OSMANLI İMPARATORLUGU'NDA MADENLERDE ÇALIŞMA KOŞULLARI ÜZERİNE BİR DERLEMEjDENEl\IE M. Bülent VARLlK(*) Bu çalşmada kabaca 6. yüzyln ortalarndan 20. yüzyln ilk çeğreğinin sonuna kadar geçen süre ile snranan dönemde Osnanl İmparatorluğu'nda madenlerde(l) çalşan emekçilerin durumu ele alnacaktr. Belirtilen tarih kesitinde İmparatorluğun toplumsal gelişimi iki ana alt- kesime ayrlabilir. Birinci alt - kesim, gelişimi belirleyen gücün Avrupa'ya oranla bir gerileyiş göstermekle beraber iç dinamikler olduğu süreçtir. Merkezi- feodal bir devletin olduğu ve yaklaşk 800'ere kadar devam eden bu süreç, «adem-i merkeziyet»çi bir yap oluşturmaya çalşan iç güçlerin ve kta Avrupas dşna taşmaya çabalayan kapitalizmin etkisi sonucu çözülür. Ondokuzuncu yüzyln ilk yarsn kaplayan bir geçiş döneminin ardndan, 850'lerde ikinci alt- kesim sürecine girilir. Bu dönemde, özellikle mali yönü ağr olan kapitalizm/emperyalizm toplumsal gelişmeyi belirleyici durumdadr. Madeniereleki çalşma koşullar bu iki dönemde önemli ayrlklar göstermektedir. 850'lere kadar geçen dönemde merkezi- feodal devletin hukuksal yaps sonucu «şer'i hükümler>> geçerliktedir. Daha sonraki dönemde ise kapitalizmin kurallarn filizleurneye ve güç kazanmaya başladğ görülür. (*) Asistan. Gazetecilik ve Halka llişkiler Yüksek Okulu. () Osmanl İmparatorluğu'nun birçok bölgesinde g'li.müş, bakr, demir, güherçile ocaklar bulunmaktadr. Bu madenierin en çok çkarldğ bölg eler Anadolu' da Gümüşhane, Espiye, Keban, İnegöl, Erg ani, Bilecik, Malatya, İçel, Karaman, Larende, Akdağ, Niğde ve Kayseri, Rumeli'de Novoberde, Serherniçe, Kratova, Sidre Kapsa, Rudnik ve Taşoz'dur. 9
Çalşma, belirtilen dönemleri eldeki veriler çerçevesinde incelemeyi amaçlayan iki bölümden oluşmaktadr. Ayrca her bölümde yasal düzenlemeler, çalşma koşullar, ücretler- fiyatlar, örgütlenmeler, eylemler üzerinde de durulmaya çalşlmştr. I - 850'LERE KADA.R NlADENLERDE ÇALIŞJ.A KO.. ';;UL LARI: Ondokuzuncu yüzyln. ortalarna kadar geçen sürede ma. denler şer'i hükümler ile yönetiliyordu. Buna bağl olarak, nadenlerde çalşanlarla ilgili düzenlemelerde şeriata bağl olarak yaplyordu. (2) Bir yerde maden bulunduğu zaman veya madenlerle ilgili olarak bir karar alnmas gerektiğinde padişah tarafndan ferman çkarlrd. Hicri 967-200 <M. 599-785) tarihleri arasnda madenlerle ilgili olarak çkarlan fermanlar biraraya getiren Ahmet Refik (Altnayhn «Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri>> adl derlemesinde dağnk halde, ama önemli bilgiler verilmektedir. Saylar yüze varan bu fermanlardan ve diğer kaynaklardan sağlanan bilgiler şöyle özetlenebilir. Maden bulunan yerden alnan örnekler İstanbul'a gönderilir ve incelenirdi. Eğer örneklerin bulunduğu alann «maden ocağ» olarak kullanlmasna karar verilirse, yakn köylerin ahalisi reayadan ayrtedilerek madenierde çalştnlrd. Örneğin, 802 tarihine kadar Balya-Karaaydn gümüşlü kurşun roadeninde yöredeki 42 köy halk çalştrlyordu. Bunlarn yetersiz kalmas üzerine Gönen ilçesi köyleri de Balya'ya bağlanmştr (3). Madenierde çalşanlara genel olarak «küreci» ad verilmektedir. Tarihi belirsiz bir ferman da çalşanlar arasnda önemli boyutlara varan bir işbölümünün olduğunu göstermektedir. Bu fermana göre maden ocaklarnda çalşanlar nadenci, kömürcü, tomrukçu, ahenger ve derbentçi olarak türlere ayrlmaktadr. (4) Sidre Kapsa madenierine ilişkin belgelerden de işletme kadrosunun,. Yöneticiler: a. Maden Nazr (2) Ahmet Dehbağ o~uu; İslhn İktisaclna Giriş, s.: 243-245, 366-367. (3) Şevki Bayraktaroğlu - Gültekin Emre; «Bal ya Kurşun lviadenleri tjzerinde Fransz Emperyalizmi - Balya'nn Sosyo - Ekonomik Yaps ve l'viadenin Dünü - Bugünü>>, s.: 48. (4) Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, s.: 27. 92
