TEKNİK BİLİMLER MESLEK YÜKSEKOKULU Teknik Resim Genel Bilgi Parça işlenirken malzemenin dokusunda, işleyen tezgahta ve kesici takımda meydana gelen değişiklikler, parçaya yansıdığından şekil ve konum toleransı kaçınılmazdır. Punta mili işlenirken, punta ucu eğilmişse şekil toleransı, punta ucu eğilmemişse konum toleransı söz konusudur. 10. Şekil Konum Toleransları Şekil: Punta Milinin İşlenmesi Page 1 Page 2 Tanımlar (TS 1304 ISO 1101 e göre) Şekil toleransı: Bir elemanın ideal geometrik şeklinden ne kadar farklı olabileceğini belirten toleranstır. Gerçek şekil: İmal edilmiş parçanın şeklidir. Bu şekil ölçme cihazıyla kontrol edilir. Şekil farkı: Gerçek şeklin alt ve üst sınırları arasında kalan farktır. Şekil farkı, verilen şekil toleransına eşit veya şekil toleransından küçük olmalıdır. Şekil: Şekil Farkı ve Şekil Toleransı Şekil: Kademeli Milde Oluşan Eksen Kaçıklığı Page 3 Page 4 Tolerans bölgesi: Her ölçülendirme türüne ve her toleranslı niteliğe göre tolerans bölgesi; Bir daire yüzey, Ortak merkezli iki daire arasındaki yüzey, Eşit aralıklı iki çizgi arasındaki yüzey, Paralel iki doğru arasındaki yüzey, Bir silindir içindeki boşluk, İki ortak eksenli silindir arasındaki boşluk, Paralel iki düzlem arasındaki boşluk, Eşit aralıklı iki yüzey arasındaki boşluk, Bir dikdörtgen prizma içindeki boşluk şeklindedir. Şekil: Tolerans Bölgeleri Geometrik Boyutlandırma & Toleranslandırma İhtiyacı Bir bütünün her bir parçasının farklı yerlerde binlerce adet üretildiği durumda, montaj sırasında her bir parçanın diğerine geçmesinin garantisi var mıdır? Page 5 Page 6 1
Geometrik Semboller ve nlamları o Biçim Toleransları (Bağlı Olmayan Özellik) o Profil Toleransları (Bağlı Olan veya Olmayan Özellikler) DOĞRU PROFİLİ YÜZEY PROFİLİ DİRESELLİK DOĞRUSLLIK DÜZLEMSELLİK SİLİNDİRLİK Dairesellik, doğrusallık, düzlemsellik ve silindirlik bir unsurun biçimi ile ilgili toleranslardır. Bu toleranslar belirtilirken herhangi bir datuma bağlı olarak verilmezler. Tolerans değerleri belirlenirken, boyut toleransının değeri göz önüne alınmalıdır. Geometrik toleransın değeri boyut toleransının değerinin yarısından daha az olmalıdır. Toleranslandırılan unsur en fazla malzeme durumunda iken, unsurun yüzey yada yüzeyleri boyutsal kusursuz biçimi belirleyen örtünün dışına çıkmamalıdır (örtüşme kuralı). Profil toleransları bir doğrunun veya yüzeyin profili ile ilgili toleranslardır. Bu toleranslar bir datuma bağlı olarak verilebilirler. Geometrik olarak tanımlanabilen bir doğru ya da yüzeyin, tanımlanmış olan profilden izin verilen sapma miktarını gösterir. o Düzenleme Toleransları (Bağlı Özellik) DİKLİK PRLELLİK ÇISLLIK Diklik, paralellik, açısallık bir unsurun düzenlenmesi ile ilgili toleranslardır. Bu toleranslar belirtilirken bir datuma bağlı olarak verilirler. Bu toleranslar verilirken malzeme koşulu (MMC