İÇİNDEKİLER kardefl kromatitler ÜNİTE 1 ÜREME kinetokor iğ iplikleri Sayfa No Mitoz ve Eşeysiz Üreme....7 sentromer Mayoz ve Eşeyli Üreme....41 İnsanda Üreme Sistemi - Büyüme ve Gelişme....79 ÜNİTE 2 KALITIMIN GENEL İLKELERİ Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik....119 Modern Genetik Uygulamaları....195 ÜNİTE 3 DÜNYAMIZ Ekosistem Ekolojisi....205 Biyomlar...241 Etkinlik Yanıt Anahtarı....265 V
1 ÜREME BÖLÜM-1 MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME... 7 Mitoz ve Eşeysiz Üreme... 7 Hücre Döngüsü... 7 Hücre Döngüsünün Kontrolü... 9 Eşeysiz Üreme... 10 Mini Sınavlar (1-6)... 13 Konu Testleri (1-8)... 25 BÖLÜM-2 MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME... 41 Mayoz ve Eşeyli Üreme... 41 Mayoz Bölünmenin Evreleri... 41 Eşeyli Üreme... 44 Partenogenez... 44 Konjugasyon... 45 Mini Sınavlar (1-4)... 47 Konu Testleri (1-8)... 55 Üniversite Sınav Soruları... 71 BÖLÜM-3 İNSANDA ÜREME SİSTEMİ- BÜYÜME VE GELİŞME... 79 İnsanda Üreme Sistemi... 79 Dişi Üreme Sistemi... 79 Erkek Üreme Sistemi... 82 Gamet Oluşumu... 82 Döllenme... 84 Üreme Sağlığı ve Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar... 84 Tüp Bebek Yöntemi ve Mikroenjeksiyon... 85 Aile Planlaması... 85 Büyüme ve Gelişme... 85 Mini Sınavlar (1-4)... 89 Konu Testleri (1-8)... 97 Üniversite Sınav Soruları... 113 G 1 S (DNA sentezi) M TOT K Sitokinez Mitoz G 2 EVRE (M) Hücre döngüsü
G 1 M TOT K EVRE (M) Sitokinez Mitoz İNTERFAZ S (DNA sentezi) G 2 Hücre döngüsü MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME KONU ÖZETİ MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME Bölüm 1 Prokaryot ve ökaryot hücreler sahip olduğu genetik bilgiyi bölünerek yavru hücrelerine aktarırlar. Tek hücreli canlılarda hücre bölünmesi; neslin devamını sağlar yani üreme amaçlı gerçekleştirilir. Çok hücreli canlılarda hücre bölünmesi; büyüme, gelişme, yenilenme ve doku onarımı gibi işlevleri gerçekleştirir. Hücre bölünmesi, genetik madde olan DNA nın iki yavru hücreye eşit olarak bölüştürülmesini gerektirir. Bir hücrenin genetik bilgisini taşıyan DNA ya genom denir. Ökaryot hücrelerde DNA molekülü çekirdek içinde çeşitli proteinler ile bir arada bulunur. Bu DNA protein kompleksine kromatin adı verilir. Bölünmeye hazırlanan bir hücrede DNA kendini eşler ve kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozomlara dönüşür. DNA eşlenmesi sonucunda oluşan iki ipliğin her birine kromatit adı verilir. Her kromozom özdeş DNA taşıyan iki kardeş kromatitten oluşur. HÜCRE DÖNGÜSÜ Hücre döngüsü, bir hücre bölünmesinin başlangıcından onu takip eden diğer hücre bölünmesinin başlangıcına kadar gerçekleşen olayları kapsar. Hücre döngüsü, interfaz ve mitoz olmak üzere iki evreden oluşur. I. İnterfaz Bölünme sonucu oluşan bir hücrenin yeniden bölünmek için geçirdiği hazırlık evresidir. G 1, S ve G 2 olarak adlandırılan üç evreden oluşur. G 1 evresinde; hücre büyür. Organel sayısı ve protein sentezi artar. S evresinde; DNA kendini eşler. Bu evrenin sonunda kromozom sayısı iki katına çıkar. G 2 evresinde; hücre bölünmesi için gerekli son hazırlıklar tamamlanır. Embriyonik hücre döngüsünün interfaz sürecinde S evresi görülürken, G 1 ya da G 2 evreleri görülmez. Olgunlaşmış sinir ve kas hücreleri gibi özelleşmiş hücreler, G 1 evresinden çıkarak G 0 adı verilen durgun evreye girerler. G 0 evresinde kalan bu tip hücrelerde bölünme durmuştur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 7
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme kinetokor sentromer kardefl kromatitler iğ iplikleri Eşlenmiş kromozomun genel yapısı: İğ iplikleri sentromerdeki kinetokorlara bağlanır. Sentromer, kinetokorların bulunduğu daralmış bölgedir. NTERFAZ Sentrozomlar (sentriyol çiftleri içerir). Kromatin Hücre zar Çekirdekçik Çekirdek zarı METAFAZ II. Mitoz Evre (M) Mitoz ve sitokinez olmak üzere iki bölünme evresinden oluşur. a) Mitoz (Çekirdek Bölünmesi) Mitoz aralarında kesin sınırlar bulunmayan dört evrede gerçekleşir. Art arda gerçekleşen bu evreler profaz, metafaz, anafaz, telofaz adını alır. Profaz Kromatin iplikler yoğunlaşır ve kromozom adını alır. Belirgin halde görülen kromozomların her biri, sentromer noktalarından birbirine bağlanmış kardeş iki kromatite sahiptir. İnterfazda eşlenmiş olan sentriyoller (hayvan hücrelerinde) hücrenin zıt kutuplarına doğru çekilir ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Bitki hücrelerinde iğ iplikleri sitoplazmik proteinlerden meydana gelir. İğ iplikleri kinetokor bölgelerinden kromozomlara bağlanır. Çekirdekçik kaybolur ve çekirdek zarı erir. Metafaz Kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunan kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde (metafaz plağı) tek sıralı olarak dizilir. Anafaz Kinetokorlara bağlı iğ ipliklerinin boyları kısalır ve kardeş kromatitler birbirinden ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. Kendi sentromerine sahip kromatitler artık bağımsız birer kromozom haline gelmiştir ve kardeş kromozom olarak adlandırılır. Kinetokora bağlı olmayan iğ iplikleri bu evrede hücrenin boyca uzamasını sağlar. iplikleri ki kardefl kromatit içeren kromozom ANAFAZ PROFAZ Sentromer Kinetokora ba l olmayan i iplikleri TELOFAZ Çekirdek zar n n parçalar Kinetokor Kinetokor i ipli i ipli i Kardefl kromozomlar Oluflan çekirdekçik Bölünme olu u Oluflan çekirdek zar Hayvan hücresinde interfaz ve mitoz 8
Hayvan hücresi Telofaz Yavru hücreler İğ iplikleri kaybolur. Hücrenin zıt kutuplarındaki kromozomların etrafında çekirdek zarı meydana gelir ve çekirdekçik yeniden oluşur. Kromozomlar çözülmeye başlar ve tekrar kromatin haline döner. b) Sitokinez (Sitoplazma Bölünmesi) Sitokinez sitoplazmanın yavru hücrelere bölünmesi olaydır. Sitokinez hayvan hücrelerinde boğumlanma ile gerçekleşirken, bitki hücrelerinde hücre plağı oluşturularak gerçekleşir. Hayvan hücrelerinde boğumlanma, hücrenin ekvator bölgesinde, karşılıklı iki taraftan dıştan içe doğru bölünme oluğu oluşumuyla başlar. Bitki hücrelerinde hücre plağı oluşumu hücrenin ortasından başlar ve çevreye doğru ilerler. Hücre duvar Bitki hücresi Hücre duvar materyali içeren parçacıkları Hayvan ve bitki hücrelerinde sitokinez Hücre pla ı (Orta lamel) Yeni hücre duvar Yavru hücreler ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme G 1 kontrol noktas HÜCRE DÖNGÜSÜNÜN KONTROLÜ Hücre döngüsünün evreleri arasındaki düzeni sağlayan G 1, G 2 ve M adı verilen kontrol noktaları bulunur. G 1 Kontrol sistemi S Siklinler ve siklin bağımlı kinaz moleküllerinin kontrol noktalarındaki etkileşimi sonucu hücre döngüsünü düzenleyen dur ve devam et sinyalleri oluşur. M G 2 G 1 kontrol noktasında, DNA da hasar bulunmuyorsa ve hücre yeterli büyüklüğe ulaşmışsa devam et sinyali verilir. M kontrol noktas G 2 kontrol noktas Hücre döngüsünün kontrol noktaları G 2 kontrol noktasında, DNA hasarı ve hücrenin büyüklüğü kontrol edilir. M kontrol noktasında, kinetokorlar iğ ipliklerine tutunmazsa dur sinyali verilir ve anafaz evresi başlamaz. Bu sinyal, bütün kinetokorların iğ ipliklerine tutunmasıyla ortadan kalkar. 9
