KANATLI HAYVAN BESLEME (Teorik Temel-Pratik Uygulama) -Ders Notu- Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı Adana ADANA-2008
ÖNSÖZ Hayvan beslemenin öneminin kavranılabilmesi için 21. Yüzyılda en büyük gücün gıda olacağı gerçeği bir kez daha hatırlanmalıdır. Dünya nüfusunun gelecek 20 senede iki katına çıkacağı beklenirken, tarım arazilerinin hızla insan yerleşimine ve sanayiye açılarak daralması ve tarımın doğrudan çevreye bağımlı olması nedeniyle tarımsal üretimin aynı düzeyde artması mümkün görülmemekte ve gıda, yüzyılımızın en büyük gücü olmaya aday görünmektedir. Temel gıda üretimi açısından zengin bir ülke, gelecek yüzyılda güçlü bir ülke olacak ve dünya siyasetine yön veren ülkelerden biri konumuna yükselecektir. Çok farklı ekolojilerin harmonisine sahip cennet ülkemizin yer altı ve yer üstü zenginliklerini değerlendirerek ülkemiz ekonomisine katma değer yaratmak, biz ziraatçıların en önemli görevidir. Ülkemiz her ne kadar gıda üretimi açısından kendine yeterli 3-5 ülkeden biri olarak gösterilse de, mevcut hayvansal gıda üretimimiz ve tüketimimiz gelişmiş ülkelerdeki üretim düzeyinin çok altındadır. Ancak, potansiyel vardır ve bu potansiyeli harekete geçirerek çok daha fazla ve ekonomik üretim için ziraat mühendisleri ve veteriner hekimlere büyük görevler düşmektedir. Özellikle ülkemiz insanlarının sağlıklı ve dengeli beslenebilmesi amacıyla gereksinim duyulan hayvansal proteinin üretiminde en önemli kaynaklardan biri de tavuklardır. Piliç eti ve yumurta tüketimimiz üretimle birlikte her yıl artmakta, sağlıklı ve kaliteli beslenmeye katkısı giderek yükselmektedir. Verimli ve ekonomik kanatlı üretimi, öncelikle hayvanın sindirim sistemi ve fizyolojisinin yakından tanınması, beslenme özelliklerinin iyi bilinmesi, verim yönü ve özelliklerine uygun beslenmesi ile mümkündür. Bu ders notu öncelikle kanatlı hayvan besleme konusunda temel ve genel bilgiler vermek amacı ile hazırlanmış, özellikle tavukların beslenmesi konusu teorik temel ve pratik uygulamaları içerecek şekilde verim yönü dikkate alınarak irdelenmiştir. Ders notunun hazırlanması aşamasında sindirim sistemi, fizyolojisi, besin maddeleri ve metabolizması, besleme ve yemleme pratikleri ile ilgili temel bilgilerin yanı sıra, bu alanda ortaya çıkan yeni gelişmelerin sağladığı güncel bilgi ve bulguların da içerikte yer almasına özen gösterilmiştir. Bu nedenle "Kanatlı Hayvan Besleme" Ders Notu'ndan lisans ve lisansüstü öğrencilerin yanı sıra, üreticilerin de yararlanabilecekleri umulmaktadır. Okuyucuların ders notunun olası eksiklik ve hataları ile ilgili görüş, öneri ve eleştirilerini esirgememeleri halinde ileride yukarıda açıklanan anlamda daha yararlı metinlerin hazırlanabileceği muhakkaktır. Bu ders notunun yazımında ve düzenlenmesinde değerli yardım ve katkılarını esirgemeyen Arş.Gör.Ayfer Bozkurt Kiraz a ve Vet.Hek. Yusuf Uzun a teşekkür ederim. Ders notunun ülkemiz hayvancılığına katkı sağlayacak genç ziraat mühendisi ve veteriner hekim adaylarına ve hayvansal üretimle ilgilenen herkese yararlı olması dileğiyle, Kasım 2008
