ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI Dr. Ümmühan Avcı Yücel Esin Ergün
Bu bölümü tamamladıktan sonra; Bu bölümü tamamladıktan sonra; Bir öğretim materyali seçerken hangi unsurlara dikkat edilmesi gerektiği konusunda bilgi sahibi olacak, Bir öğretim materyali geliştirirken dikkat edilmesi gereken görsel tasarım öğelerinden Çizgi, Şekil, Alan, Boyut, Doku, Renk konuları hakkında bilgi sahibi olacak, Bir öğretim materyali geliştirirken dikkat edilmesi gereken görsel tasarım ilkelerinden Bütünlük, Denge, Vurgu, Hizalama, Yakınlık konularında fikir sahibi olacaksınız. 2
İçindekiler Öğretim Materyali Seçimini Etkileyen Faktörler Öğrenim Kazanımları Araç Gereç Özellikleri Öğrenci ve Öğretmen Özellikleri Öğretim Ortamı ve Kısıtlamalar Öğretim Yöntem ve Teknikleri Öğretim Materyallerinin Hazırlanması Görsel Tasarım Öğeleri Çizgi, Şekil, Alan, Doku, Boyut, Renk, Okunabilirlik Görsel Tasarım İlkeleri Bütünlük, Denge, Hizalama, Vurgu, Yakınlık 3
Öğretim materyalleri eğitim ve öğretim sürecinde; öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor gelişimlerini desteklemek, farklı bakış açıları kazandırmak, eğitim sürecini zenginleştirmek, soyut kavramları somutlaştırmak, karmaşık kavramları kolaylaştırmak, çoklu öğrenme ortamlarının oluşturabilmesini sağlamak amacıyla kullanılır. 4
Nasıl Öğreniriz? 5
Öğretim Materyali Seçimini Etkileyen Faktörler Bir öğretim aracı ne kadar mükemmel olursa olsun, içerik kötü tasarlanmışsa içerik çok iyi tasarlanmış, etkili ve doğru yöntemle sunulmamışsa öğrenme açısından hiçbir yararı olmayacaktır. Öğrenim Kazanımları Araç Gereç Özellikleri Öğrenci ve Öğretmen Özellikleri Öğretim Ortamı ve Kısıtlamalar Öğretim Yöntem ve Teknikleri 6
-Öğrenim Kazanımları Öğrenme öğretme etkinlikleri sonucunda öğrencide gerçekleşmesi beklenen bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor özelliklere kazanım denir. Bilişsel kazanımlar Duyuşsal kazanımlar Psiko-motor kazanımlar Öğretim materyalleri öğrencilerin belirlenen öğrenim kazanımlarına kolayca ulaşmalarına yardımcı olur. 7
-Araç Gereç Özellikleri Araç gereçler, öğretmen ve öğrenci arasındaki iletişim sürecinde kanal görevi görür. Seçilen araç gerecin, ders kazanımına ve konunun amacına uygun, içerdiği bilgileri doğru, görsel tasarımı ilgi çekici, gereksiz bilgilerden arınık, kullanışlı ve dayanıklı, öğrenci düzeyine uygun olmasına dikkat edilmelidir. 8
-Öğrenci ve Öğretmen Özellikleri Öğrenci; Öğrenme ortamının merkezinde yer alan öğrenciler birbirinden farklı özelliklere sahiptir. Öğrencilerin Genel Özellikleri Yaş Sağlık Durumu Okuma ve Dinleme yeteneği Sosyo-kültürel Yapı Ekonomik Yapı Kaynak: Öğrenci Özellikleri(Çelik, 2007) Öğrenci Giriş Davranışları Hazır bulunuşluk düzeyi Öğrenme Kapasitesi Öğrenme Hızı Çalışma Alışkanlıkları İlgi Alanı Beceri Tutum İhtiyaç Motivasyon Öğrenme Stili Görerek (Görsel Tip) İşiterek (İşiterek Tip) Dokunarak (Devinimsel tip) 9
