EPİTEL DOKUSU Prof. Dr. Bülent AHISHALI İTF Histoloji ve Embriyoloji ABD
Doku Toplu halde belli bir iş yapmak üzere organize olmuş hücre toplulukları ya da kümelenmeleri Bağ dokusu Kas dokusu Sinir dokusu Epitel dokusu
TANIM Epitel dokusu (epitelyum): Vücut yüzeylerini örten ya da döşeyen birbirine sıkıca bağlanmış bitişik hücrelerden (epitel hücreleri: epitelyal hücreler) oluşan doku
Epitel dokusu Örtü epiteli Bez epiteli
Örtü epiteli Yüzey epiteli, döşeyici epitel Yüzey örtme, döşeme Dış yüzey Deri İç yüzey Kanallar Sindirim sistemi Genitoüriner sistem Solunum sistemi Kardiyovasküler sistem Sinir sistemi Kavite Perikard Plevra Periton
Epitel Kökeni Ektoderm Yüzey ektodermi Nöroektoderm Mezoderm Endoderm
Ektoderm kökenli epitel Yüzey ektodermi Epidermis ve türevleri (deri bezleri ve meme bezleri) Ağız ve burun boşluğu epiteli ve anal kanal alt bölümlerinin epiteli Kornea ve lens epiteli Nöroektoderm Nöral tüp Beyin ve medulla spinalis içi boşlukları örten epitel (ependim hücreleri) Duyu epiteli Nöral krista Melanositler
Endoderm kökenli epitel Sindirim sistemi Sindirim kanalı epiteli Sindirim kanalına bağlı yapıların epitelleri Karaciğer, pankreas, safra kesesi Solunum sistemi Solunum yollarının epiteli Üriner sistem epiteli Mesane ve üretranın büyük bölümü Timpanik boşluk ve östaki borusunun epitelleri
Mezoderm kökenli epitel Metanefrik mezoderm Üriner sistem: böbrek nefronları Üreter tomurcuğu İdrar boşaltım kanalları: toplayıcı tübüller, üreter Mezonefrik kanal Erkek genital boşaltım kanalları Paramezonefrik kanal Tuba uterina, uterus, vajina 1/3 üst kısmı Lateral plak mezodermi Kalp, kan damarı ve lenfatik damarların endotel tabakası Mezotelyum Perikard, plevra ve periton epiteli
Epitel Hücrelerinin Özellikleri Hücreler arası bağlantı kompleksleri Fonksiyonel ve morfolojik polarite Yüzeyel (apikal) bölge Bazolateral bölge Lateral yüz Bazal yüz Bazal membran üzerine oturma Avasküler Ekstraselüler madde Yüksek mitotik indeks
Epitel Dokusunun İşlevi Koruma Epidermis; idrar boşaltım yolları Emilim İnce barsak ve böbrek proksimal tübülleri Salgılama Mide yüzey epiteli ve gastrik bezler Taşıma Silyalı epitel Seçici geçirgenlik Endotel Reseptör Nazal mukoza koku epiteli Retina Dil tat goncaları
Epitel Dokusu Sınıflaması Hücre tabaka sayısı Tek katlı epitel Çok katlı epitel Yüzey hücresinin şekli Yassı epitel Kübik epitel Prizmatik epitel Ek bilgi Apikal hücre yüzeyi özelleşmesi Titrek tüylü (silyalı) Fırçamsı kenarlı (mikrovilluslu) Keratinleşmiş / keratinleşmemiş İstisnalar Çok katlı değişken epitel Yalancı çok katlı epitel
Tek katlı yassı epitel hücre eni > hücre yüksekliği Kardiyovasküler sistem Endotel Kan damarları ve lenfatikler Kalp, endokard Kornea iç yüzeyi Alışveriş/bariyer Vücut boşlukları Mezotel Plevra, perikard, periton Alışveriş/kayganlaştırma Alveol Alışveriş Bowman kapsülü pariyetal tabaka, Henle kulpu
Tek katlı kübik (izoprizmatik) epitel hücre eni ~ hücre yüksekliği Böbrek tübülleri Emilim ve salgılama Tiroid folikülleri Emilim ve salgılama Ekzokrin bezlerin boşaltım kanalları Emilim, iletim Ovaryum yüzey epiteli
Tek katlı prizmatik epitel hücre eni < hücre yüksekliği İnce barsak, kalın barsak Emilim ve salgılama Mide epiteli ve mide bezleri Salgılama Safra kesesi Emilim Tuba uterina, uterus, bez kanalları
