TEKNİK RESİM 12 2014 Ders Notları: Doç. Dr. Mehmet Çevik Celal Bayar Üniversitesi Yüzey İşleme İşaretleri
2/33 Yüzey İşleme İşaretleri Makina parçalarında yüzey pürüzleri Parça yüzeyinin dik kesiti Ortalama pürüzlülük değeri (Ra) Pürüzlülük sınıfları Ortalama pürüz yüksekliği (Rz) En büyük pürüz derinliği (Rmax) Yüzey pürüzlülüğü parametreleri Yüzey işleme işaretleri Özel durumlarda kullanılan semboller Tüm yüzeylerin gösterilmesinde kullanılan sembol Grafik sembollere eklenen bilgiler Özel işlem görecek yüzeylerin belirtilmesi Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi Grafik sembollerin boyutları Örnekler Yararlanılan Kaynaklar
3/33 Makina parçalarında yüzey pürüzleri Makina imalatında talaş kaldırma, döküm ve dövme gibi şekillendirme yöntemleri ile elde edilen yüzeylerde çeşitli pürüzler kalır. Bu pürüzler, bazen elle hissedilebilir ve gözle görülebilir olabilecekleri gibi, bazen de ancak hassas cihazlarla tespit edilebilecek ölçülerde olabilir. Parçanın iş görebilmesi veya ekonomik olarak işlenebilmesi için bu pürüzlerin belirli değerlerin altında kalması istenir.
4/33 Parça yüzeyinin dik kesiti Bir parçanın yüzey özellikleri, parçanın incelenen yüzeyinin dik kesitinin büyütülmüş resmi dikkate alınarak incelenir.
5/33 Parça yüzeyinin dik kesiti Pürüzlülüğe ait bazı temel terimler şekil üzerinde gösterilmiştir:
6/33 Ortalama pürüzlülük değeri (Ra) Yüzey pürüzlülüğü genellikle Ra parametresi ile ifade edilmektedir. Ra değeri, örnekleme boyu içerisinde, ortalama çizgiden artı ve eksi yöndeki yükselti ve çukur ölçülerinin mutlak değerlerinin ortalamasıdır; birimi m dir. ( m : mikrometre; milimetrenin binde biri). Ra değeri arttıkça, yüzey pürüzlülüğü artar. Bu değer yüzey işleme işaretlerinin üstüne yazılarak imalatçıya parçanın nasıl işlenmesi gerektiği konusunda bilgi verilir. Ra değeri azaldıkça, imalat maliyeti artar.
7/33 Pürüzlülük sınıfları ISO ve TS standartlarına göre pürüzlülük değerlerine karşılık gelen pürüzlülük sınıf numaraları şunlardır:
8/33 Ortalama pürüz yüksekliği (Rz) Bu konuda kullanılan diğer bir parametre olan ortalama pürüz yüksekliği (Rz), l e boyundaki 5 bölgedeki pürüzlerin ortalama yüksekliğini ifade etmektedir.
9/33 En büyük pürüz derinliği (Rmax) Kullanılan diğer parametre olan en büyük pürüz derinliği (Rmax), en büyük derinliğe sahip pürüzün derinliğidir.
10/33 Yüzey pürüzlülüğü parametreleri Yüzey pürüzlülüğü konusunda kullanılan parametreleri şöyle özetleyebiliriz: Parametre Ra Rq Rt Rv, Rm Rp Rpm Rz Rmax Rc Rz(iso) Ry Wt, W S Sm, RSm D Anlamı Ortalama pürüzlülük değeri Karekök pürüzlülük değeri (RMS) Profilin maksimum yüksekliği Profildeki maksimum çukur derinliği Profil maksimum çıkıntı yüksekliği Ortalama profil maksimum çıkıntı yüksekliği Profilin ortalama maksimum yüksekliği Maksimum pürüz derinliği Profil düzensizliklerinin ortalama yüksekliği Pürüzlülük yüksekliği Profilin maksimum yüksekliği Dalgalılık yüksekliği Profilin yerel çıkıntılarının ortalama aralığı Profilin düzensizliklerinin ortalama aralığı Profil çıkıntı yoğunluğu
11/33 Yüzey pürüzlülüğü parametreleri
12/33 Yüzey pürüzlülüğü parametreleri
13/33 Yüzey pürüzlülüğü parametreleri
14/33 Yüzey İşleme İşaretleri İmalat resmi üzerinde yüzeylerin kalitesini gösteren şekillere, yüzey işleme işaretleri (sembolleri) denir. (a) Esas Sembol: Bu sembol tek başına «ele alınan, işlem gören yüzey anlamındadır. (b) Talaş Kaldırılan Yüzey Sembolü: Bir talaş kaldırma işlemi gerektiğinde esas sembole bir yatay çizgi eklenir. (c) Talaş Kaldırılmayan Yüzey Sembolü: Bir talaş kaldırma işlemine izin verilmediğinde esas sembole bir daire eklenir. Bu semboller yüzey pürüzlülüğü hakkında bilgi vermez.
15/33 Özel durumlarda kullanılan semboller Özel yüzey durum bilgilerinin gösterilmesi gerektiğinde ilgili sembollerin uzun kolunun ucuna yatay bir çizgi eklenerek ek bilgiler yazılır. Bu sembollere «Yatay çizgili esas semboller» de denilir.
16/33 Tüm yüzeylerin gösterilmesinde kullanılan sembol Bir parçanın bütün yüzeyleri aynı yüzey durumunu gerektirdiğinde esas sembollere bir daire eklenir.