-Öğrenci ve Öğretmen Özellikleri Öğretmen; Öğrenme ve öğretme sürecini tasarlayan öğretmenin özelliklerini bilmek öğretim materyalini seçimini etkileyen etmenlerden biridir. Öğretmenin sahip olduğu tutum, kullandığı dil, ders anlatma ve araç gereç kullanma becerisi, konu alanı bilgisi, öğrenme öğretme sürecini planlama ve değerlendirme becerisi etkili bir ders süreci için önemlidir. 10
-Öğretim Ortamı ve Kısıtlamalar Öğretim ortamı, öğrenme ve öğretim etkinliklerinin meydana geldiği, öğrenci-öğretmen arasında etkileşim ve iletişimin gerçekleştiği fiziksel bir mekândır. Laboratuar? Sınıf? Işıklandırma? Ortam Büyüklüğü? Oturma Düzeni? Sıcaklık? Bütçe? 11
-Öğretim Yöntem ve Teknikleri Öğretmen farklı öğretim yöntem ve tekniklerini kullanarak ders öğrenme-öğretme sürecini planlamalıdır. Farklı öğrenme stillerine sahip öğrencileri de bu sürecin aktif bir üyesi olarak öğrenme ortamına katabilme fırsatı yakalayabilir. 12
Öğretim Materyallerinin Hazırlanması Sınıf içinde öğretim materyallerinin kullanımı çok yönlü amaçlara hizmet eder(smaldino, Lowther ve Russel, 2012): fikirleri daha somut olarak özetleyebilme, öğrencileri motive etme, önemli noktalara dikkat çekebilme, bilginin farklı alanlara uyarlayabilme, yeni öğrenmeler ile eski öğrenmeleri arasında ilişki kurabilme, öğrenme gücünü doğru kullanabilme. 13
Çizgi Şekil Alan Boyut Doku Renk 14
Çizgi Çizgi, bir öğretim materyalinde dikkati belli bir noktaya çekebilen, belirli bir yolun izlenmesini sağlayabilen, şekilleri ayırma ve birleştirme görevi görür. Çizgiler yön ve hareket göstermek gibi birçok işleve sahiptir. Çizgiler, materyal içerisinde yatay, dikey ve eğik olarak kullanımları bireylerde farklı algılara sebep olabilir. 15
Şekil Bir yüzey üzerinde bulunan farklı çizgilerin bir araya gelerek anlamlı bir bütün oluşturduğu iki boyutlu biçimlere şekil denir. Şekiller, konu hakkında daha somut ve görsel bir algı oluşturmak, dikkati materyale çekmek amacıyla kullanılabilir. Kavramlar arasındaki ilişkinin görselleştirmesinde, anlaşılması zor karmaşık yapıları sadeleştirilmesinde şekillere ihtiyaç duyulabilir. 16
Alan Algıyı kolaylaştırmada, karmaşıklığı önlemede, birbiriyle ilişkili ve ilişkisiz öğeleri birbirinden ayırt edebilmede materyal içindeki alanlar dikkatli kullanılmalıdır. Bir materyalde dolu ve boş alanlar dikkat çeker. Yazı ve resimlerin materyale yerleştirildiği alanlar dolu olarak ifade edilir. Bunların dışındaki alanlar ise boş alan olarak ifade edilir. İçeriğin daha rahat takip edilebilmesi için boş alanlara yer verilmelidir. 17
Doku İki boyutlu görsellere üçüncü bir boyut eklemek amacıyla dokudan faydalanılır. Materyallerde kullanılan doku öğesi ile daha gerçekçi görünüm zeminle cisim arasında oluşan farklılık sayesinde rahat algılama dokunma hissi sağlanabilir. 18
Örnek: Çizgi, Şekil, Doku Kullanımı Çizgi Doku Şekil 19
Boyut Bir materyalde bulunan öğelerin boyut algısı, çevresinde bulunan diğer öğelerin boyutlarına göre farklılık gösterir. Materyalde bulunan şekil, resim gibi öğelerde kullanılan yatay-dikey çizgilerin hatta kullanılan renklerin boyut algısına etkisi bulunmaktadır. Aynı büyüklükte açık ve parlak şekiller, kapalı ve koyu şekillerden daha büyük algılanır. 20