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Amipte bölünme her yönden olur. Ana birey Tomurcuk Hidra tomurcuklanarak eşeysiz çoğalır. Puf mantarı milyonlarca spor oluşturur. EŞEYSİZ ÜREME Ana canlının kendisiyle aynı genetik bilgiye sahip yavruları meydana getirmesine eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üremede mayoz bölünme ve döllenme olayları görülmez. Dolayısıyla gamet oluşturma ve zigot oluşumu gerçekleşmez. Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmeye dayanır. Eşeysiz üreme sonucu oluşan bireyler, birbirleriyle ve atasal canlıyla aynı kalıtsal özelliklere sahiptir. Eşeysiz üreme sonucu kalıtsal çeşitlilik ortaya çıkarsa, bu durum ancak mutasyonla açıklanır. Bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, vejetatif üreme ve rejenerasyon gibi çeşitlere ayrılır. 1. Bölünerek Üreme Prokaryotlardan bakteri ve arkelerde, ökaryotlardan amip, paramesyum, öglena gibi protistler ile bazı maya türlerinde görülür. Bölünerek üreme, belirli bir büyüklüğe ulaşan hücrenin kısmen eşit olarak ikiye ayrılmasıdır. Ökaryot bir hücreli canlılarda bölünerek üremenin temeli mitoza dayanır. Bölünerek üreme paramesyumda enine, öglenada boyuna, amipte ise her yönde olur. 2. Tomurcuklanma Bu tip üreme, bira mayalarında, süngerlerde, hidra, deniz anası polipleri gibi bazı sölenterlerde ve bazı bitkilerde görülür. Tomurcuklanmada, ana bireyin vücudundan dışarıya doğru tomurcuk şeklinde oluşan bir çıkıntı büyür ve yavru canlıyı meydana getirir. Tomurcuk oluşumu mitoz ile gerçekleşir. Bu tip üremede oluşan tomurcuklar bağımsız yaşayabildiği gibi ana bireye bağlı kalarak koloni adı verilen topluluklar da oluşturur. 3. Sporla Üreme Bu tip üreme, mantarlarda, bazı bir hücreli canlılarda, bazı omurgasız hayvanlarda, eğrelti otları ve karayosunları gibi tohumsuz bitkilerde görülür. Sporla üreme; olumsuz koşullara dayanıklı, etrafı dayanıklı bir örtü ile kaplı olan ve spor adı verilen özelleşmiş hücrelerle olur. Sporlar eşeysiz veya eşeyli üreme yoluyla oluşurlar ve haploit kromozomludurlar. Mayoz bölünme sonucu oluşan sporlara eşeyli spor denir. Bu sporların üreme hücrelerinden farkı, döllenmeden yeni birey oluşturmalarıdır. Mitoz sonucu oluşan sporlara eşeysiz spor denir. Eşeysiz sporlar uygun koşullarda çimlenerek yeni bireyi oluşturur. Sporla üreyen canlıların yaşam döngülerinde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine döl değişimi (metagenez) adı verilir. Döl değişimi sırasında sporlar mayoz bölünmeyle, gametler mitoz bölünmeyle meydana gelir. 10
Eğrelti otunda spor oluşturan spor keseleri Çilek bitkisi sürünücü gövde ile ürer. Çiçeksiz bitkilerde; sporofit bitki mayozla sporları oluşturur. Sporların çimlenmesi ile dişi ve erkek gametofitler oluşur. Gametofit bitkilerin mitoz bölünmesi ile oluşan sperm ve yumurta hücrelerinin döllenmesi sonucu diploit yapılı zigot oluşur. Zigotun mitoz bölünmeleri ile sporofit bitki meydana gelir. 4. Vejetatif Üreme Yüksek yapılı bitkilerde görülür. Mitoz bölünme ve yenilenme esasına dayanır. Bu tip üreme, ana bitkiden ayrılan bir doku parçasının gelişerek yeni bir bireyi oluşturmasıyla meydana gelir. Vejetatif üreme sürünücü gövde, yumru gövde, rizom gövde ve çelikle üreme gibi değişik şekillerde gerçekleşir. Çilek bitkisinde sürünücü gövde üzerinde göz (nodyum) adı verilen bölgelerden yeni bitkiler gelişir. Ayrık otu, zencefil gibi bitkilerin rizom gövdeleri üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler, yeni bitkileri oluşturur. Patates, yer elması gibi bitkilerin yumru gövdeleri ile soğan, sümbül, lale gibi bitkilerin yassı gövdeleri üzerindeki gözlerden yeni bitkiler gelişir. Çelikle üreme; kök, gövde ya da yapraktan alınan bitki parçalarının ana bitkiden ayrılarak, uygun koşullarda başka bir yerde köklendirilmesidir. Aşılama; çoğaltılması istenilen çeşitten alınan bitki parçasının, başka bir bitki üzerine kaynaştırılmasıdır. Aşılama ile farklı türlerin ya da aynı türün farklı bireylerindeki en iyi özelliklerin tek bir bitkide birleştirilmesi sağlanır. Daldırma yöntemi, ana bitkinin genç bir dalının, kendisinden ayrılmadan toprağa gömülmesi ve gömülen kısmın köklenmesinden sonra ana bitkiden kesilip ayrılmasıdır. 5. Rejenerasyon (Yenilenme) Rejenerasyon canlı organizmada kopan veya zarar gören bir parçanın yeniden yapılmasıdır. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Zencefil bitkisi rizom ile ürer. Genel olarak canlının gelişmişlik derecesi ile yenilenme yeteneği ters orantılıdır. Gelişmiş yapılı omurgalılarda ve insanda rejenerasyon doku düzeyinde gerçekleşir. Rejenerasyon ile yıpranan dokuların onarımı ve yaraların iyileşmesi sağlanır. Kertenkele, semender, yengeç gibi bazı canlılarda rejenerasyon organ düzeyinde gerçekleşir. Kertenkele kopan kuyruğunu yenileyerek organ düzeyinde rejenerasyon sağlar. Planarya, deniz yıldızı gibi canlılarda rejenerasyon sistem düzeyindedir ve eşeysiz üreme olarak kabul edilir. Planaryada kopan vücut kısımlarının her birinin yeni bireylere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen yenilenme eşeysiz üreme biçimidir. 11