17/33 Grafik sembollere eklenen bilgiler Yüzey durumlarına ait çeşitli bilgiler grafik sembole şu şekilde eklenir: a : Ra pürüzlülük değeri ( m) b : Parçayı işleme yöntemi veya işleme yöntemine ait diğer kurallar c : Örnek uzunluk (mm) veya ilgili sembolle birlikte dalgalılık uzunluğu ( m) d : Ra dan başka, sembolüyle beraber pürüzlülük değerleri ( m) e : İşlenecek parçanın işleme payı (mm) f : İşlenecek parçanın üzerindeki işleme izlerinin yönü
18/33 a. Yüzey pürüzlülüğü Ra nın gösterilmesi En yaygın pürüzlülük değeri olan Ra aritmetik ortalama sapma değeri aşağıdaki gibi gösterilir:
19/33 b. Parçayı işleme yönteminin gösterilmesi Parçayı işleme yöntemi veya işleme yöntemine ait diğer kurallar aşağıdaki gibi gösterilir:
20/33 c. Örnek uzunluk veya dalgalılığın belirtilmesi Örnek uzunluk (kontrole esas) değeri ve Wt sembolüyle birlikte dalgalılık aşağıdaki gibi gösterilir:
21/33 d. Diğer pürüzlülüklerin belirtilmesi Ra dan başka diğer pürüzlülük değerleri sembolleriyle birlikte m cinsinden aşağıdaki gibi gösterilir:
22/33 e. İşleme paylarının gösterilmesi Özellikle döküm ve dövme işlemleriyle elde edilen parçalarda işlenecek aşırı kalınlık değerinin belirtilmesi gerektiğinde bu değer (e) alanında mm cinsinden aşağıdaki gibi gösterilir:
23/33 f. İşleme izlerinin yönünün gösterilmesi İşlemeyle meydana gelen yüzeyin yapılışını ve özellikle izlerin şekil ve doğrultusunu belirtmek üzere kullanılan semboller (f) alanında yandaki gibi gösterilir:
24/33 Özel işlem görecek yüzeylerin gösterilmesi Özel işlem görecek yüzeyler noktalı kesik kalın çizgi ile gösterilirler. Üzerlerine kromlanmış, boyanmış, vb. işlem türleri ölçüleri ile belirtilir. Dişli çarkların diş yüzeyleri sertleştirilecek ve ya ek işlem görecek ise aynı şekilde bunlar da sertlik derecesi vb. ile birlikte yazılır.
25/33 Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi Yüzey işleme işaretlerinin düzenlenmesi, teknik resmin alt ve sağ tarafından bakılarak okunabilecek şekilde, ilgili ölçülendirmeyle birlikte ele alınmalıdır. (TS 11397 ve TS 11398) Semboller doğrudan yüzeyi gösteren veya uzantı çizgisi üzerine sivri tarafı yüzeye dönük şekilde parçanın dış tarafına, deliklerde ise iç yüzeyi gösterecek şekilde uygun bir yere konur. Gerektiğinde sembol, okla son bulan bir kılavuz çizgiyle bağlanabilir.
26/33 Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi Grafik sembol belirli bir yüzey için sadece bir defa kullanılmalı ve mümkünse yüzeyin büyüklüğünün ve konumunun ölçülendirildiği görünüşte olmalıdır. Simetri ekseni olan prizmatik ve silindirik parçalara ait yüzeylerde sembol bir defa belirtilmelidir. Farklı bir yüzey durumu gerektiğinde veya özel bilgiler verilmediğinde her prizmatik yüzey ayrı ayrı gösterilmelidir.
27/33 Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi Bir parçanın yüzeylerinin büyük çoğunluğu için aynı yüzey durumu istendiğinde, bu yüzey durumuna uygun genel grafik sembolü, parantez içine yerleştirilen diğer bilgilerin verilmediği bir esas sembolle belirtilir. Parantez içine yerleştirilen farklı yüzey durumu yada durumlarına ait grafik sembol veya semboller birbirlerini takip etmelidir.
28/33 Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi Birçok özelliği taşıyan bir veya birden çok yüzeyi belirtmek için kullanılan semboller, yer darlığı veya karmaşık gösterimlerden kaçınmak için parça yüzeyleri üzerinde sadeleştirilmiş bir şekilde belirtilebilir ancak bu belirtmenin anlamı parça resminin yanında, yazı alanı yakınında veya genel bilgilere ait alanda açıklanmalıdır. Parçanın bazı değişik yüzeyleri aynı ise, ilgili grafik sembol yüzey üzerine konur ve bunun anlamı teknik resimde uygun bir yere açıklanır.
29/33 Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi
30/33 Yüzey işaretlerinin resim üzerinde gösterilmesi
31/33 Grafik sembollerin boyutları Yüzey özelliklerini gösteren semboller ve açıklamalar parça boyutlarını gösteren yazı yüksekliği (h) ve çizgi kalınlığı (d) ile orantılıdır.
32/33 Örnekler
33/33 Yararlanılan Kaynaklar T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP) Yayınları, Ankara 2007. Southern Illinois University, Center for Advanced Friction Studies website, http://engineering.siu.edu/frictioncenter/cafscourses/surface-contact-mechanics/lecture-10.php Finetubes website, http://www.finetubes.co.uk/products/technicalreference-library/tube-surface-finishes/ PhaseII+ website, http://www.phase2plus.com/ Accretech Tokyo Seimitsu website, http://www.inspectionengineering.com/