veya LMC) belirtilmelidir. Diklik, paralellik ve açısallık toleranslarının aynı zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı kontrol ettiği göz önüne alınmalıdır. Page 7 Page 8 o Yerleşim Toleransları (Bağlı Özellik) o Salgı Toleransları (Bağlı Özellik) SİMETRİKLİK KONUM EŞMERKEZLİLİK DİRESEL SLGI TOPLM SLGI Simetriklik, konum ve eşmerkezlilik bir unsurun yerleştirilmesi ile ilgili toleranslardır. Bu toleranslar belirtilirken bir datuma bağlı olarak verilirler. Konum toleransı verilirken malzeme koşulu (MMC veya LMC) belirtilmelidir. Simetri ve eşmerkezlilik yalnızca RFS durumunda geçerlidir ve MMC ve LMC uygulanmaz. Simetriklik toleransının aynı zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı, konum toleransının aynı zamanda doğrusallık ve dikliği, eşmerkezlilik toleransının aynı zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı kontrol ediyor olduğu göz önüne alınmalıdır. Salgı toleransları silindirik bir unsurun dönme yüzeyinin eksene göre konumu veya alın yüzeylerinin yalpası ile ilgili toleranslardır. Bu toleranslar bir datuma bağlı olarak verilirler. Dairesel salgı toleransının aynı zamanda dairesellik ve eşmerkezliliği, toplam salgı toleransının aynı zamanda doğrusallık, açısallık, koniklik, dairesellik ve alında düzlemselliği kontrol ettiği göz önüne alınmalıdır. Page 9 Page 10 DİRESELLİK Dairesellik a) Dairesellik aşağıdaki durumlar için aranan koşuldur: Silindir veya konide, eksene dik herhangi bir kesitin dış zarfı üzerindeki noktaların tümü eksenden eşit mesafede olmalıdır Kürede ortak merkezden geçen bir düzlemin kestiği küre dış yüzeyine ait tüm noktalar küre merkezinden eşit uzaklıkta bulunmalıdır. b) Dairesellik Toleransı: Ø 12.5 ± 0.1 Şekil: Konik Parçalarda Dairesellik Durumu 90 Bu unsur dairesel olmalıdır genişliğinde bir tolerans bandı içerisinde Bir yüzeyin bütün dairesel elemanlarının içerisinde bulunması gereken, eş merkezli iki daire arasında kalan bölgedir. Silindirin eksene dik her kesitinin dış çemberi (çevre zarfı), yarı çapları arasındaki fark mm. olan iki çember arasında bulunmalıdır. Bu çemberlerden büyük olanın çapı 12.6 olabilir. Bu durumda küçük olanın çapı en az 12.5 olmalıdır. Veya çemberlerden küçük olanın çapı 12.4 olabilir, bu durumda büyük olanın çapı en fazla 12.5 olmalıdır. Ø 12.45 - KESİTİ tolerans bandı Ø 12.55 Page 11 Page 12 2
6.48 Üst sınır 6.22 lt sınır DOĞRUSLLIK Doğrusallık a) Tanım : Doğrusallık, bir yüzeye veya bir eksene ait elemanların, sınırları belirlenmiş bir bant içerisinde bulunmaları koşuludur. b) Doğrusallık Toleransı: Kontrol edilen yüzey veya eksene ait tüm elemanların içinde bulunması istenen bant genişliğidir. Ø 12.58 (fiili çap) Ø 12.53 (en düşük) Şekil: Dairesellik Toleransın Gösterilmesi Ø12.5 ± 0.08 Ø 12.58 (fiili çap) Ø 12.48 (en düşük) genişlikte tolerans bandı Şekil: Doğrusallık