HASTA PSİKOLOJİSİ Prof. Dr.Güler Bahadır Dr.Nilüfer Alçalar İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı
Amaç Hastalanan kişilerde ortaya çıkan duyguları ve savunma mekanizmalarını tanımlamak Tıbbi müdahaleler öncesi, sırası ve sonrasında hasta psikolojisini kavramak 2
Öğrenim Hedefleri (1) Öğrenciler; Hastalık dinamiklerini sayabilmeli Değerlendirmede dikkat edilecek faktörleri sayabilmeli Hastalığa karşı gelişen duygusal tepkileri sayabilmeli Hastalık yanıtında kişilik tipinin önemini fark edebilmeli Hastalığa karşı gelişen savunma mekanizmalarını tanıyabilmeli 3
Öğrenim Hedefleri (2) Hastalık ile ruhsal durum arasındaki etkileşimi bilebilmeli Hastanın psikolojik yönden hazırlanmasının ve değerlendirilmesinin önemini anlayabilmeli Hastalığa eşlik eden psikiyatrik bozuklukları sayabilmeli Tıbbi müdahale öncesi yada sonrası görülen psikiyatrik bozuklukları sayabilmeli Tıbbi müdahale sonrası psikolojik destek ve takibin önemini anlayabilmeli 4
HASTALIK DİNAMİKLERİ 5
Hastalık Dinamikleri Biyo Psiko Sosyal 6
HASTALIK DİNAMİKLERİ Biyolojik Dinamikler Kalıtsal yapısal etkenler Temel fizyolojik süreçler Gerçek işlev kaybı Uygulanan tedaviler ve bunların yan etkileri Hastalığın nitelik ve şiddeti Hastanın yaşı, cinsiyeti, yaşam evresi 7
HASTALIK DİNAMİKLERİ Psikolojik Dinamikler Hastalığı algılama şekli Hastanın kişilik yapısı Ego savunma düzenekleri Stresle baş etme gücü ve stili Yaşam dönemi Daha önceki tıbbi ya da psikiyatrik öykü Yaşam idealleri 8
HASTALIK DİNAMİKLERİ Medeni durum Sosyal Dinamikler Aile ilişkilerinin dinamiği Kişisel - kültürel tutumlar Değer yargıları Aile ve toplumdaki yeri ve statüsü Toplumun hastalığa ilişkin tutumları İnsanlar arası uyum ve işlevler 9
10
Hastalık Durumunda Ortaya Çıkan Ruhsal Tepkiler Nelerdir? 11
Hastalık Durumunda Ortaya Çıkan Ruhsal Tepkiler Kaygı (tetkiklerle,tanıyla,tedaviyle ilgili...) Ümit-ümitsizlik Güven-güvensizlik Suçluluk-suçlama-düşmanlık Gerginlik-sinirlilik-öfke Merak,endişe Çaresizlik Pişmanlık 12
Hastalık Durumunda Ortaya Çıkan Ruhsal Tepkiler Utanma,çekinme Karamsarlık,üzüntü, mutsuzluk hali İlgi beklentisi içinde olma Kendine acıma/kendini cezalandırma Gerileme,inkar,vb. savunma mekanizmaları Korku(acıdan,muhtaç olmaktan, ölümden...v.s.) 13
Hastalarda görülen ruhsal tepkiler hangi etkenlere bağlıdır? 14
Hastalarda görülen ruhsal tepkiler bazı etkenlere bağlıdır Fiziksel hastalığın ne olduğu ve ciddiyeti Hasta için hastalığın ve hastanede yatmanın anlamı Hastanın kişilik özellikleri ve kullandığı başa çıkma yöntemleri Hastanın hastalıklarla, hekimlerle ve yatarak tedavi olmakla ilgili geçmiş yaşantıları 15
Hastalarda görülen ruhsal tepkiler bazı etkenlere bağlıdır Hekim, hemşire ve diğer tıp personelinin hastaya olan davranışları Hastanın aile üyelerinin ve arkadaşlarının deneyimleri Tedavi olanakları ve olasılıkları Hastalığın sakat bırakma ya da ölüme götürme riskinin ne olduğu Hastanın sosyal yaşamını etkileyişi 16
Tanı ne olursa olsun, hastalık sırasında farklı davranışlar ortaya çıkabilir Bazı hastalar, hastalık tanısı konunca sert, huysuz, bencil, kırıcı davranışlar gösterirler Bazı hastalar soğukkanlı, gerçekçi, tedaviye yardımcı olacak şekilde davranırlar Bazı hastalar, içedönük, depresif davranışlar içine girebilirler 17