1. Bir mikroskop aracılığı ile hücrenin orta kesiti boyunca bir hücre plağı oluşmaya başladığı ve hücre plağının her iki tarafında çekirdeklerin yeniden oluştuğu gözlenmiştir. Bu gözlemlere dayanarak bölünen hücre ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına, yanlış olanların yanına, doğruluğu kesin olmayanların yanına! işareti koyunuz. 1. Mitoz bölünme geçirmektedir. 2. Prokaryot yapıdaki bir canlıya aittir. 3. Bölünmenin sitokinez evresindedir. 4. Klorofil üretiminden sorumlu genlere sahiptir. 5. Bölünme sırasında homolog kromozomlar ayrılmıştır. 6. Hücre döngüsünün interfaz evresindedir. 2. Aşağıda mitoz evrelerinde gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Bu olayların mitozun hangi evrelerinde gerçekleştiğini boşluklara yazınız. a) Kromozomların kromatin ipliği haline dönüşmesi b) Kromozomların ekvator düzleminde sıralanması MİNİ SINAV 1 Mitoz Bölünme 3. Aşağıda eşlenmiş bir kromozomun genel yapısı gösterilmiştir. III I Şekilde gösterilen numaralandırılmış kısımların isimlerini yazınız. I. II. III. IV. 4. Aşağıda bir hayvan hücresinin hayat döngüsüne ait ifadeler verilmiştir. Bu ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. İnterfaz evresinde DNA kendini eşler. 2. Hücre döngüsünde G 1, G 2 ve M kontrol noktaları vardır. II IV ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So c) Eşlenmiş sentriyoller arasında iğ ipliklerinin oluşması d) Kardeş kromozomların hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket etmesi 3. Mitozun profaz evresinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 4. Mitozun metafaz evresinde iğ ipliklerine bağlanmış kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine yerleşir. 5. İnterfaz sürecinde sentriyol sayısı iki katına çıkar. 13
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 5. Şekli inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Verilen şekil hücre döngüsünün hangi evresine aittir? b) Bu evrede hangi olaylar gerçekleşir? 6. Aşağıda bitki ve hayvanlardaki hücre döngüsü sırasında gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırınız. Bitki hücresi Hayvan hücresi 1. İnterfaz evresinde, sentriyoller kendini eşler. 2. Profaz evresinde, kromatin iplikler yoğunlaşır ve kromozom adını alır. 7. Numaralandırılmış kutucuklarda hücre döngüsü sırasında meydana gelen bazı olaylar verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Kromozom sayısı iki katına çıkar. 2. Hücre plağı meydana gelir. 3. Sentriyoller eşlenir. 4. Organeller sentezlenir. 5. Bölünme oluğu meydana gelir. 7. Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 6. İğ iplikleri oluşur. 8. Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde sıralanır. a) Hangisi ya da hangileri interfaz sırasında meydana gelir? b) Hangisi ya da hangileri sitokinez sırasında meydana gelir? c) Hangisi ya da hangileri bitkilerde hücre döngüsü sırasında gerçekleşmez? d) Hangisi ya da hangileri hayvanlarda hücre döngüsü sırasında gerçekleşmez? e) Hangisi ya da hangileri mitoz sırasında gerçekleşir? 3. Metafaz evresinde, kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunmuş kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde dizilir. 4. Anafaz evresinde, her bir kromozomun sentromeri ikiye bölünür ve tüm kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 5. Telofaz evresinde, kromozomlar tekrar kromatin ipliğine dönüşür ve çekirdek zarı oluşur. 6. Sitokinezde golgi cisimciği tarafından ara plak (orta lamel) adı verilen yapı oluşur. 8. Bir canlının karaciğer hücresinde 20 kromozom bulunmaktadır. Bu canlının bir deri hücresi üç mitoz bölünme geçirdiğinde kaç hücre oluşur ve her bir hücrede kaç kromozom bulunur? 14
1. Aşağıda mitoz bölünme ile ilgili özellikler verilmiştir. Bu özelliklerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 2. 1. Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. 2. Tek hücreli canlılarda büyümeyi ve rejenerasyonu sağlar. 3. İnsanda zigotun oluşumundan başlar ve ölüme kadar devam eder. 4. Bölünme sonucu oluşan hücreler birbirleriyle ve atasal hücreyle kalıtsal olarak aynıdır. 5. Bölünme sürecinde çekirdek ve sitoplazma bölünmesi ikişer defa olur. 6. Diploit hücrelerde görülürken haploit hücrelerde görülmez. 7. Bölünme sırasında sinapsis ve tetrat oluşumu ile krossing over olayı gerçekleşmez. 8. Canlı olan tüm bitki hücrelerinde gerçekleşir. sentromer çekirdek kromatit kromatin kromozom Tabloda verilen anahtar kelimeleri kullanarak aşağıdaki metni tamamlayınız. MİNİ SINAV 2 Mitoz Bölünme 3. Aşağıda hücre döngüsü sırasında gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Bu olayları gerçekleştikleri hücre döngüsü evreleriyle kutucuk numaralarını kullanarak eşleştiriniz. 1 Kromozomun kromatin ipliği haline dönüşmesi 2 DNA eşlenmesi 3 İğ ipliklerinin oluşması 4 Kardeş kromatitlerin ayrılması 5 Hücre plağının oluşması 6 Sentriyollerin hücrenin zıt kutuplarına hareket etmesi 7 Kromozomların hücrenin ekvator düzleminde sıralanması 8 Sentriyol eşlenmesi 9 Kromatin ipliğinin yoğunlaşarak kromozoma dönüşmesi 10 Kardeş kromozomların zıt kutuplara çekilmesi 11 Sitoplazmanın bölünmesi 12 Çekirdek zarının oluşması ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So Ökaryot bir hücrenin bölünme öncesinde materyali içinde dağınık halde bulunan DNA ipliklerine denir. Bölünmeye hazırlanan bir hücre, nterfaz Profaz Metafaz DNA sını eşlediğinde bu ipliklerin sayısı iki katına çıkar. adı verilen bu iplikler noktalarından birbirlerine tutunarak ları meydana getirir. Anafaz Telofaz Sitokinez 15
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 4. Mitoz bölünme geçiren 2n = 4 kromozomlu bir hayvan hücresinde mitozun metafaz ve anafaz evrelerini aşağıda belirtilen bölümlere çiziniz. 5. Metafaz Anafaz Yukarıda özel bir boyama tekniği ile elde edilmiş, bir insanın karyotipi verilmiştir. Karyotip ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. Karyotip erkek bir bireye aittir. 6. Vücut hücresindeki DNA miktarı 2X mg olan diploit bir organizmanın deri hücresinin hayat döngüsünde; G 1 evresi, G 2 evresi ve metafaz evresindeki DNA miktarını aşağıdaki boşluklara yazınız. Metafaz Profaz Anafaz G 2 Telofaz G 1 evresi G 2 evresi Metafaz evresi 7. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız. S G 1 sentromer kinetokor S anafaz gen genom kromatin sentrozom 1. Bir hücrenin genetik bilgisini taşıyan DNA ya denir. 2. evresinde, kinetokorlara bağlı iğ ipliklerinin boylarının kısalmasıyla, kardeş kromatitler hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. 3. DNA üzerinde bulunan ve canlının belirli bir kalıtsal özelliğini belirleyen birime denir. 4. Hücre bölünmesi içinde çekirdekte ağ, yumak ya da ince, uzun iplik şeklinde görülen yapıya denir. 5. Kardeş kromatitlerin birbirine bağlandığı boğum noktasına adı verilir. 2. Karyotip analizleri kromozomun en net olarak görüldüğü metafaz evresinde yapılır. 3. Karyotip analizi yapılan bireyde 23 çift otozom bulunmaktadır. 4. Bu yöntem kullanılarak Down sendromu gibi anormallikler tespit edilebilir. 5. Karyotip analizi yapılan birey 2n = 46 kromozomludur. 6. Hayvan hücrelerinin bölünmesi sırasında organeli tarafından oluşturulan iğ iplikleri, kromozom hareketini sağlar. 7. DNA sayısının ve ağırlığının iki katına çıktığı evre interfazın evresidir. 8. bölgesine bağlı olmayan iğ iplikleri hücrenin boyuna uzamasını sağlar. 16