İçindekiler Sayfa No 1. GİRİŞ... 1 2. KANATLI HAYVANLARDA SİNDİRİM... 3 2.1. Sindirim Organları Anatomisi... 3 2.2. Sindirim Fizyolojisi... 8 2.2.1. Yemlerin Alınması ve Yutma... 8 2.2.2. Yemlerin Sindirim Kanalından Geçişi... 8 2.2.3. Besin Maddelerinin Sindirimi... 9 2.2.4. Besin Maddelerinin Emilimi... 13 2.3. Sindirim Fizyolojisini Etkileyen Unsurlar... 19 2.3.1. Sindirim Sistemi Bakterileri... 19 2.3.2. Sindirim Sistemi Parazitleri... 20 2.3.3. Yem ve Yemin Sindirilebilirliği... 21 2.3.4. Sindirim Sistemi Bozuklukları... 23. 2.3.5. Sindirim Bozukluğunun Tespitinde Otopsi ve Önemi... 26 3. TEMEL BESIN MADDELERİ ve METABOLİZMASI... 30 3.1. Enerji... 31 3.1.1. Organizmada Besin Maddelerinden Enerji Üretimi... 32 3.1.2. Organizmada Enerji Çevirimi ve Enerji Değeri... 33 3.1.3. Yem Maddesindeki Enerjiden Yararlanma Düzeyleri... 34 3.2. Protein (Aminoasit)... 34 3.2.1. Protein kalitesi... 36 3.2.2. Protein Kalitesinin Saptanması... 37 3.2.3. Protein Gereksinmesini Etkileyen Faktörler... 38 3.3. Vitaminler... 40 3.3.1. Vitaminler ve Önemleri... 41 3.3.2. Vitamin Kaynakları... 45 3.3.3. Vitamin Beslenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar 49 3.4. Mineraller... 50 3.4.1. Mineral Maddeler ve Önemleri. 51 3.4.2. Mineral Madde Kaynakları. 55 3.4.3. Mineral Beslenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar 58 3.5. Esansiyel Yağ Asitleri. 59 3.6. Yem Katkı Maddeleri. 60 3.6.1. Yemlerin Korunmasını Sağlayan Katkı Maddeleri..... 61 3.6.2. Yem Tüketimini Artırıcı Katkı Maddeleri.. 62 3.6.3. Sindirime Yardımcı Katkı Maddeleri. 63 3.6.4. Büyüme Uyarıcı ve/veya Sağlık Koruyucu Katkı Maddeleri. 66 3.6.5. Tüketici İsteğine Uygun Ürün Eldesi İçin Kullanılan Katkı Maddeleri.. 72 3.6.6. Metabolizmayı Değiştirici Etkiye Sahip Katkı Maddeleri... 72 3.7. Su... 73
İçindekiler ii 3.7.1. Suyun Önemi... 73 3.7.2. Su Gereksinmesini Etkileyen Faktörler... 74 3.7.3. Su Verilirken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar.. 74 4. BESİN MADDE GEREKSİNMELERİ VE YEMLEME.... 76 4.1. Tavukların Beslenme Açısından Özellikleri. 76 4.2. Yumurtacı Tavukların Beslenmesi 77 4.2.1. Yumurtacı Civciv ve Piliçlerin Beslenmesi.. 78 4.2.2. Yumurtacı Tavukların Beslenmesi 80 4.2.3. Yumurtacı Tavukların Yemlenmesi.. 89 4.3. Etlik Piliçlerin Beslenmesi.. 96 4.3.1. Etlik Piliçlerin Besin Madde Gereksinmeleri 97 4.3.2. Etlik Piliçlerde Yemleme Tekniği.. 101 4.3.3. Etlik Piliçlerde Besi Süresi. 104 4.3.4. Etlik Piliçlerin Yüksek Sıcaklıklarda Beslenmesi 104 4.3.5. Etlik Piliçlerin Bakım Koşulları... 105 4.3.6. Etlik Piliçler İçin Karma Yem Hazırlanması. 106 4.4. Damızlıkların Beslenmesi 107 4.4.1.Yumurtacı Damızlık Dişilerin Beslenmesi. 108 4.4.2. Etçi Damızlık Dişilerin Beslenmesi 111 4.4.3. Damızlık Horozların Beslenmesi.. 114 5. YEM ve BESLEME İLE İLİŞKİLİ DİĞER KONULAR. 118 5.1. Kümes içi Aydınlatma-Besleme İlişkisi.. 118 5.2. Kümes içi Havalandırma-Besleme İlişkisi.... 118 5.3. Tüy Yeme - Gagalama Kanibalizm. 119 5.4. Yem-Besleme ve Metabolizmaya İlişkin Hastalıklar 119 5.4.1. Protein ve Aminoasitler.. 120 5.4.2. Karbonhidratlar. 120 5.4.3. Yağlar ve Yağ Asitleri.. 120 5.4.4. Vitaminler ve Mineraller. 121 5.5. Toksikasyonlar. 123 5.5.1. Enfeksiyonlara Bağlı Toksikasyon 123 5.5.2. Autotoksikasyon.. 123 5.5.3. İlaç Toksikasyonları 123 5.5.4. Kimyasal Madde Toksikasyonları. 124 5.5.5. Mikotoksin Toksikasyonları (Mikotoksikosiz).. 125 5.5.6. Fitotoksin Toksikasyonları (Fitotoksikosiz). 128 5.5.7. Biyojen Amin Toksikasyonları 129 6. YARARLANILAN KAYNAKLAR 130 Kanatlı Hayvan Besleme
Bölüm 1 GİRİŞ Genel bir tanım olarak besleme, organizmanın tür, yaş, cinsiyet ve verim düzeyine bağlı olarak gereksinim duyduğu besin maddelerinin tanınması, her besin maddesine ne ölçüde gereksinim olduğunun bilinmesi ve bu gereksinimin karşılanması için başvurulabilecek kaynakların rasyonel kullanımıdır. Kanatlı hayvanların besin madde gereksinimlerinin saptanması ve karşılanmasına ilişkin olarak ortaya çıkan sorunların çözümü, diğer memeli evcil hayvanlara oranla daha zordur. Çünkü kanatlı hayvanların metabolik aktiviteleri yüksek olup, türlere