Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 167 KAHRAMANMARAŞ MERKEZ İLÇEDE ORTA ÖĞRETİM KURUMLARINDA ANEMİ TARAMASI Mustafa ÇELİK Hüseyin TANIŞ Metin T. UĞUZ KSÜ., Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET Bu çalışmada, Kahramanmaraş ili merkez ilçesindeki çeşitli orta öğretim kurumlarında eğitim gören öğrencilerde anemi taraması yapıldı. Bu amaçla yaşları 15-18 olan 61 erkek ve 39 kız olmak üzere, toplam 100 öğrenciden kan örnekleri alındı. Araştırma sonucunda erkek öğrencilerin %78,68 i normal, %21,31 i ise normalin altında olduğu belirlendi. Kız öğrencilerin ise %87,17 sinin normal, %12,82 sininde normalden düşük değer taşıdığı tespit edildi. Anahtar kelimeler: Anemi, Demir eksikliği THE INVESTIGATION OF ANEMIA ON SOME HIGH SCHOOL STUDENTS IN KAHRAMANMARAŞ. ABSTRACT In this work, the investigation of anemia were studied on the students of some high school in the city of Kahramanmaraş. Total 100 blood specimen were documented from the students aged 15-18. As a result, 78.68% of the boys showed normal level and 21.31% were out of normal level. As 87.17% of the girls showed normal level 12.82% were below normal. Key words: Anemia, Iron Deficienci. GİRİŞ Anemi, eritrosit kitlesinin azalması, hemoglobin ve hematokrit düzeyinde düşme demektir. Anemiler, eritrosit yapımında (Eritropoes) azalma, aşırı eritrosit yıkımı ve kanamalar sonucu oluşmaktadır (1.2). Anemilerin ayırıcı tanısında; tam kan sayımı (CBC), periferik kan ve kemik iliği yaymalarının incelenmesi, eritrosit indekslerinin (MCV, MCH, MCHC) değerlendirilmesi, retikülosit sayımı, ayrıca serum; demir, ferritin, folik asit ve Vit B 12 düzeyleri, hemoglobin elektroforezi ve kantitatif HbA 2 ve HbF düzeylerinin saptanması önemli bir yer tutmaktadır (1,2,3,4 ). Anemilerin klasifikasyonunda bir çok değişik sınıflamalar varsa da eritrosit indekslerine göre yapılan sınıflandırmada üç ayrı gruba ayrılırlar. Bunlar; 1. Hipokrom mikrositer anemiler, 2. Normokrom normositer anemiler, 3. Makrositer anemilerdir (1,2).
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 168 Demir eksikliği anemisi Demir eksikliği tüm dünyada ve ülkemizde en sık görülen anemi tipidir. Demirin günlük gereksinimi 15-20 mg olup, gıdalarla alınan demir ferroz formda emilir. Bu emilim alınan demirin %10 u kadar olup, 1mg/gün dür. Buda normal eritropoes için yeterlidir. Gelişmiş ülkelerde, erkeklerin %3 ünde, kadınların %20 sinde ve gebelerin % 50 sinde demir eksikliği görülmektedir. Erişkinlerde en sık anemi nedeni kanamalardır. Bu kanamalar daha çok GİS (peptik ülser, erosif gastrit, özofagus varisi, mide ve kolon kanserleri gibi) e aittir. Ancak gebelerde ek vitamin alınmayışı, pika ve bazı parazitik enfeksiyonlar (N.americanus, A.duedonale) nedeniyle de görülebilir. Bu tip aneminin belirtilerinde ise şunlar görülebilir. Deri ve mukozaların solukluğu bazen dilde ağrı, yutma güçlüğü, kolay kırılan tırnak oluşumu. Serum demiri düşük, total demir bağlama kapasitesi yüksektir. Serum demir saturasyonu %15 ten küçük, serum ferritini ise 20 ng/ml den azdır. Ayrıca depo demiri azalmakta ve sideroblastlar %20 nin altına düşmektedir (3,4,5,9). Demir eksikliğinin entellektüel fonksiyonlar üzerine de etkisi vardır. Demir eksikliği ileri dereceye ulaşmadan önce bile dikkat süresi ve öğrenme yeteneğini etkileyebilmektedir. Ayrıca demir eksikliği olan hastalarda T-lenfosit sayısının ve blastik transformasyonunun azaldığı, hücresel immünutenin bozulduğu ( PPDgibi ), kemotaksis ve bakteri öldürme fonksiyonlarında azalma olduğu bilinmektedir. Demir eksikliği, bazı nadir hastalıklarda