Renk Materyal kullanımında renk seçerken renklerin ahengi düşünülmelidir. Renk çemberi renkler arasındaki ilişkileri anlamamızda bize yardımcı olur. 21
Renk-2 Tamamlayıcı renkler genel bir renk düzeni açısından sıklıkla iyi bir uyum gösterirler. Ancak doğrudan iki tane tamamlayıcı rengi yan yana koymamaya çalışılmalıdır. (Örneğin, kırmızı arka plan üzerine yeşil harfler kullanmak.) Benzer renkler, renk çemberinde yan yana olan renkler olarak tanımlanır. Bu renkler bir görselde birlikte kullanıldığında hoşa giden kombinasyonlar oluşturabilir. (Örneğin, mavi-yeşil, mavi-mor) 22
Okunabilirlik Bireylerin dikkatini toplama, algılama ve öğrenmeyi kolaylaştırmada okunabilirlik önemli bir öğedir. Okunabilirlik Renklerde zıtlık Resim ya da yazı büyüklüğü Netlik/Bulanıklık ile sağlanabilir. OKUNABİLİR OKUNABİLİR OKUNABİLİR OKUNABİLİR OKUNABİLİR Sarı üzerine siyah Beyaz üzerine yeşil, kırmızı ya da mavi Mavi üzerine beyaz Siyah üzerine beyaz Siyah üzerine sarı 23
Görsel Tasarım İlkeleri Bütünlük Denge Hizalama Vurgu Yakınlık 24
Bütünlük Materyali oluşturan ögelerin birbiriyle bir bütün olarak görünmesini sağlayan ilişki bütünlük olarak ifade edilir. Yazı, resim gibi öğeler anlamlı bir bütün olacak şekilde materyalde bir araya getirilmelidirler. Böylece, materyali anlamalı ve yorumlamayı kolaylaştıracaktır. 25
Bütünlük-2 Aynı materyal içerisinde birden çok öge sığdırılmaya çalışılmamalıdır. Çünkü parçalar arasındaki ilişkileri anlamak zorlaşacağından öğrencinin materyalde verilmek istenen mesajı algılaması zorlaşacaktır. Öğretim materyali hazırlarken bu vb. problemlerin önüne geçebilmek ve bütünlüğü sağlayabilmek için basit bir 3x3 kuralı vardır. 26
Bütünlük-3 3X3 kuralı 27
Denge Bir materyalde yer alan öğeler yatay ve dikey eksende eşit olarak dağıtıldığında bireyde psikolojik olarak denge hissi oluşur. Bir materyal ortadan ikiye bölündüğünde öğeler her iki tarafa eşit ağırlıkta dağıtılırsa formal denge(simetrik) oluşur. Öğelerin ağırlığı her iki tarafta eşittir ancak kullanılan öğeler farklıysa informal (asimetrik) denge oluşur. 28
Denge-2 29
Hizalama Materyali oluşturan öğelerin materyal içerisinde yatay ve dikey olarak hizalanması, bireylerde algıyı kolaylaştırmaktadır. Öğeler arasındaki geçişini kolaylaştırma Öğeler arasındaki bağlantıların daha çık gösterilmesi Öğelerin önem düzeylerine göre ayırt edilebilmesi 30
Hizalama-2 Örnek 31
Hizalama-3 Örnek 32
Vurgu Vurgu yapılan nokta materyalin ilgi merkezi haline gelir. İstenilen yerleri ilgi merkezi haline getirmek, can alıcı noktaları belirtmek için kullanılabilir. Ok ve benzeri yön gösteren çizgilerin ve şekillerin kullanılması Farklı şekilde boyutlandırma Farklı renk ve doku kullanımları Öğe ve zemin arasında bulanık ve netlik yapılması. 33
Vurgu-2 Örnek 34
Vurgu-3 Örnek 35
Yakınlık İnsan beyni birbirine yakın nokta ya da şekiller arasındaki boşlukları doldurarak öğeleri bir bütün olduğunu, birbirinden uzak öğelerin ise ilişkisiz olduğunu algılar. 36
Yakınlık-2 Örnek 37
Yakınlık-3 Örnek 38