Yalancı çok katlı (çok sıralı) epitel Tüm hücreler bazal membran üzerine oturur Trakea ve bronş ağacı Salgılama ve iletim Duktus epididimis ve duktus deferens Emilim, salgılama ve iletim
Çok katlı yassı epitel - keratinleşmiş Epidermis Bariyer / koruma
Çok katlı yassı epitel - keratinleşmemiş Ağız boşluğu ve özofagus Bariyer / koruma Vajina Bariyer / koruma Kornea epiteli Taşıma / koruma
Çok katlı değişken epitel (ürotelyum) İdrar Boşaltım Yolları Renal kaliksler Üreter Mesane Prostatik üretra Bariyer / genişleme
Çok katlı kübik epitel Ter bezlerinin kanalları Bariyer / iletim Ekzokrin bezlerin büyük boşaltım kanalları Bariyer / iletim
Çok katlı prizmatik epitel Membranöz üretra Penil üretra Bariyer / koruma Ekzokrin bezlerin büyük boşaltım kanalları Konjunktiva
Epitel metaplazisi Epitel tipinin bir başka epitele dönüşmesi Skuamöz metaplazi Trakea ve bronş Servikal kanal İntestinal metaplazi Barret özofagusu Revezibl ancak kansere ilerleyebilir
POLARİTE Fonksiyonel ve morfolojik polarite Yüzeyel (apikal) bölge Bazolateral bölge Lateral plazmalemma Bazal plazmalemma
Apikal bölge Yüzey molekülleri İyon kanalları Taşıyıcı proteinler Glikoproteinler Hidrolitik enzimler Aquaporinler Yapısal yüzey özelleşmeleri Mikrovillus Silya Stereosilya
Mikrovillus Fırçamsı kenar emilim/yüzey alanı İnce barsak abzorptif hücre Böbrek proksimal tübül hücresi
Mikrovillus Çok sayıda, düzenli İnce barsak abzortif hücre Düzensiz, dallanmış Sinsisyotrofoblast Kısa, künt, seyrek Uterus bezi epitel hücresi
Mikrovillus 1-3 µm uzunluk / 50-100 nm çap Aktin filamanları Mikrovillus uzunluğu boyunca 25-30 adet Villin Aktin filaman demetinin tepesinde tomarlayıcı protein Fimbrin, fascin, espin Aktin filamanları arasında demetleyici protein Miyozin-I ve kalmodulin Aktin filamanları ile plazma membranı arasında Terminal ağ Epitel hücresinin apikal sitoplazmasında Aktin, spektrin ve ara filamanlar Miyozin II ve tropomiyozin
Mikrovillus Glikokaliks Plazmalemmadaki transmembran proteinlerine bağlı karbohidrat eklentileri Koruma, hücresel algılama, adezyon
Silya (silyum-lar) Hareket/taşıma 5-10 µm uzunluk 250 nm çap Aksonem 9 + 2 mikrotübül yapısı 9 periferik çift 2 santral tek Santral mikrotübül 13 protofilament Periferik mikrotübül çiftleri Altbirim A + altbirim B A 13 protofilament B 10 protofilament
Silya Dinein kolu Dış dinein kolu; iç dinein kolu Altbirim A dan komşu altbirim B ye uzanır ATPaz aktivitesi Hareketin baş sorumlusu Elastik protein kompleksleri Neksin altbirim A ve komşu altbirim B arasında Santral kılıf santral mikrotübüller etrafında Radial spoke ışınsal ispit santral kılıf ile altbirim A arasında
Silya Bazal cisim 9 + 0 mikrotübül yapısı santral mikrotübül yok 9 periferik üçlü mikrotübül Altbirim A + altbirim B + altbirim C A 13 protofilament B 10 protofilament C 10 protofilament
Silya Hareketli silya (kinosilya) 9+2 tipik aksonem yapısı / dinein (+) Solunum yolları, tuba uterina, ependim Yüzeyel hareket akımı oluşturma Primer silya (monosilya) 9+0 / dinein (-) / hareketsiz Çoğu ökaryotik hücrede, tek bir adet Kemosensör, ozmosensör, mekanosensör, embriyonik morfogenez Nodal silya 9+0 / dinein (+) / hareketli Gastrulasyonda bilaminer germ diski üzerinde primitif düğüm çevresinde İç organların sağ veya sol yanlarda gelişmesinin sağlanması