b. Ka tip c. Mutemet 2. Ustalar: a. Hutman b. Polakançaran c.. Ş af aran d. Demirci <) <J. İşçiler: a. Dolapç b. Tekneci c. Irgatlar olmak üzere guruplara aynldl.ğ görülmektedir. (5) Madenierde çalşnakla görevlendirilen köylerin ahalisi reayann kaydedildiği defterden silinir ve adlar yeni açlan bir deftere geçirilirdi. Üretin bütün bir köy ahalisine verildiği için madencilik babadan oğula geçen bir meslek durumundayd. Çalşanlarn, gerek kişisel gereksinimleri ve gerekse n aden üretimi. için gerekli gördükleri naddelerin sağlanmas için de, bunlar temin et~ mekle görevlendirilen köyler bulunurdu. Örneğin, bir fermanla Tirebolu ahalisi İspiye roadenine kömürcü tayin olunmuş- tur. (6) Hicri 973 CM. 565) tarihli ve Bilecik, Yarhisar, Göl, Ye nişehir, İnegöl, Pazarck ve İznik kadlarna gönderilmiş bir diger fermanda ise, << Hali ya Bilecik rnadeninde işleyen yaya ve sayir tayifenin zahireleri tedariki lazm olmagn buyurdum ki vusul buldukta her biriniz taht kazanzda taleb olunan zahireleri tedarik idüp sahiplerile mahalli nezbure gön deresin ki varp anda beyi idüb eshabna ticaret ve anda işleyeniere vüs'at ve maişet ola Amma bu babda gereği gibi mukayyed olub anlara kifayet mkdar tedarik idüb göresin Bu behane ile kirnesneden ahzü celb olmakdan hazer idüb mümkin olduğ kadar yakn olan yerlerden tedarik eyleyesin İlmalden hazer eyleyesin.',, (7) denilmektedir. Bu belge, onaltnc yüzyl ortalarnda İmparatorluktaki ticari yaşanty göstermesi bakmndan da ilginçtir. (5) ~~cşct Caihüay: «Sidrc Kapsa l\fadcnlcri Hakknda iki Vesika>>, s.: 267-268. (6) Alunet Refik (AltnaY); Osmanl Devrinde Tü kiye Nladenleri, s. 30. (7) Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madeleri, s. 2. 93
Madenierde çalşanlar «reaya» değil fakat «madenciyan için «raiyyet resmi» ödemenektedir. Çalşan taifesi» sayldğ lar ayrca «... Gümüşhane ve etraf kurralarndan olan reaya fukaralar kadimden Gümüşhane nadenlerinde madenci ve kömürcü ve tomrukçu ve ahenger ve derbentci tayin olunuh mukabelesinde avarz divaniyye ve tekalifi örfiyyeden muaf olmalar...» (8) diyen bir fermandan da anlaşlacağ gibi baz örfi vergilerden de muaftrlar. (9) Madenierde çalşanlarn buralardan ayrlmalar yasakt. Bu durum reayann topraktan ayrlamamasna benzer bir olgunun geçerlikte bulunduğunu göstermektedir. Hicri 38 CM. 725) tarihli bir ferman önenli neden olmadkca çalşanlarn madenden ayrlamayacağn, ustalarn ise ancak yerlerine bir vekil braknak kaydyla ve ksa bir süre için madeni brakabileceğini belgelemektedir. (lo), Baz fermanlarn cezalara ilişkin olnas, madenierde çalşmak istemeyenierin bulunduğunu ortaya koymaktadr. Hicri 979 CM. 57) tarihli bir ferman, İçel Sancağndaki güherçile ocaklarnda çalşmak istemeyenierin Kbrs'a sürgün edilmesini em-. retmektedir. Hicri 967 CM. 559) tarihli bir diğer fermanda da, «... emre