kronik kan kaybı veya diyetle demir alınımında eksiklik olmamasına rağmen gelişebilir. Bu tip defektler, demir depolarının kullanılmaması ve konjenital transferrin eksikliği gibi hastalıklar da gözlenmektedir (10,11,12). Demir eksikliği belirlenirken hemoglobin ve hematokrit değerleri düşük bulunanlarda kesin tanıyı koymak için periferik yayma ve retikülosit sayımı yapılmalı, serum demiri ve demir bağlama kapasitesine bakılmalı, ayrıca transferrin satürasyonu hesaplanmalıdır. Gizli demir eksikliğini saptamak için ise, eritrosit protoporfirin düzeyi ve serum ferritin düzeyi ölçülmeli, kemik iliği aspirasyonu yapılarak demir depoları gösterilmelidir (6,8 ). Demir Eksikliği Kriterleri -Vücut demir depolarında azalma, karaciğer ve kemik iliği hemosiderin miktarında azalma, -Serum ferritin düzeylerinin 10 ng/ml den düşük olması -Serum demirinde azalma, demir bağlama kapasitesinde artma, transferrin saturasyonunun % 15 in altına düşmesi, serbest eritrosit protoporfirin düzeyinde yükselme. Volum, renk ve saturasyon indeksi değerlerinde azalma, eritrosit indekslerinden MCV, MCH, MCHC değerlerindeki düşme demir eksikliği anemisini gösterirken, MCV ve MCH değerlerinin artması ise pernisyöz aneminin göstergesidir. Ayrıca MCHC değerindeki artış konjenital hemolitik anemide görülmektedir (2,7,8).
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 169 Anemilerde Görülen Bulgular Deri ve tırnaklar: solukluk, kolay kırılma, kaşık tırnaklar Müköz membranlarda: solukluk Respiratuar sistemde: solunum hızının artması Kardiyo-vasküler sistem: taşikardi, kardiyomegali, angina-pektaris Gastreo-intestinal sistem: anoreksi, diare, konstipasyon, gaz Genitoüriner sistem: adet düzensizlikleri, bazen renal fonksiyon bozuklukları Nöromusküler sistem: baş ağrısı, baş dönmesi, bayılma, dikkatte azalma (7,8,11) Demir Eksikliği Anemisinde Tedavi En çok önerilen preparatlar arasında ferroz tuzları (Süksinat, Fumarat, Sülfat, Glutamat ve Laktat) vardır. Demirin vitamin C ile verilişi emilimi artırır. Ayrıca proteinli gıdalarında emilimi artırdığı bilinmektedir. Parenteral demir tedavisinin gerektiği durumlarda ise demir preparatı olarak sıklıkla demir dekstran kompleksi ve demir-sorbitol kompleksi kullanılmaktadır (4,8,9,10,11). MATERYAL VE METOT Bu çalışmaya, klinik yönden bir rahatsızlığı olmayan kız ve erkek 100 orta öğretim öğrencisi alındı. Bu öğrencilerden 5 ml venöz kan alındı. Alınan kan örnekleri sodyum sitratlı tüplere bırakıldı. Hematolojik parametrelerin ölçümü G.Antep SSK hastanesi biyokimya laboratuvarında otomatik kan sayım cihazı (Coulter Counter, Coulter Electronics ltd. Luton, Bets, England, 1997) ile yapıldı. Elde edilen sonuçlardan renk, volum ve saturasyon indeksleri aşağıdaki formüller kullanılarak hesaplandı. R.I = (Hasta Hgb/ Hasta RBC)x (normal RBC/normal Hgb) V.I= (Hasta Htc/Normal Htc)x (Normal RBC/Hasta RBC) S.I= (Hasta Hgb/Normal Hgb) x ( Normal Htc/Hasta Htc) SONUÇLAR VE TARTIŞMA Çalışma sonucu elde edilen bulgular Tablo 1-4 te, tabloların istatistiksel verileri ise Tablo 5 te gösterildi (13 ). Normal kan düzeylerinin altında bulunan erkek öğrencilerin ortalama±standart hatası: RBC 4.47±003, Hgb 12.2±0.47, Hct 38.7±1.09, MCHC 31.4±0.5 şeklinde bulundu. Normal kan düzeylerinin altında bulunan kız öğrenciler ise erkeklerle aynı parametreler yönünden daha düşük değer taşıdığı tespit edildi. Bunların ortalama±standart hataları ise : RBC 3.96±0.02, Hgb 10.9±0.15, Hct 35.3±0.62 MCHC 31.2± 0.50 şeklinde bulundu. Eritrosit kitlesindeki azalma ile hemoglobin ve hematokrit düzeylerindeki düşmeler aneminin göstergesidir (1,7,12 ).