Silya Primer silyer diskinezi Aksonem yapı bozukluğu Dinein kolu eksikliği Kronik sinüzit, bronşektazi İnfertilite Kartagener sendromu Primer silyer diskinezi immotil silya??? İç organların ters yerleşimi situs inversus
Stereosilya (stereovillus) Uzun mikrovillus 120 µm uzunluk 100-150 nm çap Epididim, duktus deferens Emilim İç kulak koklea duysal hücreler Duysal mekanoreseptör Hareketsiz Taban kısımlarında sitoplazmik köprüler
BAZOLATERAL YÜZ ÖZELLEŞMELERİ BAĞLANTI KOMPLEKSLERİ Tıkama bağlantıları Zonulae okludentes Tutunma bağlantıları Zonulae adherentes Desmozom (Makulae adherentes) Hemidesmozom İletişim bağlantıları Aralık bağlantısı (neksus; gap junction)
Zonulae okludentes (zonula okludens) Sıkı bağlantı (tight junction) Fonksiyon Hücrelerarası madde geçişini (paraselüler yolak) önler Membran proteinlerinin bölgeler arası geçişini önler Lokalizasyon Bitişik lateral plazma membranları arasında En apikal konumda Yapı Komşu plazma membranlarının dış yaprakları arası çok sayıda kaynaşma Kuşak tarzında hücreyi tamamen sarar
Zonulae okludentes İnterselüler parça Klaudin Okludin JAM (junctional adhesion molecule) Nektin Sitoplazmik parça ZO-1 / ZO-2 / ZO-3 Afadin Aktin filamanlarına bağlanır
Zonulae adherentes (zonula adherens) Fonksiyon Hücrelerin birbirine tutunmasını, adezyonunu sağlar Lokalizasyon Bitişik lateral plazma membranları arasında Sıkı bağlantıların altında Yapı Komşu plazma membranlarının dış yaprakları arası kaynaşma yok 15-20 nm aralık Kuşak tarzında hücreyi tamamen sarar
Zonulae adherentes İnterselüler parça Kaderin Ca ++ bağımlı transmembran bağlayıcı protein Desmokollin Desmoglein Nektin Sitoplazmik parça Plak Desmoplakin Plakoglobin Plakofilin Afadin Katenin, vinkülin ve α-aktinin ile aktin filamanlarına bağlanır
Desmozom (makulae adherentes) Fonksiyon Hücrelerin birbirine tutunmasını, adezyonunu sağlar Lokalizasyon Tek katlı epitelde Lateral plazma membranları arasında Çok katlı yassı epitelde Ara tabakalardaki tüm hücrelerin tüm yüzeyleri arasında Yapı Komşu plazma membranlarının dış yaprakları arası kaynaşma yok 30 nm aralık İnce, koyu filamentöz vertikal çizgi Raptiye gibi çok sayıda
Desmozom (makulae adherentes) İnterselüler parça Kaderin Ca ++ bağımlı transmembran bağlayıcı protein Desmokollin Desmoglein Sitoplazmik parça Plak Desmoplakin Plakoglobin Plakofilin Desmoplakin ile keratin ara filamanlarına bağlanır
Gap junction (neksus; aralık bağlantısı) Fonksiyon Çeşitli küçük moleküllerin bitişik hücreler arası geçişi için kanallar oluşturur Hücreler arası iletişim sağlar Lokalizasyon Lateral plazma membranları arasında zonulae adherentes altında Yapı Raptiye gibi çok sayıda Komşu plazma membranlarının dış yaprakları arası 2-4 nm
Gap junction (aralık bağlantısı) Transmembran kanallar Konnekson 6 konneksin molekülünden oluşur Karşılıklı iki tanesi kaynaşır fonksiyonel hücreler arası hidrofilik iletişim kanalı 1-2 nm çap İyonlar, amino asitler, vitaminler, camp, hormonlar, <1kD moleküller serbestçe geçer Sinyal paylaşımı, elektriksel eşitlenme (kalp, barsak) Embriyonik gelişimde koordinasyon, migrasyon
BAZAL YÜZ ÖZELLEŞMELERİ Bazal lamina Epitel hücre salgısı Epitel ile bağ dokusu arasında Ekstraselüler madde Hemidesmozom Plazma membran katlanmaları Bazal yüzey artırma İyon transportu yapan hücrelerde gözlenir Mitokondri dizileri Pankreas ve tükürük bezleri çizgili kanalları, böbrek proksimal ve distal tübül