Soru 1. Mitoz geçirecek bir hücre, I. ATP sentezi, II. DNA eşlenmesi, III. büyüme olaylarından hangilerini interfaz evresinde gerçekleştirir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 2. Aşağıdakilerden hangisi mitoza ait özelliklerden biri değildir? A) Zigottan başlayıp canlının ölümüne kadar devam etmesi B) Oluşan hücrelerin birbirleriyle ve atasal hücreyle aynı genetik yapıya sahip olması C) Kromozom sayısının değişmeden kalması D) Eşeyli üremenin döllenme ile birlikte temel olayı olması E) Bir hücreden bölünme sonucu iki hücrenin oluşması 3. TEST 1 Mitoz ve Eşeysiz Üreme 4. Zambak bitkisine ait kök hücreleri bölünme geçirirken, I. hücre zarının boğumlanması, II. sentriyollerin eşlenmesi, III. iğ ipliklerinin kromozomların kinetokor bölgelerine bağlanması olaylarından hangileri gerçekleşmez? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 5. Aşağıdaki canlılardan hangisi bölünerek üreme yoluyla çoğalamaz? A) Toprak solucanı B) Öglena C) Amip D) Paramesyum E) Bakteriler 6. Bir hücrenin mitoz bölünmesiyle ilgili olarak, 2n Kromozom say s n 4x 2x x DNA miktar Hücre say s t t t I II III grafiklerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 4 2 1 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So Yukarıda ortadan bölünen bir planaryanın rejenerasyon ile üremesi gösterilmiştir. Bu olay sırasında, I. mitoz bölünme, II. farklılaşma, III. mayoz bölünme olaylarından hangileri gerçekleşir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 7. Spor adı verilen özelleşmiş hücreler etrafı kalın bir örtü ile çevrili olan dayanıklı hücrelerdir. Bu hücreler, I. mantarlar tarafından üretilebilme, II. mitoz sonucu oluşabilme, III. döllenmeden yeni bir canlı oluşturabilme özelliklerinden hangilerine sahiptir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 25
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 8. G 2 Mitoz M S nterfaz G 1 Yukarıda bir hücreye ait hücre döngüsü verilmiştir. Belirtilen evrelerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru değildir? A) İnterfaz evresi G 1, S ve G 2 basamaklarını içerir. B) G 2 evresindeki DNA miktarı G 1 evresinin iki katıdır. C) M evresinde nükleotit dizilimi farklı olan iki hücre oluşur. D) S evresinde oluşan kardeş kromatitler M evresinde ayrılır. E) Mitoz ile bölünen hücreler G 1 evresine girer. 9. Eşeysiz üremeyle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Belirli bir ortama uyum sağlamış canlıların kısa sürede ve çok sayıda birey üretebilmelerini sağlar. B) Üreme sonucunda oluşan bireyler ata bireyle aynı miktarda DNA ya sahiptir. C) Temeli mitoz bölünmeye dayanır. D) Oluşan bireyler, ancak meydana gelebilecek bir mutasyonla ana bireyden farklı özellikler kazanabilir. E) Tek hücreli atasından oluşan bireylerin her bir hücresine aynı oranda sitoplazma aktarımı olur. 11. Mitotik evrede gerçekleşen, kromozomların kromatin ipliği haline dönüşmesi, iğ ipliklerinin kaybolması, çekirdekçik ve çekirdek zarının oluşması olayları, çekirdek bölünmesinin (mitoz) hangi evresinde meydana gelir? A) Profaz B) Metafaz C) Anafaz D) Telofaz E) Sitokinez 12. Mitoz geçirmekte olan bir hücrenin anafaz evresinde hücrenin bir kutbuna çekilen kromatit sayısı 24 olduğuna göre, bölünme sonucunda oluşan yavru hücrelerin toplam kromozom sayısı kaç olur? A) 6 B) 12 C) 24 D) 48 E) 96 13. Hidra nın tomurcuklanma ile üremesi sırasında aşağıdakilerden hangisi meydana gelmez? A) DNA eşlenmesi B) Çekirdek bölünmesi C) ATP tüketimi D) Sitoplazma bölünmesi E) Kalıtsal çeşitlilik 14. Farklı türlerin ya da aynı türe ait farklı bireylerin en iyi özelliklerini bir bitkide toplamak amacıyla yapılan vejetatif üreme tipi aşağıdakilerden hangisidir? A) Klonlama B) Sürünücü gövde C) Aşılama D) Daldırma E) Yumru gövde 10. Hücre bölünmesiyle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi, o hücrede gerçekleşen bölünmenin mitoz olmadığını kesinlikle gösterir? A) Kromozomların iki kromatitli durumda olması B) Hücrenin ekvator düzleminde kromozomların tek sıralı dizilmesi C) Bölünme sonunda bir hücreden dört yavru hücrenin oluşması D) Bölünmeye uğrayan hücrenin haploit kromozom taşıması E) Bölünme sırasında kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılarak zıt kutuplara çekilmesi 15. Hücre döngüsünün mitoz evresinde görülen, I. iğ ipliklerinin oluşması, II. kromozomların hücrenin ekvator düzleminde sıralanması, III. sitoplazmanın ara lamel oluşturarak bölünmesi, IV. kromatin ipliğin kısalıp kalınlaşması olaylarından hangileri bölünmekte olan ökaryot her hücre tipinde gerçekleşmez? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) II, III ve IV E) I, III ve IV 26 1. E 2. D 3. C 4. C 5. A 6. E 7. E 8. C 9. E 10. C 11. D 12. D 13. E 14. C 15. B
Soru 1. Bir insana ait aşağıdaki hücre çeşitlerinden hangisi haploittir? A) Epitel B) Kas C) Karaciğer D) Yumurta E) Sinir 2. Aşağıda eşlenmiş bir kromozomun genel yapısı gösterilmiştir. Buna göre bu kromozomun numaralandırılmış kısımları aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? I II III A) Kardeş kromatit Kinetokor Sentromer B) Homolog Sentromer Kinetokor kromozom C) Kardeş Sentromer Kinetokor kromatit D) Homolog Kinetokor Sentromer kromozom E) Sentromer Kinetokor Homolog kromozom 3. Eşeysiz üreme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Yavruların genetik yapısı birbirleri ile aynıdır. B) Mitoz bölünme ile gerçekleşir. C) Birey sayısının artmasını sağlar. D) Yavruların değişen koşullara uyum yeteneği aynıdır. E) Mayoz ve döllenme olayları görülür. 4. İnsanda mitoz bölünme gerçekleşirken anafaz evresindeki kromozom sayısı kaçtır? A) 46 B) 23 C) 92 D) 184 E) 12 I II III TEST 2 Mitoz ve Eşeysiz Üreme 5. Vejetatif üremeyle ilgili, I. Tek bir bitkiden genetik özellikleri birbirinden farklı bitkilerin elde edilmesidir. II. Bitkiden alınan bir parçadan mitoz bölünme ve yenileme esasına dayalı olarak yeni bir bitkinin oluşmasıdır. III. Kazanılmış iyi özelliklerin değişmeden yeni nesillere aktarılmasını sağlar. ifadelerinden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III 6. Aşağıda mitoz bölünmenin anafaz evresinde kromatitlerin birbirinden ayrılması şematik olarak gösterilmiştir. işaret Buna göre, I. Sentrozomlar arasında oluşan her iğ ipliği kinetokor bölgesinden kromozomlara bağlanır. II. İğ ipliklerinin kısalması ile kardeş kromatitler birbirinden uzaklaşır. III. Kardeş kromatitlerin ayrılması sırasında kinetokor tarafındaki lazerle işaretlenmiş iğ ipliklerinin boyu kısalırken, sentrozom tarafındakilerin boyu aynı kalır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 27