Tanı ne olursa olsun, hastalık sırasında farklı davranışlar ortaya çıkabilir Bazı hastalar, tanı konunca paniğe kapılır ve şaşkın, ne yapacağını bilmez bir tutuma girebilirler Bazı hastalar ise, kendilerine tanı konunca ruhsal bir rahatlama içine girebilirler. Böylece, günlük yaşamın kendileri üzerindeki zorlayıcı etkilerinden ve sorumluluklarından kurtulurlar 18
19
Hastalık durumunda sıklıkla kullanılan ego savunma mekanizmaları Bastırma İnkar Rasyonalizasyon (neden bulma) Depersonalizasyon Dışlaştırma Yansıtma 20
Hastalık durumunda sıklıkla kullanılan ego savunma mekanizmaları Entellektüalizasyon Kabullenme Yüceltme 21
Hastalığa Uyum Süreci Dönemleri İnkar Dönemi Öfke Dönemi Pazarlık Dönemi Depresyon Dönemi Kabullenme Dönemi E. KÜBLER-ROSS ROSS (1969) 22
Hastanın hastalığa uyum sağlayabilmesi için ; Durumunun ne olduğunu anlaması Bu durumla nasıl baş edebileceğini kararlaştırması İçinde bulunduğu duruma bir anlam verebilmesi 23
Tıbbi/ Fiziksel Durum İle Ruhsal Durum Arasında Etkileşim Var mı? 24
Fiziksel Durum ile Psikolojik Durum Arasındaki Etkileşim I. Bağıntısız Birliktelik Fiziksel hastalık ile ruhsal bozukluğun rastlantısal olarak birlikteliği söz konusudur Örneğin, şizofreni hastasının MI geçirmesi 25
Fiziksel Durum ile Psikolojik Durum Arasındaki Etkileşim II. Bağıntılı Birliktelik Ortak bir sebebe bağlı olarak fiziksel ve ruhsal bozukluğun gelişmesi söz konusudur Örneğin, pankreas kanseri olan bir hastada hormonlara ait değişikliklere bağlı olarak endojen depresyon gelişmesi 26
Fiziksel Durum ile Psikolojik Durum Arasındaki Etkileşim III. Psikosomatik Hastalıklar Fiziksel hastalığın nedeninin psikolojik kaynaklı olması, yaşanan psikososyal sorunların sonucu gelişmesidir Örneğin, gerilim tipi baş ağrısı, hipertansiyon, döküntülü cilt hastalıları 27
Fiziksel Durum ile Psikolojik Durum Arasındaki Etkileşim IV. Nedensel Birlikte Oluş Psikiyatrik hastalığın fiziksel komplikasyonlarının olması söz konusudur Örneğin, yoğun ve uzun süreli stres sonrası fiziksel hastalık oluşması ya da yeme bozukluklarına bağlı olarak tıbbi sorunların ortaya çıkması 28
Fiziksel Durum ile Psikolojik Durum Arasındaki Etkileşim V. Ortak Semptomatoloji Fiziksel hastalığın psikolojik ya da psikiyatrik komplikasyonları söz konusudur 29
Ortak Semptomatoloji 1. Mevcut fizyopatolojik süreçler beyin işlevlerini etkileyerek psikiyatrik bozukluğa yol açabilir 2. Fiziksel hastalığa, tedavi yöntemlerine ya da hastane ortamına psikolojik- davranışsal bir tepki olarak psikiyatrik bozukluk gelişebilir 30
Psikiyatrik Konsültasyon Hasta merkezli Hasta ailesi merkezli Tedavi ekibi merkezli 31
Psikiyatrik Konsültasyon İstek Sebepleri Fiziksel hastalığa eşlik eden psikolojik belirtiler ve güçlükler Herhangi bir sebebe dayanmayan ya da açıklanamayan somatik belirtiler İzleme ve uyum güçlüğü yaratan davranış bozuklukları 32
Psikiyatrik Konsültasyon İstek Sebepleri Hasta ile ailesi arasında yaşanan güçlükler Hasta ve tedavi ekibi arasında iletişim sorunları Hasta ailesi ve tedavi ekibi arasında yaşanan sorunlar 33