mugayir ol vechile gaybet idüb inat ve n uhalefet idenler kimler ise isimleri ve resimlerile yazup arz idesin ki kanun üzre siyaset olunup haklarndan gelasin Gelasin ki sayirierine mucibi ibret ola Arz olunduğu üzre zikrolunan (piyade) tayifesine tefrikasna bais olanlar dahi kimler ise yazup arz idesin ki küreğe koşla...» (ll) i r ) kayd bulunmaktadr. Çalşanlara vergi yönünden sağlanan önemli bağşklklara rağmen emirlere karş çkanlar, çalşmak istemeyenler bulunmas, çalşma koşullarnn ağrlğn varsa-. ymlamay getirmektedir. Bu varsaym kuvvetlendirecek baş- (S) Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, s. 27. (9) Osmanl İmparatorluğ u'nda vergiler tekalif-i şer'iyye ve tekalif-i örfiyye olmak üzere ikiye ayrlmaktadr. Orfi verg ilerin says 97'_vi bulmaktadr. Bkz.: Ziya Kazc; Osmanllarda Vergİ Sistemi. (0) Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, s.: 26. () Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, s.:. 94
ka olgular da bulunmaktadr. Gümüşhane madenierine ilişkin hicri 4 CM. 728) tarihli ferman bir örnek olarak ele alnabilir. Gümüşhane gümüş madeninde çalşanlara tannan bir ayrcalk ile, çalşanlarn ürettikleri madenin bir ksmn alp tüccara satmas kabul edilmiştir. Bölgede vergi bağşklğnn yan sra maden satma ayrcalğnn da olmasna rağmen, sözü geçen fermanda, «....içlerinden baz bi şuur ve behairr' makulesi olan müfsitler ikide birde kendüleri gibi hafifül akl olanlar tahrik ve bimecal ve bi faide maddeler için gah Asitane tarafna gelmek ve gah ahar mahallere gitmek sevdasile madenciyan reayas beyninde kylü kale tesaddi ve bu makule güftü şinidieri sair taifei madenciyan dahi işgal idüb nizarn karlarnn ihtilaline badi olup ve an asl maadin reayas külli yevmin cevher ihrac ve her anü zaman furun ihrakyle meşgul olnak lazimei naaşlarndan iken...» (2) denmekte ve yörede baz olaylarn olduğu kabul edilmektedir. Yine ayn ferman, sorunlarn bölgeyi yöneten «maden emini>> tarafndan çözümlenmesini de öngörmektedir. imparatorluk hakim snflarnn halk yönetim politikasnda «Status quo>>yu koruyucu bir anlayş egemendir. Bu nedenle kitlelerin yönetime karş başkaldrnalarna neden olacak ey- lemlerden kaçnnaktadrlar. Bir yandan ordunun örgütlenmiş biçinü ve ulaşm olanaklar, diğer yandan Türk- İslam gelenekleri dengeci bir yönetim anlayşn gerekli klmaktadr. (3) Belirtilen politika anlayşnn madencilikle ilgili iki örneği oldukça ilginç. Örneklerden ilki hicri 98 CM. 573) tatilli bir fermandr. Bu fermanla, saray adamlarndan birinin Maraş'ta güherçile karhanelerinde çalşan akrabalanna bir ayrcalk tannmamas istenmektedir. (4) İkinci örnek ise hicri 978 tarihli bir fermandr. Bu fermanda da şöyle denilmektedir: «... Buyurdum ki... güherçile madenierine hidmet eyliyan reayay asla bir ferde rencide ettirmeyübmüft yem ( l 2) Alunet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri~ s.: 32-33. (3) Deng eyi koruyucu politikann yanlş kavranlmas, -<-<snfsz bir Os manl toplumu» ve/veya -<<snflarüstü devlet-kerim devlet» anlayş larna kadar gitmektedir. (4) Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, s.: 2. 95