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 7. Mitoz bölünmenin, I. profaz, II. metafaz, III. telofaz evrelerinden hangilerinde kardeş kromatitler sentromer kısımlarından birbirlerine bağlı olarak bulunurlar? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 8. Hücre döngüsünün evreleri ve bu evrelerde gerçekleşen bazı olaylar ile ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru değildir? Evre Gerçekleşen olay A) İnterfaz Hücre hacminin artması B) Profaz Çekirdek zarının erimesi C) Metafaz İğ ipliklerinin kısalması D) Anafaz Kardeş kromatitlerin ayrılması E) Telofaz Kromozomların kromatin ipliğe dönüşmesi 9. Aşağıda bazı hücrelerde gerçekleşen endomitoz olayı verilmiştir. Buna göre endomitozda, I. replikasyon, II. karyokinez, III. sitokinez olaylarından hangileri gerçekleşmez? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III L 11. Aşağıdaki üreme biçimlerinden hangisi ile oluşan bireyler arasında genetik çeşitlilik bulunur? A) Bölünerek üreme B) Vejetatif C) Rejenerasyon D) Konjugasyon E) Tomurcuklanma 12. Aynı canlıya ait hücrelerin bazı bölünme evreleri aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir. I II İlgili canlıdaki bu evrelerden hangileri mitoz bölünmeye aittir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III III D) II ve IV E) III ve IV 13. Tomurcuklanarak üreyen bira mayalarında, I. döllenme ile zigot oluşumu, II. tür içindeki kromozom sayısının korunması, III. yeni gen kombinasyonlarının oluşması olaylarından hangileri gerçekleşir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 14. Canlılarda görülen, I. canlıdan kopan bir parçadan mitoz bölünme ile yeni bir canlı oluşması, II. bir hücreli bir organizmanın mitoz bölünme ile iki yeni hücre oluşturması, III. ana canlının bir bölgesinden oluşan çıkıntıdan yeni bir yavru bireyin oluşması IV 10. Mitoz bölünmenin telofaz evresinde orta lamel oluşturulan bir hücrede aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşemez? A) Profaz evresinde iğ ipliklerinin oluşumu B) Telofaz evresinde kromozomların kromatin ipliklere dönüşümü C) Metafaz evresinde iğ ipliklerinin kinetokorlara bağlanması D) İnterfaz evresinde DNA miktarının iki katına çıkması E) Sitokinez sırasında sitoplazmanın boğumlanması eşeysiz üreme çeşitlerini gerçekleştiren canlılar aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? I II III A) Bira mayası Hidra Planarya B) Deniz yıldızı Planarya Bira mayası C) Hidra Planarya Paramesyum D) Planarya Öglena Hidra E) Bakteri Amip Öglena 28 1. D 2. A 3. E 4. C 5. A 6. E 7. B 8. C 9. B 10. E 11. D 12. C 13. B 14. D
Soru 1. Aşağıdakilerden hangisi hücre bölünmesinin hazırlık evresi olan interfazda gerçekleşmez? A) mrna sentezi B) DNA eşlenmesi C) Hücre solunumu D) Protein sentezi E) İğ ipliklerinin oluşumu 2. Ergenliğe girmiş bir memelide, I. yumurta hücresinin oluşturulması, II. kesilen derinin onarılması, III. boyca uzamanın sağlanması olaylarından hangileri mitoz bölünme ile gerçekleştirilir? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 3. Aşağıdaki tabloda farklı hücrelerin bölünme öncesi ve sonrası DNA miktarları verilmiştir. Hücre DNA miktarları (mg) G 1 S Bölünme sonrası TEST 3 Mitoz ve Eşeysiz Üreme 4. Mitoz bölünme sırasında aşağıdaki olaylardan hangisi en son gerçekleşir? A) Çekirdek zarının erimesi B) İğ ipliklerinin kısalması C) Kardeş kromatitlerin ayrılması D) Sitoplazmanın bölünmesi E) Sentrozomun eşlenmesi 5. Yukarıda bakterilerin bölünerek üremesi gösterilmiştir. Bu üreme biçiminde, I. birey sayısının artması, II. çekirdek zarının erimesi, III. sentrozomun eşlenmesi, IV. DNA replikasyonu olaylarından hangileri gerçekleşmez? A) I ve III B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So I 4.10 2 8.10 2 4.10 2 II 1,2.10 4 2,4.10 4 6.10 5 III 4.10 8 8.10 8 2.10 8 Tabloya göre hangi hücrelerde mitoz bölünme gerçekleşmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 6. Farklı organizmalardaki rejenerasyon, I. doku, II. sistem, III. organ düzeyinde gerçekleşebilir. Bunlardan hangileri eşeysiz üremeye olanak sağlar? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 29
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 7. DNA miktar 4x 2x Zaman DNA miktarı grafikteki gibi değişim gösteren hücre bölünmesini, yetişkin bir insana ait aşağıdaki hücrelerden hangisi gerçekleştirebilir? A) Sinir hücresi B) Yumurta hücresi C) Kemik hücresi D) Olgun alyuvar E) Sperm hücresi 8. Bitkilerde bir eşeysiz üreme biçimi olan daldırma yöntemi, I. genetik olarak ata canlıya özdeş bitkilerin elde edilmesi, II. kökler oluşuncaya kadar yeni bitkinin ata bitkiye bağlı kalması, III. iyi özelliklerin değişime uğramadan diğer nesile aktarımı özelliklerinden hangileri ile çelikle üreme yönteminden ayırt edilebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 9. Hayvan hücrelerinin mitoz bölünmesine ait aşağıdaki evrelerin hangisinin tamamlanmasıyla yüzey / hacim oranı en yüksek değere ulaşır? A) Profaz B) Metafaz C) Anafaz D) Telofaz E) Sitokinez 10. 2n = 4 kromozoma sahip bir hücrenin mitoz bölünmesine ait olan bazı evreler aşağıda verilmiştir. 11. Aşağıdakilerden hangisi interfazda meydana gelen olaylardan birisi değildir? A) Protein sentezi B) Çekirdek zarının erimesi C) ATP üretimi D) DNA sentezi E) RNA sentezi 12. Bir bitki hücresinin mitoz bölünmesinde, I. kromatitlerin birbirinden ayrılması, II. hücrenin ortasında ara lamelin oluşması, III. kromozomların ekvatoral düzlemde dizilmesi, IV. çekirdek zarının erimesi olayları hangi sıra ile gerçekleşir? A) I II IV III B) II IV I III C) II IV III I D) IV III I II E) III IV I II 13. Aşağıda farklı canlılarda gerçekleşen rejenerasyon örnekleri verilmiştir. I. Kertenkelenin kopan kuyruğunu yenilemesi II. Kuşlarda kırılan kemiğin kaynaması III. Bölünen bir planaryadan iki planaryanın oluşması Numaralı olayların doku, organ ve sistem düzeyindeki rejenerasyon çeşitleri ile doğru eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? I II Bu evrelerin gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) I III II B) I II III C) II I III D) II III I E) III I II III Doku düzeyinde Organ düzeyinde Sistem düzeyinde A) II I III B) I II III C) II III I D) I III II E) III I II 30 1. E 2. D 3. A 4. D 5. C 6. B 7. C 8. B 9. E 10. A 11. B 12. D 13. A