göre değişmekle birlikte vücut sıcaklıkları 41-42 C arasındadır. Bunun doğal sonucu olarak vücuttan ısı kaybı daha yüksektir ve vücut sıcaklığını ayarlanması için daha çok çaba sarf etmektedirler. Diğer evcil hayvanlara oranla kanatlı hayvanlar daha hareketlidirler. Diğer evcil hayvanlardan çok daha küçük cüsseli olmalarına karşın, birim ağırlığa düşen verim göz önüne alındığında, tavukların çok yüksek verimli oldukları görülür. Örneğin yılda ortalama 250 yumurta veren 2 kg canlı ağırlığındaki tavuk, ağırlığının 7 katından daha fazla ürün vermektedir. Yumurta ve sütün bileşimi göz önüne alınarak bir değerlendirme yapıldığında, tavuğun süt sığırlarına oranla daha yüksek verimli olduğu kolaylıkla anlaşılır. Metabolik aktivitelerinin yanında kanatlıların sindirim organlarının anatomik yapısı ve buna bağlı olarak besin maddelerinin sindirimi ve emilimi diğer evcil hayvanlarınkinden farklıdır. Esansiyel besin madde gereksinmelerinin sayıca fazla, metabolik aktivitenin yüksek, sindirim olayları ve sürü halinde barındırılmalarına bağlı olarak yaşam koşullarının farklı oluşu kanatlı hayvanların memeli evcil hayvanlara oranla beslemeye karşı çok daha fazla duyarlı olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle kanatlı hayvanların besin madde gereksinimleri belirtilirken memeli evcil hayvanlar için kullanılan bildirişlerden yararlanılamaz. Örneğin, süt ve et üretimi için yetiştirilen koyun ve keçi gibi hayvanların beslenmesinde, sadece enerji, protein, kalsiyum ve fosfor gibi bazı mineral maddeler ile vitamin A, D ve E gibi toplam 6-7 besin maddesine gereksinimin karşılanması yeterli iken gerek et ve gerekse yumurta üretimine yönelik yetiştirilen tavukların beslenmesinde, yukarıda bildirilen besin maddelerine ek olarak, tüm makro ve mikro mineral maddelere, yağda ve suda eriyen vitaminlere ve organizmada sentezlenemeyen esansiyel aminoasit ve yağ asitlerinin her birine ayrı ayrı ne düzeyde gereksinim olduğunun belirtilmesi ve bu gereksinimlerin dengeli ve düzenli olarak yemle karşılanması, ekonomik bir yetiştiriciliğin en önemli koşullarından biridir. Kanatlı hayvanlarının üretiminde en önemli girdi yem olduğuna göre, rasyonel beslemenin temeli olan besin maddeleri ve gereksinimlerine ilişkin kuralların bilinmesi ve bu alandaki gelişmelerin izlenmesi kanatlı hayvan yetiştiriciliğinin en önemli konularından birini oluşturmaktadır. Kanatlı yetiştiriciliği, özellikle yumurta tavuğu ve etlik piliç üretimi ülkemizdeki hayvansal üretim içerisinde oldukça büyük paya sahiptir. Ülkemizdeki tarım işletmelerinde tavuktan başka kanatlı hayvanlar grubunda yer alan hindi, kaz, ördek ve bıldırcın üretimi de
Bölüm 1. Giriş 2 yapılmaktadır; ancak bunların toplam kanatlı yetiştiriciliğindeki oranı tavuklarla mukayese edilemeyecek düzeyde düşüktür. Tavukların beslenmesi tamamen karma yeme dayalı olarak yapılmaktadır. Tavukçulukta yem toplam girdi içindeki %70-75'lik payı ile en büyük maliyet unsurunu oluşturmaktadır. Bu nedenle karlılık açısından tavukçulukta rasyonel besleme son derece önemlidir. Konunun bütünlüğü açısından tavukların beslenmesinde sırasıyla hayvana, sindirim fizyolojisine, temel besin maddelerine ve metabolizmalarına, yem kaynakları (yem hammadde ve katkı maddeleri), yemlemeye, yetiştirilme yönüne ve yetiştirildikleri çevreye ait özelliklerin iyi bilinmesi büyük önem arz etmektedir. Bu bölüm içinde işlenen konular yukarıda verilen sıralama içerisinde incelenmiş, tavukların beslenmesi en son bilimsel gelişmelerin ışığı altında teorik temel ve pratik besleme açısından irdelenmiştir. Kanatlı Hayvan Besleme