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 170 Tablo 1. Kahramanmaraş Merkez İlçede Orta Öğretim Kurumlarında Anemi Taramasında Normal Kan Değeri Taşıyan Erkek Öğrenciler 1 5.02 14.1 46.9 93.4 28.1 30.1 0.94 1.04 0.90 2 5.07 14.4 46.1 91.0 28.4 31.2 0.95 1.01 0.93 3 5.43 15.8 48.6 89.6 29.1 32.5 0.97 1.00 0.97 4 5.14 14.8 46.6 90.7 28.7 31.7 0.96 1.00 0.95 5 5.12 13.9 44.3 86.5 27.1 31.3 0.91 0.96 0.94 6 5.15 14.7 46.8 90.7 28.5 31.4 0.91 1.01 0.94 7 5.23 14.4 45.0 86.1 27.5 31.9 0.92 0.96 0.96 8 5.55 14.4 44.2 87.2 32.8 37.6 0.86 0.90 0.97 9 5.34 14.0 45.8 85.6 26.2 30.7 0.88 0.95 0.91 10 5.13 14.0 45.5 88.6 27.3 30.8 0.92 0.99 0.92 11 4.98 15.0 46.2 92.7 30.2 32.6 1.01 1.03 0.97 12 4.96 14.7 43.9 88.4 29.6 33.5. 0.99 0.99 1.00 13 5.53 14.6 48.6 88.0 26.5 30.1 0.92 0.98 0.90 14 5.34 15.0 45.4 85.1 28.1 33.0 0.94 0.95 0.99 15 5.67 15.0 47.7 84.0 26.5 31.5 0.88 0.94 0.94 16 5.60 16.3 48.4 86.4 29.1 33.7 0.97 0.96 1.01 17 4.85 14.0 44.9 92.5 28.9 31.2 0.96 1.03 0.93 18 5.39 15.5 47.6 88.3 28.7 32.6 0.96 0.98 0.97 19 5.22 14.3 44.6 85.3 27.3 32.0 0.91 0.95 0.96 20 4.80 14.9 44.5 92.7 30.9 33.4 1.04 1.03 1.00 21 5.28 15.3 46.1 87.4 28.9 33.1 0.97 0.97 0.99 22 5.10 15.2 46.0 90.3 29.8 33.0 1.00 1.00 0.99 23 5.14 14.6 44.8 87.2 28.5 32.7 0.95 0.97 0.97 24 4.75 14.0 42.4 89.1 27.4 30.7 0.98 0.99 0.99 A: RBC 10 12/l B: Hgb g/dl, C: Hct D:MCV fl E: MCH pg F: MCHC g/dl,
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 171 Tablo 1. (Devam) Kahramanmaraş Merkez İlçede Orta Öğretim Kurumlarında Anemi Taramasında Normal Kan Değeri Taşıyan Erkek Öğrenciler 25 4.97 14.1 42.0 82.6 26.4 32.0 0.97 0.92 0.99 26 5.66 14.1 42.4 74.8 23.1 30.9 0.83 0.83 0.99 27 5.08 14.2 42.0 82.7 25.4 30.7 0.93 0.92 1.01 28 4.86 14.7 42.2 86.7 27.0 31.1 0.99 0.97 1.04 29 4.94 14.7 42.3 81.2 25.1 31.0 0.99 0.96 1.04 30 4.94 14.6 44.5 90.1 27.0 29.9 0.99 1.00 1.04 31 4.70 14.0 40.7 83.7 25.1 30.0 1.00 0.96 0.99 32 5.15 14.3 40.7 78.9 23.8 30.1 0.93 0.88 0.89 33 5.96 14.9 39.8 64.9 18.2 28.0 0.83 0.73 1.00 34 4.85 16.3 42.8 88.3 27.2 30.8 1.00 0.98 1.05 35 4.73 14.2 42.0 87.2 27.1 31.0 0.91 0.97 0.99 36 5.23 14.1 43.6 83.3 25.9 31.1 0.93 0.93 0.98 37 5.00 14.3 41.8 82.9 24.0 29.0 0.96 0.92 0.99 38 5.21 14.8 42.7 81.9 25.1 30.7 0.98 0.91 0.99 39 5.15 14.3 43.7 84.8 25.7 30.3 0.93 0.94 0.99 40 4.78 14.1 42.7 