Toleransın Gösterilmesi genişlikte tolerans bandı Boylamasına her eleman düz bir hat oluşturmalıdır. genişlikte bir tolerans bandı içerisinde Şekil: Dairesellik Toleransın Gösterilmesi Page 13 Ø 12.58 (fiili çap) Ø 12.48 (en düşük) genişlikte tolerans bandı Doğrusallık bir özelliğin yüzeyinde yer alan her bir doğrusal elemanın boyut toleransını inceltmek (rafine etmek) için kullanılır. Doğrusallık toleransı bir özelliğin EMD ölçüsüne, yani boyut toleransına eklenmez. Page 14 DÜZLEMSELLİK Düzlemsellik a) Tanım : Düzlemsellik, bir yüzeye ait bütün elemanların paralel iki düzlem arasında bulunmaları koşuludur. b) Düzlemsellik toleransı: Kontrol edilen yüzeyi içine alan paralel iki düzlem arasındaki bant genişliğidir. 6.35±0.13 Bütün yüzeyi içerisine alan kalınlıkta bir tol. Bandı içerisinde Bu yüzey düzgün olmalı 0.12 40.0±0.2 En fazla malzeme koşulunda geçme için 40.22 min. Form sınırları (paralel) 40.2 maks tol. Bandı 40.0 tol. Bandı tol. Bandı 0.1 FIM 40.1 (fiili çap) Karşılık Parçası Şekil: Düzlemsellik Hatalar Bütün yüzey iki paralel düzlem arasında kalmalıdır. Page 15 Page 16 Bu parça için düzlemsellik toleransı tanımlanmamış olsa idi, boyutsal olarak uygun bir parçanın yüzeyinde 0.4 mm. kadar düzlemsellik hatası olabilirdi. ncak, düzlemsellik toleransı tanımlanmış olduğu için, parçanın düzlemselliği en çok tanımlanan tolerans kadar hatalı olabilir. Eğer parça, En Fazla Malzeme Durumu olan 40.2 mm. kalınlığında imal edilmiş olursa, hiçbir düzlemsellik hatasına izin verilmez. Eğer parça En Fazla Malzeme Durumu ölçüsünden mm. küçük imal edilmiş olursa, mm. düzlemsellik hatasına da izin verilir. Eğer yüzeylerden biri için, 0.40 mm. düzlemsellik toleransı tanımlanmış olsa idi, toplam 0.40 boyut toleransının içerisinde kalınabilmesi için, diğer yüzeyin her durumda mükemmel düz kalması sağlanmalıdır. SİLİNDİRLİK Silindirlik Sembolün anlamı genişliğinde bir tolerans bandı içerisinde Bu parça silindir olmalıdır Şekil: Silindirikliğin Gösterilmesi DÜZLEMSELLİK Tipik Örnek Kapak Ø12.5±0.1 Sızdırmazlık Elemanı Gövde Page 17 Tol. Bandı Ø 12.45 NLMI: Ø 12.55 Tol. Bandı Çap en yüksek olduğu yerde 12.55 geliyorsa, en düşük olduğu yerde en az 12.45 olmalıdır. Page 18 3
a) Tanım: Silindirlik, bir dönme yüzeyine ait elemanların dönme ekseninden eşit uzaklıkta bulunmaları koşuludur. b) Silindirlik toleransı: Yüzeyin içerisinde bulunması gereken, eş eksenli iki silindir arasındaki yarı çap farkıdır. PROFİL 0.8 (a) Çift yanlı tolerans 0.8 0.8 genişliğindeki tolerans bandı doğru profilin iki yanına eşit olarak dağılmış. 