ve yemekierin ve tavuk ve kuzlarn ve koyunlarn ve yoklunlarn ve yağlarn ve bastrmalarn ve sayir ne' kulatdan asla bir nesne aldrmyup her ne alrlar ise nerhi cari üzre akçeleri ile rzalar ile beyi eyleyanlardan aldrup ve müftü meccanen asla kendülerin ve bargirlerin ve kaçlarn ümeraya ve gayriye ve bilcümle asla bir ferde istihdam ettirmeyüp muzayeka virdürmüyesin Şer'i kanuna muhalif ve emri şerife mugayir kimesniye iş eylemekden ziyade hazer eyleyesiz...» ( 5) Kitleler arasnda yönetime karş höşnutsuzluğa yol açabilecek her türlü eylemden kaç~lmasn isteyen bu ferman İmparatorluğun iç politikasn en özlü biçimde gösteren belgelerdendir. Bu dönemde madenierde çalşanlarn ücretleri konusunda yeterli bilgiler bulunmamaktadr. Sictre Kapsa madenierinde çalşanlarn günlük üçretleri 705 ylnda şöyle bir görünüm vermektedir: Katipler 40-80 akçe, mutemet 40 akçe, şafaran 30 akçe, hutman 25 akçe, polakançaran 20 akçe, diğer işçiler 20-25 akçe. Yine ayn madenierde baz mallarn fiyatlar da şöyledir:. Mun okkas 23-26 akçe, bir çift beygir için koşuroluk kayş 800 akçe, kurbanlk koyun 80-200 akçe, arpa kilesi 20 akçe. (6) W.J. Hamilton'un Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia adl çalşmasndan alnt yapan Stefanos Yerasimos ondokuzuncu yüzyl başlarnda Gümüşhane bakr madeninde çalşanlara günde 4 kuruş, gümüş madeninde çalşanlara 70 para ödendiğini belirtmektedir. Ayn dönemde ve ayn yörede buğdayn kilosu yaklaşk kuruştur. Bii koyun ise 50-60 kuruşa satlmaktadr. Yerasimos'un saptarnalarna göre onbeşinci yüzyl sonlarnda bir maden emekçisi bir günlük kazanc ile 20 kilogram buğday alabilmekteydi. Koyun satn alabilmesi için de 5.5 gün çalşmas yeterliydi. Bu durumda aradan geçen üç yüzyllk dönemde maden emekçisinin alm gücünün beşte bire indiği ortaya çkmaktadr. (7) Nakdi ödemenin yan sra, çalşanlara ayni ödemelerde bulunulduğu da fermanlardan anlaşlmaktadr.! t i ~ (5) Ahmet Refik (Altnay); Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, s.: 9. (6) Neşet Cağ atay; -:<Sidre Kapsa lviadenleri Hakknda İki Vesika~~, s.: 269-27. (7) Stefanos Yerasimos; Azgelişnişlil' Sü ecinde Tiirkiye, c. 2, s.: 62. 96 t. f '
Özetle, ondokuzuncu yüzyln ortalarna kadar olan devrenin genel özellikleri şöyle sralanabilir: Emekçiler madenierde feodal angarya koşullarnda çalşmaktadr. Madencilik babadan oğula geçen zorunlu bir meslektir. Çalşanlarn işlerini terketme hakk yoktur. (8) Emirlere karş gelenlere ağr cezalar uygulanmaktadr. Çalşanlarn aln gücünde önemli düşmeler gözlemlenmektedir. Bunlara karşlk, nadencilere baz vergilerden bağşklk tannmştr. Gereksinimierin bir bölümü merkezi- feodal devlet tarafndan karşlanmaktadr. Devlet, savaş için gerekli olan güherçile, demir, bakr gibi madenierin üreti- - ninde bir düşüklük oluşmamasj için Türk- İslam geleneklerinden yararlanarak snflararas dengeyi koruyucu bir iç politika izlemekte, ideolojik yönü ağr basan kararlar almaktadr. Fakat, çalşma koşullarnn ağrlğ nedeniyle çalşanlar arasnda baz eylem girişimleri olduğu da gözlemlenmektedir. ll - 850'LERDEN SONRA MADENLERDE ÇALIŞMA KO ŞULLARI: Osmanl İmparatorluğu'nun Avrupa'ya oranla sürekli gerileyişi ondokuzuncu yüzyln başlarnda doruk noktasna ulaşnştr. 