Hemidesmozom Fonksiyon Bazal plazma membranını bazal laminaya bağlar Yapı Yarı desmozom
Hemidesmozom Ekstraselüler parça İntegrin α 6 β 4 Tutturucu filamanlar (laminin 5) Bazal laminaya (kollajen tip IV, proteoglikan, glikoprotein) bağlanır Sitoplazmik parça Plak Desmoplakin Plektin İç sitoplazmik plak Keratin ara filamanlarına (tonofilaman) bağlanır
Bez Epiteli Salgı yapmak üzere özelleşmiş hücre topluluğu
EKZOKRİN BEZ SINIFLAMALARI Salgı ürününün kimyasal özelliklerine göre Seröz bez Müköz bez Karışık bez Salgı ürününün salınım şekline göre Merokrin bez Holokrin bez Apokrin bez Salgı hücresinin sayısına göre Uniselüler ekzokrin bez Multiselüler ekzokrin bez
Seröz Bezler Seröz hücre: Yuvarlak nukleus, apikal salgı granülleri Bazal sitoplazma bazofilik, apikal sitoplazma asidofilik Salgı Glikozillenmemiş ya da hafif glikozillenmiş proteinler Enzimden zengin, akışkan salgı Pankreas, parotis
Müköz Bezler Müköz hücre Tabana yakın yassı nukleus PAS (+) salgı granülleri Salgı Musinojen granülleri Glikozillenmiş büyük proteinler Suyla karışınca şişerek musin oluşur Kalın, yapışkan, jel kıvamında, koruyucu, kayganlaştırıcı Dil ve damaktaki minör tükrük bezleri, goblet hücresi
Karışık Bezler Seröz asinus + müköz asinus Serömüköz asinus Submandibular tükrük bezleri Sublingual tükrük bezleri
Merokrin bezler Hücre içi salgı vezikülü/granülü (ürün) oluşması Vezikül plazma membran kaynaşması Granül ekzositozu Vezikül membranı geri dönüşümü.sonraki salgılama Plazma membranı ya da sitoplazma kaybı yok En sık görülen salgılama Hem ekzokrin hem endokrin bezlerde görülür Pankreas, tükrük bezleri, meme bezi
Apokrin bezler Salgı Sekretuvar ürün İnce bir sitoplazma halkası Plazma membranı Apokrin ter bezleri (aksilla, areola ve meme başı, anüs çevresi deri, dış genitaller) Dış kulak yolu seruminöz bezler Göz kapağı silyer bezler (Moll bezleri) Meme bezi
Holokrin bezler Hücre apoptoza uğrar Salgı ürünü ölü hücre artığı ile birlikte atılır Deri sebasöz bezler Göz kapağı tarsal (Meibomian) bezler
Meme bezi Merokrin salgılama Protein içerik rer vezikül Golgi vezikül plazma membranı ekzositoz Apokrin salgılama Lipid içerik Sitoplazmada serbest lipid damlacıkları birleşir Büyük damlacıklar plazma membranıyla kuşatılır Minimal sitoplazma içeriğiyle atılır
Goblet hücresi Uniselüler Ekzokrin Bezler Kadeh hücresi Sindirim kanalında ve solunum yollarında izole salgı hücresi Mukus salgısı PAS (+) Teka kısmı Apikal kısım Musinojen salgı granülleri ile dolu Kök kısmı Bazal kısım Bazal laminaya oturur
MULTİSELÜLER EKZOKRİN BEZLER Kanal organizasyonuna göre Basit (dallanmamış) Bileşik (dallanmış) Salgı birimi organizasyonuna göre Tübüler Düz Dallanmış Kıvrımlı Asiner (alveolar) Tübüloasiner
BASİT BEZLER Basit tübüler bez Kalın barsak Lieberkühn bezleri Basit dallanmış tübüler bez Mide Pilor bezleri
BASİT BEZLER Basit kıvrımlı tübüler Deri Ekrin ter bezleri Basit asiner Üretra paraüretral ve periüretral bezler Basit dallanmış asiner Mide Kardia bezleri
BİLEŞİK BEZLER Bileşik tübüler Duodenum Brunner bezleri Bileşik asiner Ekzokrin pankreas Bileşik tübüloasiner Submandibuler tükrük bezi Meme bezi Lakrimal bez