzak mesafelerden fark edilebilir.
Bitki materyallerinde renk yaprak, çiçek, meyve, ince dal ve dallar gibi farklı bitki parçalarında bulunur. Yapraklarda ana renk kuşkusuz yeşildir; koyu yeşilden açık yeşile kadar birçok varyasyon vardır ve bunlar sarı, mavi ve bronz renginin tonlarını içerir. Bundan başka ilkbaharda ve sonbaharda yapraklarda, çiçeklerde, ince dallarda ve bitki gövdelerinde renk çemberinin tüm renkleri bulunur.
Bir bitki kompozisyonunda renk organizasyonu diğer bitki özellikleriyle koordineli biçimde kullanılmalıdır. Bitki rengi bir tasarımda bitki boyutunun ve formunun işlevini güçlendirmek için kullanılmalıdır. Örneğin, bir tasarımda boyutu ve formundan dolayı odak noktası olarak beliren bir bitki dikkati daha da çekecek bir renge sahip olabilir. Bu yaklaşımla, en fazla göz önünde bulundurulan renkler kış ince dallarının renkleri ve gövde renkleri yanında yaz yapraklarının rengidir çünkü bunlar çoğu zaman vardır. Çiçek rengi ve sonbahar rengi akılda kalıcı olsa da genellikle kısa ömürlüdür ve ömürleri birkaç haftayı geçmez. Öncelikle çiçek ya da sonbahardaki yaprak rengine bağlı olarak bir bitki seçmek hatadır çünkü bu özellikleri kısa sürelidir.
Yazın yaprak rengini seçerken kompozisyona ek bir cazibe boyutu kazandırmak için bir yeşiller yelpazesi kullanmak avantajlı olabilir. Bir renk başka bir renkle karşıtlık oluşturacak biçimde kullanıldığında daha çok anlam kazanır. Örneğin, beyaz siyahla kullanıldığında daha beyaz görünür ve yeşil kırmızı ya da turuncunun yanında kullanılınca daha yoğun görünür. Başka tasarım işlevleri için bir kompozisyonda çeşitli yeşiller de kullanılabilir. Yeşilin farklı tonlarının organizasyonu vurgu yaratabilir, yinelemelerle bütünlük sağlayabilir ya da tasarımın farklı bölümlerini görsel olarak birbirine bağlayabilir.
KOYU RENKLİ YAPRAKLARI AÇIK RENKLİ YAPRAKLARA VE ÜSTTEKİ DALLARA FON OLARAK KULLANINIZ. ŞEKİL 2.49
Japon porsukağacına (Taxus cuspidata) özgü daha koyu yeşiller hem kompozisyona hem de ilgili mekana katılık ve ağırlık kazandırır. Ayrıca koyu yeşiller dış mekana sakin, huzurlu ve (aşırı kullanılırsa) kasvetli bir hava verebilir ve koyu renkler gözleyiciye yakınlaşırlar.
Şekil 2.50 de görüldüğü gibi, bir manzaranın sonundaki koyu renkler gözleyiciyle görünen nesne arasındaki mesafeyi kısaltıyormuş gibi görünür. Benzer biçimde, bir mekanda koyu renklerin ağır basması o mekanı olduğundan küçük gösterebilir.
Öte yandan, açık yeşil yapraklar mekana zarif ve havadar bir özellik kazandırabilir. Gözleyiciden uzaklaştırmanın yanı sıra keyif, neşe ve heyecan duygusu yaratabilir. Yeşilin çeşitli tonlarını birleştirirken koyu yeşiller kompozisyonu yerde tutmak için genellikle mantıken (görsel ağırlığından dolayı) fon materyali olarak kullanılır. Daha açık yeşiller ise yükselme ifade edecek biçimde üstte kullanılır. Diğer durumlarda, Şekil 2.51 de görüldüğü gibi, koyu yapraklar katı bir arka fon oluşturmak için kullanılır ve bunun önünde daha açık, daha görünür renkler yerleştirilir. Bazı durumlarda bunun tersi de istenebilir.
Bir tasarımın bitki rengini oluştururken genellikle nötr tonlu yeşil baskın olmalı ve bunun karşısında diğer renkler yerleştirilmelidir. Böyle nötr bir renk, Şekil 2.52 de görüldüğü gibi, birleştirici bir unsur görevi görebilir ve diğer tüm renkleri görsel olarak birbirine bağlayabilir. Karşıtlık oluşturan yeşillerin her biri birbirinden açıkça ayrılan yaprak kümelerinde bulunmalıdır. Değişik yeşiller kompozisyonun genel ölçeğiyle orantılı çok fazla küçük noktalar oluşturmamalıdır yoksa dağınık bir görüntü elde edilir. Bronz, mor, ya da ebruli gibi yaprak renklerini de yerleştirmek dikkat gerektirir çünkü bu renkler benzersiz olduklarından çok fark edilirler. Alışılmadık yeşil yapraklar bir tasarımda birkaç özel konumda kullanılmak için ayrılmalıdır. Aynı şekilde, parlak çiçek rengi de kümelenerek belirli yerlerde kullanılmalıdır. Bir tasarıma çok fazla parlak renk noktası yerleştirilirse, tasarım karmaşıklaşır ve bütünlüğünü kaybeder. özenle yerleştirilmiş çiçek renkleri çeşitlilik yaratmak için genel bütünlükten ödün vermeden kullanılmalıdır.
Bir tasarımda temel kompozisyon rengi olarak yeşil yaz yaprakları kullanılıyorsa, çiçek renkleri ve sonbahar renkleri vurgu olarak kullanılabilir. Kırmızılar, turuncular, sarılar, beyazlar ve pembeler tasarıma canlılık ve heyecan katabilir ve aynı zamanda gözleyicinin dikkatini tasarım içindeki belli noktalara yöneltebilir. Aslında bir kompozisyonda özenle boyutlandırılmayan ve konumlandırılmayan parlak renk noktaları görsel olarak öylesine güçlü olur ki tüm diğer bitki özelliklerini gölgede bırakabilir. Açık güneşli alanlarda parlak renk bölgelerini büyük miktarlarda kullanmak daha uygundur çünkü gün ışığı bunların parlaklığının çoğunu gölgelik alanlara göre daha fazla emer. Öte yandan, gölgelik alanlarda özenle kullanılan parlak renkler durgun bir mekanda canlılık sağlayabilir. Önceden de belirtildiği gibi, sonbahar yaprağı rengi ve çiçek rengi yeşil yaz yapraklarından sonra ikinci sırada gelmelidir.
O halde bitki renginin dış mekanda birkaç işlevi vardır. Bu görsel bitki özelliğinin genellikle mekanın havasını ve duygusunu etkilemenin yanı sıra tasarımın bütünlüğünü ve çeşitliliğini etkilediği düşünülür. Diğer değişkenler gibi, tasarımdan beklenilen amaçlara ulaşmak için bitki rengi tüm diğer görsel bitki özellikleriyle koordineli biçimde kullanılmalıdır.