838 ticaret anlaşmalan ile yar- sömürgeleşme sürecine giren İnparatorluğun aydnlar, 839 Gülhane Hatt- Hümayunu, 856 Isiahat Ferman gibi baz girişinlerle devleti kurtarnaya çalşmşlardr. Ancak, görünüşte ülkeye bat anlayşn getirmeyi amaçlayan bu girişimler, özü itibariyle batya teshniyeti getinniştir. Gelişme için yeterli ivmeye sahip olmayan iç dinanikler, Bat'nn gücü karşsnda iyice ezilmeye başlamş, etkinliğini önemli ölçüde yitirmiştir. Batnn mali yönü ağr basan ana ekonomik, siyasi, kültürel vb. boyutlara da varan müdahaleleri sonucu devletin snfsal yaps da değişmeye başlanş, yöneten kesin için konpradorlaşanlar, yönetilen kesim içinden çekirdek halinde de olsa proleterleşen unsurlar olmuştur. <<Kerim devlet, anlayş ile yetişen, sonradan eksik bat kültürü alan küçük burjuva aydnlarnn çabalar biçimsel olmaktan ileriye gideneniştir. Ülke koşullar göz önüne alnmakszn, tercüme yoluyla benimsenen yasalar, sömürü ve baskya ( 8) Ancak baz bölgelerde, ma den ocaklarnda çalşmak üzere görevlendirilenlerin kendi yerlerine _8 yaşndan küçük olmamak ve ücreti ödenmek ka:vdyla başkalarn g önderclikleri ele saptanmşhr.. Bu konuya ilişkin olarak bkz.: Oya Sencer; Türkiye'de İşçi Snf - Do ğuşu ve Y ams. f ' 97
hukuki bir nitelik kazandrnştr. 85ü'ler sonras, genel olarak etkinliğini koruyan feodal bir toplumsal yap içinde yer yer, gittikçe genişleyen kapitalist/ emperyalist adacklarn oluştuğu bir dönemdir. Genel niteliklerine yukanda ksaca değinilen 850'ler sonras dönemin, madenierde çalşanlar açsndan getirdiği değişiklikler bir kaç ara başlk altnda değerlendirilecektir.. Madenlere İlişkin Yasalar: Belirtiler dönemde madeniere ilişkin ilk hükün 858 tarihli Arazi Kanunu'nda görülmektedir. Kanunun 07. maddesi madenlerin nülkiyeti konusuna açklk getirmektedir. (9) Bu yasann yürürlüğe girmesinden üç yl sonra hazrlanan yeni bir naden yönetmeliği ile yabanclara Osmanl vatandaşlar tarafndan kurulan maden şirketlerine ortak olma hakk tannd. {20) Daha sonra, 869 tarihinde, 80 tarihli Fransz Maden Yasas esas alnarak 98 maddelik bir naadin nizamuarnesi oluşturulmuştur. Bu nizamnamenin baz maddeleri çalşanlara ilişkindir. Nizamnamenin 6. maddesi zorunlu çalşmay yasaklamştr. 64. madde ile iş kazalarna karş alnmas gereken önlemler belirtilmiş, 66. madde ile de maden mültezimleri maden Ierde bir doktor ve gerekli ilaçlar bulundurmaya necbur tutulmuştur. Nizamnamenin 67. maddesi kazaya uğrayanlara ve ailelerine, malkernelerin belirteceği miktardaki tazminatn mültezin tarafndan ödennesi esasna getirmektedir. Yine ayn m.adde kazann idarenin hatasndan dolay olmas halinde, ayrca 5 altndan 20 altna kadar bir ceza daha ödenmesini öngörmektedir. (2) 887 ylnda 92 maddelik yeni bir nizamnanu hazrlanmş, ayn tarihte bir de taşocaklar nizarnnam esi çkarlmştr. 906 tarihinde ise 02 maddelik bir maadin nizamna-. mesi kabul edilmiştir. 906 nizamnamesinin 7, 72, 77 ve 78. maddeleri işçilere ilişkindir. 7. madde, madenierde mühendis ve ustabaşlar hariç, ancak Osmanl tabiyetinde bulunanlarn çalşabileceğini, bunlarnda madenin bulunduğu yörenin halkndan olmasn öngörmektedir. Madde, aksine hareket eden mültezimlerden önce oo altn nakdi ceza alnnasn, tekran halinde işletme yetkisinin iptal edilmesini de hükne bağlamak-!. f (9) lvinstafa Nuri Anl - Neiclet lvlerey; Türkiye'de l\faden Mevzuat, c.:, s.: 5. (20) Orhan Kurmuş; Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi, s.:.6. CH) Cahil Talas; Sosyal Politilca, s.: 5-52. 98