89.5 27.2 30.4 0.96 0.99 0.97 41 4.82 14.0 42.5 87.7 26.8 30.5 0.97 0.97 0.99 42 5.04 14.6 42.6 81.2 27.0 33.2 0.98 0.93 1.01 43 4.79 14.2 43.5 90.8 28.9 31.8 0.99 1.01 1.01 44 5.52 14.3 46.1 83.5 25.0 30.0 0.98 0.93 1.00 45 4.98 14.1 43.9 88.1 27.4 31.1 0.97 0.98 1.01 46 5.08 14.7 44.6 87.7 27.4 31.2 0.99 0.98 1.04 47 5.18 14.3 44.6 86.1 26.3 30.6 0.98 0.96 1.01 48 5.03 14.1 42.8 82.6 26.9 32.5 0.96 0.93 0.99 A: RBC 10 12/l B: Hgb g/dl, C: Hct D:MCV fl E: MCH pg F: MCHC g/dl,
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 172 Tablo 2. Kahramanmaraş Merkez İlçede Orta Öğretim Kurumlarında Anemi Taramasında Normal Kan Değeri Taşıyan Kız Öğrenciler 1 4.71 12.4 40.7 86.5 26.3 30.5 0.92 0.98 0.93 2 4.53 12..8 41.5 85.1 30.7 36.0 0.98 1.03 0.94 3 4.80 12.6 41.3 86.0 26.5 30.7 0.91 0.97 0.93 4 4.77 12.3 39.8 83.5 26.0 31.0 0.90 0.94 0.95 5 4.85 12.1 41.6 85.8 26.2 31.0 0.87 0.97 0.89 6 4.67 12.1 39.6 84.6 27.0 32.8 0.90 0.96 0.94 7 4.47 13.5 42.8 95.7 30.2 31.5 1.05 1.08 0.97 8 4.61 13.5 41.3 89.7 29.4 32.8 1.02 1.01 1.00 9 4.54 12.0 38.1 84.0 26.8 31.5 0.92 0.97 0.97 10 4.32 12.5 39.9 92.5 29.0 32.8 1.01 1.04 0.96 11 4.61 12.5 40.6 87.9 27.3 32.5 0.97 0.99 0.94 12 4.39 13.1 39.2 89.1 29.7 33.6 1.04 1.01 1.00 13 4.38 13.4 40.0 91.3 30.6 33.5 1.07 1.03 1.00 14 4.39 12.5 39.9 90.7 28.4 31.3 0.99 1.03 0.96 15 4.65 13.5 41.9 90.1 29.1 33.3 1.01 1.02 0.99 16 4.32 12.9 39.4 91.2 29.8 32.9 1.04 1.03 1.00 17 4.89 13.7 43.3 88.6 28.1 31.7 0.98 1.00 0.97 18 4.75 12.2 39.9 84.1 25.7 31.5 0.89 0.95 0.94 19 4.56 12.8 41.0 89.9 28.2 31.8 0.98 1.02 0.96 20 4.52 12.3 38.8 85.9 27.3 31.9 0.95 0.97 0.97 21 4.20 12.1 37.1 88.4 28.9 32.9 1.00 1.00 1.00 22 4.94 12.5 41.0 82.9 26.8 30.9 0.90 0.94 0.93 23 4.83 13.8 44.6 92.4 28.6 31.0 0.94 1.04 0.95 24 4.52 12.2 40.5 89.5 27.3 30.4 0.96 1.01 0.92 25 4.77 13.1 42.8 89.6 27.4 30.6 0.96 1.01 0.94 26 4.90 13.5 43.5 88.9 27.7 31.7 0.96 1.00 0.95 27 4.46 12.3 40.0 89.6 27.8 30.8 0.96 1.01 0.94 28 4.49 12.1 39.8 88.7 26.9 30.9 0.94 1.00 0.93 29 4.53 12.0 37.8 83.6 26.0 31.1 0.92 0.94 0.97 30 4.38 12.1 39.4 90.0 26.7 29.7 0.96 1.02 0.94 31 4.35 12.2 37.6 84.1 27.0 32.1 0.98 0.98 1.00 32 4.61 12.1 39.6 58.6 25.3 29.4 0.91 0.97 0.94 33 4.41 12.2 37.7 71.2 19.8 27.9 0.96 0.97 0.99 34 4.44 12.0 37.9 85.3 25.5 29.9 0.94 0.96 0.97 A: RBC 10 12/l B: Hgb g/dl, C: Hct D:MCV fl E: MCH pg F: MCHCg/dl,