n Mayoz 2n Diploit çok hücreli organizma Gametler n Zigot Döllenme Mitoz 2n Hayvanlarda görülen eşeyli yaşam döngüsünün iki temel olayı mayoz bölünme ve döllenmedir. Mor çiçek aleli (geni) Lokus Homolog kromozom çifti n Beyaz çiçek aleli (geni) MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME KONU ÖZETİ MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME Mayoz bölünme, kromozom sayısının yarıya inmesini sağlayan özelleşmiş hücre bölünmesidir. Biri anne, diğeri babadan gelen, şekil ve büyüklükleri aynı olan, aynı karakterleri kontrol eden genleri taşıyan kromozom çiftlerine homolog kromozom denir. Zigot ve tüm vücut hücreleri homolog kromozomları bulundurduğu için iki takım kromozoma sahiptir. Bu tip hücreler diploit olarak adlandırılır ve 2n şeklinde gösterilir. Diploit hücrelerin mayoz bölünme geçirmesiyle gamet olarak adlandırılan üreme hücreleri (sperm ve yumurta) oluşur. Gametlerde homolog kromozom çiftlerinin birer üyesi bulunur. Tek kromozom takımı taşıyan bu tip hücreler haploit (monoploit) olarak adlandırılır ve n şeklinde gösterilir. Mayoz bölünme sırasında homolog kromozomların birbirinden ayrılması sayesinde, üreme hücrelerinde kromozom sayısı yarıya düşürülür. Döllenme sırasında gametler birleşir ve diploit kromozom takımı yeniden oluşur. Eşeyli üreyen canlılarda mayoz bölünme ve döllenme olayları sayesinde tür içindeki kromozom sayısı nesiller boyunca sabit kalır. Bazı canlılarda mayoz bölünme sonucu spor adı verilen haploit hücreler oluşur. Mayoz bölünme sonucu oluşan hücreler, birbirlerinden ve atasal hücreden farklı genetik özellikler taşır. Mayoz Bölünmenin Evreleri Bölüm 2 Mayoz bölünme birbirini takip eden mayoz I ve mayoz II olmak üzere iki bölünme evresinden oluşur. Diploit kromozom sayısına sahip üreme ana hücresi, mayoz bölünmeye başlamadan önce bir hazırlık evresi (interfaz) geçirir. İnterfaz Üreme ana hücresinde büyüme, solunum, protein sentezi gibi metabolik olaylar yoğun olarak gerçekleşir. DNA kendini eşler. Her bir kromozom aynı genetik bilgiyi içeren ve kromatit adı verilen iki ipliğe sahip olur. Kardeş kromatitler sentromer bölgesinden birbirine bağlıdır. Organel sayısı artar ve hayvan hücrelerinde sentriyoller eşlenir. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Homolog kromozomların karşılıklı lokuslarında aynı karaktere ait genler bulunur. Mayoz I İnterfaz evresini izleyen mayoz I; profaz I, metafaz I, anafaz I, telofaz I evrelerinden oluşur. Mayoz I evrelerinde gerçekleşen olaylar ile kalıtsal çeşitlilik ve kromozom sayısının yarıya düşmesi sağlanır. Mayoz I sonucu haploit (n) iki hücre meydana gelir. 41
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Sentromer Kardefl kromatitler Homolog kromozom çifti İnsandaki kromozomlar homolog çiftler halinde bulunur. Profaz I Mayozun en uzun ve karmaşık evresidir. Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşmaya başlar ve kromozom halinde belirginleşir. Homolog kromozomlar yan yana gelerek çift oluşturur. Bu süreç sinapsis olarak adlandırılır. Her bir homolog kromozom çifti yan yana geldiğinde tetrat adı verilen dört kromatitli bir demet oluşturur. Homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri tüm uzunlukları boyunca değişik yerlerde birbirlerini kesecek şekilde çaprazlanır. Bu kesişme yerlerine kiyazma adı verilir. Homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri kiyazma noktalarında parça (gen) değiş tokuşu yapar. Bu olaya krossing over adı verilir. Krossing over olayı sayesinde yeni gen kombinasyonları (rekombinasyon) meydana gelir. Bu durum aynı türün bireyleri arasında varyasyonların ortaya çıkmasını yani tür içi çeşitliliğin meydana gelmesini sağlar. Hayvan hücrelerinin profaz I evresinde sentriyoller hücrenin zıt kutuplarına doğru çekilir ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Tetratlar kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunur. Çekirdek zarı parçalanır ve çekirdekçik kaybolur. Metafaz I Homolog kromozomlar tetratlar halinde ekvator düzleminde çift sıralı dizilir. Anafaz I İğ ipliklerinin kısalmasıyla homolog kromozomlar rastgele birbirinden ayrılarak zıt kutuplara doğru hareket eder. Homolog kromozomların birbirinden rastgele ayrılması, oluşacak yeni hücrelerde hem kromozom sayısının yarıya düşmesine hem de genetik varyasyonlara neden olur. Telofaz I ve Sitokinez Hücrenin kutuplarında yer alan kromozomların çevresinde çekirdek zarı ve çekirdekçik yeniden oluşur. İğ iplikleri kaybolur. Sitoplazma bölünmesiyle homolog kromozom çiftlerinden yalnızca birini taşıyan haploit (n) iki hücre meydana gelir. Mayoz II Mayoz II başlamadan önce DNA eşlenmesi gerçekleşmez. Çünkü her kromozom halen iki kardeş kromatit içerir. Mayoz I sonunda meydana gelen haploit iki hücre mayoz II de tekrar bölünür ve haploit kromozomlu dört hücre oluşur. Mayoz II bölünmesi ana hatlarıyla mitoz evrelerine benzer. Profaz II İğ iplikleri yeniden oluşarak kardeş kromatitlerin kinetokorlarına bağlanır. Çekirdek zarı parçalanır. Metafaz II Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde tek sıra halinde dizilir. Anafaz II Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır ve hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. Artık her bir kromatit kendi sentromerine sahip bağımsız bir kromozom haline gelmiştir. 42
Telofaz II ve Sitokinez Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşur ve sitoplazma bölünmesi gerçekleşir. Mayoz I ve mayoz II evreleri tamamlandığında diploit (2n) kromozomlu bir hücreden her biri haploit (n) kromozoma sahip dört hücre oluşur. Mayoz sonucu oluşan hücreler gamet ise bu hücrelerin genellikle hayvanlarda bölünme yetenekleri yoktur. Mayoz sonucu oluşan hücreler spor ise bu hücreler bölünerek yeni bireyleri meydana getirebilir. Çekirdek zarı Kromatin Kardeş Tetrat Sentromer kromatitler İNTERFAZ PROFAZ I METAFAZ I Boğumlanma Sentrozom Kiyazmalar İğ ipliği Kinetokora bağlı iğ ipliği Kardeş kromatitler bağlı kalır PROFAZ II METAFAZ II ANAFAZ II Kardeş kromatitler ayrılır. ANAFAZ I Homolog kromozomlar ayrılır ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme TELOFAZ I ve SİTOKİNEZ PROFAZ II METAFAZ II ANAFAZ II n n n Her bir hücrenin sitokinezi sonucunda haploit kromozomlu dört yavru hücre oluşur. n TELOFAZ II ve SİTOKİNEZ Mayoz bölünmenin evreleri 43