0.8 genişliğindeki tolerans bandı doğru profilin bir yanına verilmiş. Bir Doğrunun Profili (b) Tek yanlı tolerans (içte) 0.8 0.8 genişliğindeki tolerans bandı doğru profilin bir yanına verilmiş. Bir Yüzeyin Profili (c) Tek yanlı tolerans (dışta) Şekil: Doğrunun ve Yüzey Profilinin Gösterilişi Şekil: Toleransların Gösterilmesi Page 19 Page 20 PROFİL Tipik Örnek DİKLİK Diklik Şekil: Bir Düzlemine Göre Bir Eksenin Dikliği 0.15 SEMBOLÜN NLMI 0.15 Datum yüzeyi 0.15 genişliğinde bir tol. bandı içerisinde Bu yüzey dik olmalıdır. Şekil: Diklik Sembollerin nlamı Page 21 Page 22 a) Tanım: Diklik, bir yüzey, orta düzlem veya eksenin bir datum düzlem veya eksenine 90 olması koşuludur. a) Diklik toleransı : Dik olması istenen unsurun içerisinde bulunması gereken, paralel iki yüzey arasındaki açıklığın ölçüsüdür. Paralellik, bir yüzey veya eksene ait her elemanın bir datumdan eşit uzaklıkta olması koşuludur. Tolerans Bölgesi Unsur Ekseni PRLELLİK 1) İki düzlemin paralelliği Datum Düzlemi 2) Bir eksenin bir düzlem ile paralelliği Datum Ekseni 3) Bir eksenin başka bir eksen ile paralelliği Şekil: Tolerans Bölgelerin Gösterimi Paralellik Şekil: Parçada Paralelliğin Gösterilmesi Paralellik toleransı: 1. Söz konusu unsurun içinde yer alması gereken, datum düzlemine ve birbirine kusursuz paralel iki düzlemin arasında kalan bandın genişliğidir. (1 ve 2) 2. Unsur ekseninin içinde yer alması gereken, ekseni datum eksene kusursuz paralel silindirin zarfladığı bölgedir. (3) Page 23 Page 24 4
ÇISLLIK 45 24.1/24.0 SEMBOLÜN NLMI: Unsur, datum yüzeyi a ya tam 45 ve aralıklı iki paralel bant arasında olmalıdır. çısallık TOL. BNDI 45 ESS 24.1 1. Tanım: Şekil: Parçada çısallığın Gösterilmesi çısallık, bir yüzey, orta düzlem veya eksenin bir datum düzlem veya eksenine göre belirtilen bir açıda (90 dışında) olması koşuludur. 2. çısallık toleransı: çısallık toleransı, içerisinde toleranslandırılmış yüzeyin, eksenin veya orta düzlemin bulunmasının istendiği, datum düzlemine veya eksenine göre tam belirtilen açıda olan, paralel iki yüzey arasındaki açıklıktır. Şekil: Konum Teorisinin Gösterilmesi TOL. BNDI 45 ESS 24.0 Page 25 Page 26 KONUM 0.14 Bonus Tolerans 50.8 Delik Ø Konum Tol. Bir Unsurun Konumu Ø 6.4 + 0.1 0 Ø 0.14 0.24 M 6.4 ( MMC ) 6.41 6.42 6.43 6.44 6.45 6.46 6.47 6.48 6.49 6.50 0.14 0.15 0.16 0.17 0.18 0.19 0.20 0.21 0.22 0.23 0.24 Şekil: Konum Teorisinin Gösterilmesi Şekil: Bir Unsurun Konumunun Gösterilmesi 1. Delik, pim, kama kanalı veya yüzey gibi bir unsurun, bir datuma göre konumunun belirlenmesi. 2. Bir unsurun teorik olarak tanımlanmış olan konumundan uzaklaşabileceği miktar. 3. Delik, havşa gibi silindirik özellikler için konum toleransı tolerans bölgesinin çapıdır ve söz konusu unsurun ekseni bu bölge içerisinde kalmalıdır. Page 27 Page 28 + 0.16 Ø 4.8 0 (8 delik) 45 EKSENLİLİK Ø 0.15 M parça Ø 38 Eş Eksenlilik 4.8 MMC (-) 0.15 TOL. 4.65 PİM Ø 4.65 (8 pim) 45 mastar Ø 38 Şekil: Referans Ekseninin Gösterilişi Şekil: Konum Teorisi- Mastar Uygulaması ÖLÇÜ 4.80 4.81 4.82 4.83 4.84 4.85 4.90 4.96 LMC TOL. 0.15 0.16 0.17 0.18 0.19 0.20 0.25 0.31 Page 29 Page 30 5