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 173 Tablo 3. Kahramanmaraş Merkez İlçede Orta Öğretim Kurumlarında Anemi Taramasında Düşük Kan Değeri Taşıyan Erkek Öğrenciler 1 4.66 13.0 41.8 89.7 27.9 31.1 0.93 1.00 0.93 2 4.55 13.2 41.0 93.9 31.1 33.1 0.97 1.03 0.92 3 4.34 12.5 37.3 86.0 28.6 33.5 0.96 0.96 1.00 4 4.33 12.2 39.4 91.0 28.3 31.0 0.94 1.01 0.92 5 4.45 13.6 41.0 96.0 30.6 31.9 1.02 1.05 0.95 6 4.33 7.1 26.9 62.2 16.5 26.5 0.55 0.70 0.79 7 4.60 13.2 40.1 87.2 28.6 32.7 0.96 0.97 0.98 8 4.64 13.2 41.09 93.3 28.4 30.5 0.95 1.01 0.91 9 4.60 12.8 41.0 89.1 27.8 31.2 0.93 0.99 0.97 10 4.40 11.5 38.6 87.7 26.6 29.7 0.87 0.98 0.89 11 4.51 13.3 40.3 89.3 29.4 33.0 0.99 0.99 0.99 12 4.35 12.8 39.3 90.3 29.3 32.4 0.99 1.01 0.97 13 4.36 11.3 35.6 81.6 25.8 31.6 0.87 0.91 0.95 A: RBC 10 12/l B: Hgb g/dl, C: Hct D:MCV fl E: MCH pg F: MCHC g/dl, Tablo 4. Kahramanmaraş Merkez İlçede Orta Öğretim Kurumlarında Anemi Taramasında, Düşük Kan Değeri Taşıyan Kız Öğrenciler 1 3.90 10.5 32.9 85.2 27.1 31.8 0.94 0.96 0.96 2 3.96 10.7 35.8 91.0 29.6 32.6 1.03 1.03 1.00 3 4.01 11.2 36.2 91.0 27.0 29.7 0.94 1.03 0.91 4 3.90 11.3 35.6 91.4 29.0 31.7 1.01 1.03 0.97 5 4.03 11.1 36.3 88.3 27.1 30.6 0.94 1.00 0.93 A: RBC 10 12/l B: Hgb g/dl, C: Hct D:MCV fl E: MCHpg F: MCHC g/dl, Tablo 5. Kahramanmaraş Merkez İlçedeki Orta Öğretim Kurumlarında Anemi Taramasının İstatistiksel Verileri Normal kan değeri taşıyan erkek öğrenciler (N=48) V A B C D E F G H I x 5.13 14.56 44 86.2 27.14 32.6 0.95 0.96 0.97 SD 0.27 0.56 2.15 4.93 2.26 1.51 0.04 0.05 0.03 SH X 0.04 0.08 0.3 0.71 0.32 0.21 0.006 0.007 0.005
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 174 Düşük kan değeri taşıyan erkek öğrenciler (N=13) V A B C D E F G H I x 4.47 12.2 38.7 87.4 27.6 31.4 0.91 0.97 0.93 SD 0.12 1.70 3.95 8.44 3.62 1.84 0.11 0.08 0.05 SH X 0.03 0.47 1.09 2.34 1.00 0.5 0.03 0.02 0.01 Normal kan değeri taşıyan kız öğrenciler (N=34) V A B C D E F G H I x 4.57 12.6 40.2 86.6 27.4 31.5 0.96 0.99 0.95 SD 0.19 0.57 1.80 6.44 2.00 1.47 0.04 0.03 0.02 SH X 0.03 0.09 0.3 1.10 0.3 0.25 0.008 0.005 0.004 Düşük kan değeri taşıyan kız öğrenciler (N=5) V A B C D E F G H I X 3.96 10.9 35.3 89.3 27.9 31.2 0.97 1.01 0.95 SD 0.06 0.34 1.40 2.64 1.24 1.13 0.04 0.03 0.03 SH x 0.02 0.15 0.62 1.18 0.55 0.50 