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme EŞEYLİ ÜREME Aynı türe ait iki farklı gametin birleşmesiyle oluşan üreme şeklidir. Mayoz bölünme ve döllenme olayları eşeyli üremenin temelini oluşturur. Eşeyli üreme ile yeni gen kombinasyonlarına sahip bireyler meydana getirilerek tür içi çeşitlilik sağlanır. Mayoz bölünme, eşeyli üreyen canlıların üreme organlarında (dişilerde yumurtalık, erkeklerde testis) görülür. Mayoz bölünme sonucu oluşan haploit (n) kromozomlu gametler döllenme olayında birleşir ve diploit durum yeniden oluşturulur. Bu sayede türün kromozom sayısının değişmeden kalması sağlanır. Haploit (n) Diploit (2n) Mayoz yumartal k Çok hücreli diploit erginler (2n = 46) Haploit gametler (n = 23) Sperm hücresi (n) Testis Mitoz ve geliflme Eşeyli üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik; Yumurta (n) Döllenme Diploit zigot (2n = 46) mayoz I in profaz evresinde homolog kromozomlar arasında meydana gelen krossing over, mayoz I sırasında homolog kromozomların bağımsız dağılımı, bir yumurtanın bir sperm tarafından rastgele döllenmesi, çeşitli mutasyonlar olayları ile sağlanır. PARTENOGENEZ Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bir bireyin meydana gelmesine partenogenez denir. Bu tip üremeye arı, karınca gibi bazı omurgasız hayvanlarda ve omurgalı hayvanlardan bazı balık, kurbağa, sürüngen ve kuş türlerinde rastlanır. Bal arılarında döllenmiş yumurtadan (zigot) diploit kromozomlu dişi bireyler oluşur. 44
Arılar kovana yeni dönen işçinin etrafında toplanırlar Konjugasyon sırasında iki bakteri eşey pilusu ile birbirine tutunur. Döllenmiş yumurtadan gelişen larvalar arı sütü ile beslenirse verimli kraliçe arı, polen ile beslenirse kısır işçi arılar oluşur. Erkek arılar, döllenmemiş yumurtanın gelişmesiyle (partenogenez) oluşur ve haploit sayıda kromozom taşır. Erkek arılar spermlerini mitoz ile üretir. PARTENOGENEZ KONJUGASYON Kraliçe ar (2n) MAYOZ Yumurtalar (n) Haploit geliflme Erkek ar lar (n) Polen ile beslenme Zigot (2n) Difli embriyolar (2n) flçi ar (2n) K s r Bal arısında partenogenez Kraliçe ar (2n) Verimli Erkek ar (2n) M TOZ Spermler (n) Ar sütü ile beslenme Kalıtsal yapısı farklı olan iki hücrenin aralarında sitoplazmik köprü oluşturarak DNA aktarımı yapmasına konjugasyon denir. Konjugasyon olayı ile aynı türün bireyleri arasında genetik çeşitlilik sağlanır. Bakteriler ve paramesyum konjugasyonun görüldüğü canlı örnekleridir. Bakterilerde asıl DNA dan ayrı, halkasal ve küçük DNA ya plazmit (F plazmidi) denir. F plazmidi bulunduran bakteri verici (F + ), bulundurmayan bakteri ise alıcı (F ) olarak adlandırılır. Plazmit aracılığıyla gen aktarımı tek yönlüdür ve F + dan F ye doğru gerçekleşir. Bakterilerde konjugasyon sonunda sayısal artış gözlenmez. Ancak gen aktarımı yapılan bakteride genetik çeşitlilik artar. Bu sayede ortam koşullarına daha dayanıklı bireyler oluşabilir. Bakterilere, virüsler aracılığıyla gen aktarılması olayına transdüksiyon, bakterinin ortamdaki bir DNA parçasını alarak kendi DNA sına eklemesine ise transformasyon denir. Konjugasyon olayının yanı sıra transformasyon ve transdüksiyon olayı da bakterilerde kalıtsal çeşitliliğe neden olur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 45
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Paramesyumda görülen konjugasyon olayında gen aktarımı iki hücre arasında karşılıklı olarak gerçekleşir. Paramesyumun konjugasyonu sırasında çekirdekte mayoz ve mitoz bölünmeleri ile haploit çekirdeklerin kaynaşması (döllenme) gibi olaylar meydana gelir. Paramesyum konjugasyonu sonunda, her bir paramesyumdan dört yeni yavru oluşur. Bazı canlılar erkek ve dişi üreme organlarına birlikte sahiptir. Bu tip canlılar mayoz bölünme ile hem sperm hem de yumurta üretebilirler. Bu olaya hermafroditlik denir. Çiçekli bitkiler eşeyli üreme yaparlar. Çiçekli bitkilerde erkek organlarda polen, dişi organlarda ise yumurta hücresi mayoz ve onu takip eden mitoz bölünmeler ile üretilir. Tozlaşma ile polenler dişi organa ulaştıktan sonra çifte döllenme gerçekleşir. Çifte döllenme sonucu 3n kromozomlu besin dokusu (endosperm) ile 2n kromozomlu zigot meydana gelir. Erkek organ Sapçık Başçık Tohum tasla Çiçek tablası Taç yaprak Tepecik Dişicik borusu Yumurtalık Çanak yaprak Dişi organ Çiçekli bitkilerde üreme organı çiçektir. 46
1. (1981 ÖSS) ÜNİVERSİTE SINAV SORULARI 3. (1982 ÖSS) ÜNİTE 1 Sekiz kromozomlu bir hücre iki defa mitoz, bir defa da mayoz bölünme geçiriyor. Oluşan hücrelerden biri dölleniyor. Yukarıda sözü edilen evrelerden geçen bir hücrenin kromozom sayısında görülen değişmeler hangi grafikte gösterilmiştir? A) B) 16 16 14 14 12 12 10 10 8 8 6 6 4 4 2 2 C) 16 14 12 10 8 6 4 2 1. Mitoz 1. Mitoz 2. Mitoz Mayoz 2. Mitoz Mayoz Döllenme Döllenme D) 16 14 12 10 8 6 4 2 1. Mitoz 1. Mitoz 2. Mitoz Mayoz 2. Mitoz Mayoz Döllenme Döllenme Kromozomları (22 + X) olan bir insan hücresi için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Döllenmiş yumurtadır. B) Mayoz geçirmiş bir hücredir. C) Vücut hücresidir. D) Mitoz geçirmekte olan bir hücredir. E) Döl yatağının hücresidir. 4. (1982 ÖYS) Mayoz bölünme hangi özelliği ile mitoz bölünmeye benzer? A) DNA'nın kendi kendini eşlemesi B) Tetratların meydana gelmesi C) Kromozom sayısının yarıya indirgenmesi D) Hayvanlarda gametleri oluşturması E) Homolog kromozomların birbirine sarılması ÜREME E) 16 14 12 10 8 6 4 2 1. Mitoz 2. Mitoz Mayoz Döllenme 5. (1982 ÖYS) Soğan bitkisinin zigotunda 16 kromozom vardır. Bu zigottan meydana gelen soğan bitkisinin yaprak hücrelerinde kaç kromozom bulunur? A) 4 B) 8 C) 16 D) 32 E) 64 2. (1982 ÖSS) Aşağıdaki olaylardan hangisinde bir hücre, kalıtım materyalinin niceliği bakımından kendisinden farklı hücreler oluşturabilir? A) Bezelye tohumlarının çimlenmesi B) Kertenkelenin kopan kuyruğunu onarması C) Kurbağanın erbezlerinde spermlerin oluşması D) Bira mayasının tomurcuklanması E) Dikilen fidanın filiz vermesi 6. (1982 ÖYS) Eşeyli üreme, evrimsel açıdan aşağıdakilerin hangisini sağlamada yardımcı olmuştur? A) DNA'nın kendi kendini eşlemesi B) Çeşitliliğin meydana gelmesi C) Mutasyonların azalması D) Kalıtsal yönden benzer bireylerin oluşması E) Tür sayısının sabit kalması 1. D 2. C 3. B 4. A 5. C 6. B 71