Ø 0.1 Eş eksenlilik, kontrol edilen özelliğin çapı veya yüzeyinin düzgünlüğü ile ilgili değildir. (ncak yüzeydeki bozuklukların eşeksenlilik ölçümlerini zorlaştıracağı unutulmamalıdır.) NLMI Olabilecek maksimum yer değiştirme Ø 0.1 Tolerans bölgesi Olabilecek şekil değişikliği Yani, eşeksenlilik çapların değerleri ne olursa olsun ve yüzeylerin durumu nasıl olursa olsun, yalnızca eksenlerin ilişkisi ile ilgilidir. Datum ekseni Bu yüzeyin ekseni Şekil: Eşeksenlilik Uygulaması Bu yüzeyin orta noktaları 0.1 çaplı tolerans bölgesi içerisinde bulunmalı Çapın tolerans sınırları içerisinde olması koşuluyla, özelliğin her kesitinde orta nokta ø 0.1 silindirik tolerans bölgesi içerisinde bulunmalıdır. Tolerans bölgesinin ekseni ile datum ekseni çakışık olmalıdır. Belirtilen tolerans ve datum yalnızca RFS durumunda geçerlidir (En Fazla Malzeme Durumu uygulanmaz.) Eşmerkezliliğin kullanıldığı durumlarda, her bir özelliğin ekseninin yeri, fonksiyonu tam olarak hesaplanıp belirlenebilmelidir. Oysa En Fazla Malzeme Durumu uygulanan konumların kontrolu, basit bir mastar ile hiç hesaplamaya gerek duyulmadan yapılabilir. Page 31 Page 32 0.13 SİMETRİKLİK DTUM Y İT 0.13 TOPLM TOL. BÖLGESİ GENİŞLİĞİ ORT DÜZLEMİN EKSENİ 0.065 Simetriklik Şekil 14.43. Simetriklik Gösterilişi Tanım : Şekil 14.44. Simetriklik Kullanım lanı Kanal orta düzlemi veya ekseni, kanal genişliği kaç olursa olsun, datum orta düzleminden eşit uzaklıkta, 0.13 aralıklı iki paralel düzlem arasında bulunmalıdır. Kanal vb. bir unsurun bir datum düzlemine veya başka bir unsura göre simetrik olması koşuludur. Simetriklik Toleransı : Page 33 Simetriklik toleransı, kontrol edilecek unsurun içinde bulunması gereken tolerans Yrd. Doç. Dr. bölgesinin Garip GENÇ genişliğidir. Page 34 SLGI İki Çap Datum Salgı C D 0.02 0.02 0.04 lın Salgısı (Yalpa) Datum olarak belirlenmiş iki çap birlikte bir datum ekseni oluşturmakta ve kontrol edilmek istenen özellikler bu eksen ile ilişkilendirilmektedir. Şekil 14.45. Salgı ve lın Salgının Gösterilmesi Şekil 14.46. İki Çap Datum Page 35 Page 36 6
TOPLM SLGI 0 Ø12.49-0.2 0.03 -B Ø23.88±0.03 0.013 -B Ø18.92±0.04 -B Ø8.89±0.03 0.04 -B Toplam Salgı 0.03 0.013 0.04 -B EKSENİ Toplam lın Salgısı Şekil 14.44. Toplam Salgı ve Toplam lın Salgının Gösterilmesi Page 37 PRÇ VE B'DEN PUNTY LINRK -B EKSENİ OLUŞTURULMUŞ Şekil 14.45. Toplam Salgı toleransının boyutsal toleranstan daha küçük olduğunun göste Örnekte parçanın punta yuvaları ve B datumları olarak belirlenmiştir. Salgı değerlerini doğru belirlemek için parçayı ı ve B datumları etrafında çevirmek gereklidir. Parça oluşturulan -B ekseni etrafında çevrilirken komparatörler ile yüzey toplam salgıları kontrol edilir. Her bir çap için öngörülen toplam salgı toleransının boyutsal toleranstan daha küçük olduğuna dikkat edilmelidir.. Kısayol eseksen2_tamam.lnk Page 38 Page 39 Page 40 7