Fiziksel Hastalığa Eşlik Eden Psikiyatrik Bozukluklar Depresyon Organik beyin sendromları Anksiyete bozuklukları Somatoform bozukluklar Kişilik bozuklukları Alkol ve madde kullanımı 34
Sonuç olarak ; 1. Fiziksel hastalık hastaya, topluma, yaşa, kültüre, hastalığın nasıl algılandığına, hastalığın ima ettiği güçlüklere bağlı olarak kişinin denge ve uyumunu bozar 2. Bireyin yaşam dengesi için tehdit, engellenme ve duygusal krize neden olabilecek bir deneyimdir 35
Sonuç olarak ; 3. Başa çıkma sürecinde de çeşitli psikolojik tepkiler ve psikiyatrik bozukluklar görülebilir 4. Tedavide hastayı biyo-psiko-sosyal sosyal bir bütünlük içinde ele almak ve hastanın özelinde bir yaklaşım planı uygulamak gereklidir 36
Sonuç olarak ; 5. Hastalığın ne olduğu, uygulanacak tedaviler, tedavilerin yan etkileri v.b. konularda hastayı anlayabileceği basit ifadelerle ve umudu kırmadan, istediği oranda bilgilendirmek baş etme sürecinde yararlı olacaktır 37
38
CERRAHİ GİRİŞİM 39
Cerrahi Girişimler Hastada hastalığından, ağrı ve acıdan kurtulma umut ve beklentisi yaratır Psikolojik açıdan ise; * Kendi bedenini denetleyemeyeceği endişesine * Eğer anestezi ile bilincini yitirecekse yaşayacağı bilinmezlik korkusuna, * Organ kaybı kaygısına * Ölüm korkusuna neden olabilir 40
Cerrahi Girişimler Hastanın kendisini fiziksel tehdit altında hissetmesine ve bir yaşam krizine neden olur Bu kriz ; kanser cerrahisinde, organ transplantasyonunda, kardiak cerrahilerde ve organ kaybını gerektiren müdahalelerde en ileri düzeydedir 41
Cerrahi Girişime Tepkide Rol Oynayan Etkenler Girişime neden olan hastalığın ne olduğu Girişimde bulunulacak organın ne olduğu Organın kaybedilme tehdidi Kaybedilen organın sembolik anlamı Kişi için bu kaybın önemi 42
Cerrahideki Korku Kaynakları Ölüm korkusu Bedeninin zarar göreceği ve acı çekeceği korkusu Anestezi sırasında denetimini ve kimliğini yitireceği korkusu Ameliyat sonrasında yeti yitimi ve bağımlılık korkusu Hem cerrahi hem de anestezi ile ilişkili olarak bilinmeyenden korku İşlemin belirli yönlerine ilişkin özgül korkular (Örneğin; iğne korkusu gibi) 43
Ameliyat öncesi dönemde psikolojik sorun gelişme nedenleri 1. Kontrolün kaybı duygusu 2. Ölüm korkusu 3. Sakat kalma ya da başkalarına muhtaç olma korkusu 4. Ağrı ve acıdan duyulan korku 5. Estetik kaygılar 44
Ameliyat öncesi dönemde psikolojik sorun gelişme nedenleri 6. Hastalığın türü ve süreci 7. Daha önceki ameliyat deneyimleri 8. Hasta-tedavi tedavi ekibi ilişkisinin niteliği 9. Hastanın genel sağlık durumu 10.Ameliyat hakkında hastanın bilgilendirilme düzeyi 45
Ameliyat öncesi dönemde psikolojik sorun gelişme nedenleri 11. Sosyal ve aile destek sistemlerinin işlevselliği 12. Tanısı belli olmadan yapılan ameliyatlar ya da tanı amaçlı yapılan girişimler 13. Hastanın mali sorunlar yaşaması 14. Hastanın yaşı ve kişilik özellikleri 46
Ameliyat öncesi dönemde psikolojik sorun gelişme nedenleri 15. Hastanın tedavi beklentisi 16. Hastanın psikiyatrik özgeçmişi 17. Hastanın kullandığı ilaçlar ve yan etkileri 18. Hastanın cinsel yeterliliğini kaybedeceği korkusu 47