0.01 0.01 0.01 V: Değişken A: RBC 10 12/l B: Hgb g/dl C: Hct D: MCV fl E:MCH pg, F: MCHC g/dl, G: Renk indeksi, H: Volum indeksi, I: Saturasyon indeksi. Her iki grupta da bu RBC, Hbg, Htc düzeylerinin düşük olduğu gözlendi. Bu durum anemi olgusunu kuvvetlendirmektedir. Buna ilaveten araştırmamız da yine her iki grupta da eritrosit indekslerinden sadece MCHC düzeylerindeki azalma demir eksikliği anemisini göstermekle beraber yetersizdir. Çünkü MCHC nin 32 g/dl den düşük olmasının yanısıra diğer faktörler olan serum demir ve ferritin düzeylerine, kemik iliği demir boyasına, sideroblastların yüzdesine, hemoglobin elekroforezine HbA 2 ve HbF düzeylerine bakılarak ayırt edici tanı konulmaktadır (1,10,11). Ancak bu değerlerin ölçümü araştırmamızın kapsamına alınmadı. Ayrıca, MCV ve MCH gibi diğer eritrosit indeksleri ile renk, volum ve saturasyon indekslerinin normal düzeyde bulunması, bizi bu kanıya ulaştırmaktadır (2,6.8). Normal kan düzeylerinin altında bulunan kız öğrenciler için bu anemi tablosunun nedenleri arasında periyodik kanamaları da ekleyebiliriz (4). KAYNAKLAR 1. BERKARDA, B., MÜFTÜOĞLU, A., ULUTİN, O. 1993. Kan Hastalıkları, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İstanbul. 2. WILLIAM, J., WİLLİAMS, A. 1990 Hematology, 4 th edition, McGraw Hill Company, England. 3. BEUTLER, E. 1984. Red Cell Metabolism, 3 nd edition, Grune & Stratton, New York. 4. ÜLKÜ, B.1982. Demir Eksikliği Anemisi, Türkiye Klinikleri 2:51. 5. WINTROBE, M.M. 1989. Clinical Hematology ( 8.ed ) Lea- Febiger, Philadelphia 635-666. 6. MÜFTÜOĞLU, E.1986. Klinik Hematoloji, Dicle Üniversitesi., Diyarbakır.
Fen ve Mühendislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 1 175 7. ÇAĞLAR, M.K.1982. Demir Eksikliği ve Anemisi, Katkı 9 ( 2 ): 1025-1047. 8. WİNTROBE, A. 1993. Clinical Hematology, Lea Febiger. 9. ARCASOY, A., ÇAVDAR, A., DEMİRDAĞ B. 1986. Demir Eksikliği Anemisi ve Sekonder Demir Malabsorbsiyonu, Ankara Üniversitesi. Tıp Fakültesi Mecmuası. 10. FINCH, C.A., BEUTLER, E., BROWN, E.B. 1968. Iron Deficiency in the United States JAMA, 203:407. 11. DACIE, J.V., LEWIS, S.M. 1984. Practical Hematology, Churchill Lruinjstorz, 6 th edition. 12. ARTHUR, C., GUYTANG, M.D. 1987. Tıbbi Fizyoloji II. Mert Yayıncılık, İstanbul. 13. ÖZDAMAR, K. 1985. Biyoistatistik, Bilim Teknik Yayınevi, Eskişehir.