ÜNİTE 1 7. (1983 ÖYS) 1 10. (1985 ÖYS) erkek difli 46 46 A ÜREME Üç çift kromozomlu bir A hücresi bölünerek 1 ve 2 numaralı hücreleri oluşturuyor. Bu bölünme normal bir mayozun birinci evresi ise 1 ve 2 numaralı hücreler hangi kromozomları taşıyacaktır? A) B) D) E) 2 C) 23 sperma 23 47 zigot 24 22 yumurta hücresi Yukarıdaki şekilde gösterilen zigot oluşumunda, aşağıdakilerden hangisi meydana gelmiştir? A) İnsana ait normal bir döllenme B) Zigotta kromozom eksikliği C) Erkek gametin kromozomlarında mutasyon D) Zigotta krossing over E) Kromozomlarda ayrılmama olayı 8. (1984 ÖSS) Belirli bir bitkiden aynı kalıtsal yapıda ikinci bir bitki elde etmek için aşağıdaki yollardan hangisi izlenmelidir? A) Tohum ile üretmek B) Geri çaprazlama yapmak C) Çelikle üretmek D) Kendi kendine tozlaştırmak E) Böceklerle tozlaşmasını sağlamak 11. (1987 ÖYS) Bal arılarının çoğalmasında ve gelişmesinde aşağıdakilerden hangisi her zaman gerçekleşmez? A) Yumurtaların oluşumunda mayoz bölünmenin olması B) Spermaların, kraliçe arıların vücudunda depolanması C) Spermaların monoploit olması D) Larva dönemindeki beslenme farklılığının kraliçe ve işçi arı farkına yol açması E) Yumurtaların hepsinin döllenmesi 9. (1984 ÖYS) Hayvan ve bitki hücrelerinde görülen mitoz bölünme, aşağıdaki olayların hangisinde birbirinden farklılık gösterir? A) Kromozomların kalınlaşmasında B) DNA'nın eşlenmesinde C) Sitoplazmanın bölünmesinde D) Kromatitlerin ayrılmasında E) Kromozomların dizilmesinde 12. (1988 ÖYS) Hayvanlarda dış döllenme ile ilgili uyum aşağıdakilerden hangisidir? A) Çok sayıda yumurta ve spermanın meydana gelmesi B) Çiftleşme organlarının gelişmesi C) Dişilerde döl yatağının oluşması D) Yumurtlama zamanları arasındaki sürenin uzaması E) Yavru bakımının gelişmesi 72 7. E 8. C 9. C 10. E 11. E 12. A
13. (1989 ÖYS) Arılarda, oogenez sırasında gerçekleşen bir nokta mutasyonla ortaya çıkan çekinik bir gene dayalı yeni bir özellik ilk dölde aşağıdaki bireylerin hangisinde ortaya çıkar? A) Kraliçe ve erkek arılarda B) Kraliçe ve işçi arılarda C) Yalnız kraliçe arılarda D) Yalnız işçi arılarda E) Yalnız erkek arılarda 16. (1990 ÖSS) Diploit bir dişinin bir yumurtasından, döllenme olmaksızın gelişen monoploit bir bireyin spermalarındaki kromozom sayısı normal olarak ne kadardır? A) n 2 B) n C) n + 1 D) 2n 1 E) 2n ÜNİTE 1 ÜREME 14. (1989 ÖYS) Aşağıdaki çoğalma olaylarından hangisi gerçekleşirken krossing over olma ihtimali vardır? A) Bira mayasının tomurcuklanması B) Sıtma parazitinin alyuvar içinde sporlanması C) Eğrelti otunda sporların oluşması D) Patates yumrusundaki göze bölgesinin bitki olarak gelişmesi E) Çilek bitkisinin sürünücü gövdesinden ikinci bir bitkinin oluşması 17. (1992 ÖSS) Bir bitkiden, kalıtsal yapısı ana bitkiyle tamamen aynı olan yeni bir bitki elde etmek için, I. Yumurtasının kendi çiçek tozuyla döllenmesi sonucunda oluşan zigotu, doku kültüründe geliştirme II. Gövdesinden alınan meristemi, doku kültüründe geliştirme III. Tohumlarını, ana bitkinin yaşama ortamında çimlendirip geliştirme uygulamalarından hangileri yapılmalıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 15. (1990 ÖYS) Diploit canlılarda, monoploit normal hücreler oluşurken meydana gelen aşağıdaki olaylardan hangisi, sadece bazı canlı gruplarında gerçekleşir? A) Sentriollerin kutuplardaki yerlerini alması B) Tetratların oluşması C) Endoplazmik retikulumun yıkılması D) Kromozomların kendilerini eşlemesi E) Homolog kromozomların ayrı kutuplara çekilmesi 18. (1992 ÖYS) Eşeyli üremede, I. Erkek ve dişi gametlerin kendi içlerinde de farklı genotiplerde olması II. Erkek gamet oluşumunda sitoplazmanın farklılaşması III. Zigotta, homolog kromozomların farklı dağılımlarla bir araya gelmesi IV. Mayoz bölünme sırasında krossing over olması olaylarından hangileri yeni kalıtsal kombinasyonların oluşmasını sağlar? A) I ve II B) II ve III C) I, III ve IV D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV 13. E 14. C 15. A 16. B 17. B 18. C 73
ÜNİTE 1 ÜREME 19. (1994 ÖSS) Canlılarda görülen mitoz bölünme, mayoz bölünme ve döllenme olayları sonucunda 1n ve 2n kromozomlu hücreler oluşabilir. Bu olayla ilgili, I. 2n kromozomlu hücreler mayoz 2n kromozomlu hücreler mitoz 1n kromozomlu hücreler döllenme 2n kromozomlu hücreler II. 2n kromozomlu hücreler mitoz 2n kromozomlu hücreler mayoz 1n kromozomlu hücreler döllenme 2n kromozomlu hücreler III. 1n kromozomlu hücreler mayoz 2n kromozomlu hücreler mitoz 1n kromozomlu hücreler döllenme 2n kromozomlu hücreler 21. (1995 ÖYS) Canlılarda görülen bazı çoğalma biçimleri şunlardır: I. Erkek ve dişi bireylerden gelen gametlerin birleşmesi II. Hermafrodit bireylerin kendi kendilerini döllemeleri III. Hermafrodit bireylerin karşılıklı olarak birbirlerini döllemeleri IV. Ana bireyde oluşan bir çıkıntıdan yeni bir bireyin gelişmesi Bunlardan, kalıtsal çeşitliliği en az sağlayanlar, aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV ifadelerinden hangilerinde, olayların gerçekleşme sırası ve kromozom sayıları doğru olarak verilmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III 20. (1995 ÖYS) Aşağıda mitoz ve mayoz bölünmelerin bazı evreleri şematik olarak gösterilmiştir. I II III IV V Bu şekillerden mayoz bölünmeye ait olanlar, aşağıdakilerin hangisinde gerçekleşme sırasına göre verilmiştir? A) I IV III B) I V II C) IV I III D) IV V III E) V I II 22. (1997 ÖYS) Diploit bir hücre önce bir mitoz bölünme, ardından mayoz bölünme, mayoz bölünme tamamlandıktan bir süre sonra ise yeniden bir mitoz bölünme geçirmiştir. Buna göre, tek bir ana hücreden oluşan hücrelerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) İlk mitozda oluşan iki diploit hücre aynı genotiptedir. B) Mayoz bölünme tamamlandığında, ilk hücreden 4 haploit hücre oluşur. C) Mayoz bölünme tamamlandığında, ilk hücreden oluşan hücreler 4 ayrı genotipte olabilir. D) Son mitoz bölünmeyle ilk hücreden 16 haploit hücre oluşur. E) Son mitoz bölünmeyle ilk hücreden oluşan haploit hücreler, 4 ayrı genotipte olabilir. 74 19. B 20. C 21. D 22. B