Cerrahi Girişim Öncesi En yaygın psikolojik sorun anksiyete Cerrahi işlemin kendisi anksiyete kaynağı Ameliyat kararı ve bekleme süreci anksiyeteye neden olur Ancak hastalarının % 5 inde, tedavi reddine neden olacak düzeyde anksiyete görülür 48
Ameliyat Öncesi Dönemde Anksiyete Bilinmezlik en önemli anksiyete nedenidir Hastanın yapılacak işlemin neden ve nasıl yapılacağı, yararları ve getireceği sorunlar hakkında bilgilendirilmesi önemlidir (Kolostomi ameliyatı gibi) Ameliyat öncesi bilgilendirilmiş hastanın ameliyat sonrası tıbbi ve psikolojik uyumu daha iyidir 49
Hastada Anksiyete Nedeni Olabilen Cerrah Tutumları Bilgilendirilmiş onay süresince riske girmemek ve kendi anksiyetesini yatıştırmak için komplikasyonlar konusunda çok ayrıntılı açıklamalar yapan cerrah Hastaya bana güven ve her şeyi bana bırak mesajı veren ve hiçbir açıklama yapmayan cerrah 50
Doktor-Hasta İlişkisinde Anksiyete Yaratıcı Durumlar Hastayı dinlemeye ayrılan zamanın azlığı Hatanın sorduğu sorulara aldığı cevabın net ve anlaşılır olmaması Ameliyat öncesi muayene ve tetkiklere ayrılan zamanın azlığı Ameliyatın gerekliliği ve işlemleri hakkında bilgilendirilmenin yetersizliği 51
Doktor-Hasta İlişkisinde Anksiyete Yaratıcı Durumlar Ağrı ve acı olasılıklarının ameliyat/ girişim öncesi tartışılmasının ihmali Olası yan etkilerin konuşulmaması Ameliyatın/ girişimin gereğinin netleşmemesi, bu noktanın karşılıklı görüşülmemesi Ameliyat sonrası tedavi beklentileri ve muhtemel gidiş hakkında bilgilendirmenin yapılmaması 52
CERRAHİ GİRİŞİM SONRASI 53
54
Ameliyat Sonrası Dönemde Görülen Psikolojik Sorunlar Ağrı ve ağrı kesici ihtiyacının fazlalığı Uyku bozukluğu Sıkıntı yakınması Tıbbi tedaviye uymama İlaç komplikasyonlarına bağlı ruhsal sorunlar 55
Ameliyat Sonrası Dönemde Görülen Psikolojik Sorunlar Aile ve tedavi ekibi arasında uyuşmazlık Hasta ve tedavi ekibi arasındaki sorunlar Hastaya tanının söylenmesinin getirdiği güçlükler Alkol ve madde bağımlılığı ile ilgili güçlükler Fiziksel kısıtlılığın ortaya çıkmasına bağlı güçlükler (ampütasyon gibi) Yaşam kalitesindeki bozulmaya bağlı sorunlar 56
Ameliyat Sonrası Dönemde Görülen Psikiyatrik Bozukluklar Anksiyeteli depresif uyum güçlüğü Depresyon Anksiyete bozuklukları Delirium Ağrı kesicilere bağımlılık Cinsel sorunlar Kullanılan ilaçlara bağlı psikotik reaksiyon 57
Hastaları ameliyat için değerlendirirken Hastanın kişilik özellikleri Ameliyat deneyimleri ve buna tepkisi Altta yatan hastalığa ve ameliyata ilişkin bilgi, beklenti ve algısı Psikiyatrik özgeçmişi 58
Ameliyat öncesi hastanın gerek fiziksel gerekse psikolojik olarak hazırlanması, ameliyat sonrası dönemde hastanın uyum ve iyilik halini arttırır Ameliyat komplikasyonlarını azaltır, tıbbi tedaviyi bozacak psikiyatrik tabloların ortaya çıkmasını engeller 59
Bir aile yakınının da bulunabileceği bir ya da gerekirse birkaç görüşme ile ameliyatın gerekliliği, ameliyat öncesi ve sırasında yapılacak işlemler, ameliyat sonrası tıbbi durum, olası komplikasyonlar, ve tedavinin başarı şansı konularında cerrahın hastaya net ve anlayabileceği bir dille umudu kırmadan bilgi vermesi gerekir 60
61