tadr. 72. madde, her vilayet nerkezinde bir maden mühendisinin çevredeki maden ocaklarn denetlemekle görevlendirileceğini belirtmektedir. Mühendisler, ocaklar hem teknik yönden denetleyeceklerdir hem de işçilerin çalştnlma koşullarn gözlemleyeceklerdir. 77. madde nültezimleri, nadenlerde bir eczahane ve bir diplamal doktor bulundurmaya zorunlu klnaktadr. 78. madde, üretim srasnda kaza geçirenlere ve ailelerine maden mültezimi tarafndan malkernelerin uygun göreceği bir tazminat ödenmesini belirlemektedir. Kazann idarenin dikkatsizliğinden ve teknik olarak yaplmas gereken olgularn yaplmamasndan çkmas halinde mültezim ayrca 50 altndan 00 altna kadar bir ceza ödeyecektir. (22) Belirtilen yasalarn dşnda nadenlerde çalşanlada ilgili önemli bir belge de, 92 tarihine kadar geçerliliğini koruyan 867 tarihli «Ereğli Kömür Maden-ü Hümayunu İdaresinin Nizannamesi»dir. Çoğunlukla hazrlaycs olan Dilaver Paşa'nn adyla anlan bu nizarnname çalşanlara yönelik bir çok madde içermesi nedeniyle önem taşmaktadr. (23) İki ylda hazrlanan ve 7 bölüm halinde 00 maddeden oluşan Dilaver Paşa Nizamnamesi'nin işçilerle ilgili maddeleri çalşma süresi, ücretler, barnacak yerler, sağlk, fiyatlar, cezalar konularnda hükümler getirmektedir. Sancağ'nda bu Nizannamenin 2. naddesine göre, Ereğli lunan 4 köy ahalisinden 3-50 yaş arasndaki sağlam erkekler ylda alt ay süreyle maden ocaklarnda çalşnakla yüküm- (22) :Mustafa Nuri Anl- Nejdet l\ierey; Türkiye'de Maden Mevzuat, s.: 62-64. Dikkat edilirse yasada, çalşmaya ilişkin özel hükümler bulunmamaktadr. Bu durum, çalşma süresi, ücret ödenmesi gibi hükümlerin devrin Medeni Kanununu teşkil eden :Mecelle'de yer almas ile açklanabilir. Bu konulara ilişkin olarak l\ecelle'de yer alan hükümleri Cahit Talas Söyle açklamaktadr : << Mecelle'nin 563. maddesi hiz ' met. akdine dairdir. Maddeye g öre, 'eğ er ücret mukavele edilmeden bir kimse diğ erine talebi üzerine hizmet ederse ücret alabilmesi icin ücretle hizmet eden makuleden olmas lazmdr'.., Mecelle'nin ücretleri e ilgili diğer bir maddesi de 566. maddedir. Bu madde ile ücret Ierin ayni olarak ödenmesi yasak edilmektedir. Bundan g ayri 495. madde de çalşma sürelerini ksmen tesbit eylemekte idi. Bu maddeve g öre çalşma süresi, g üneşin doğuşu ile başlar ve batşma kadar devam eder.>>- Cahit Talas; Sosyal Politika, s.: 5. (23) Dilaver Paşa Nizannamesi'nin metni için bkz.: Turg ut Eting ü; Kömür Havzasnda İlk Grev, s.: 28-52. 99
Jüdürler. Ayn madde, işçileri kazmac, küfeci ve nakliyeci olarak üç guruba ayrmştr. Ocağn içinden dşarya küfe ile kö mür taşyan ve «yerinde işçi» denilen işçilerden bir köy defterinde ne kadar bulunuyorsa, bunlar ikiye ayrlr ve sra ile 2 gün nadende çalşrlai~. işbaşndan ayrlan gurup köye döner ev işleri ve tanmla uğraşr, ocaklarn bir an bile boş braklmasna izin verilmediğinden, gurublardan birinin gitmesinden önce diğerinin maden bölgelerine gelnesi gerekirdi (madde 24-25). Küfecilerin hangi ocakta çalşacağna Havza yönetiminin karar vermesine karşn, diğer bir işçi türü olan kazmaclar ocak sahipleriyle anlaşarak istedikleri ocakta çalşabilirlerdi (madde 22-23). 53. madde ile ocaklarda teknik niteliğe sahip yabanc uyruklu işçilerinde çalşabiieceği belirtilniştir. Havza dşndan gelenlerin çalşahilmesi için Maden İdaresinden yazl izin almak zorunluydu (madde 63). Çalşma süresini saptayan 29. maddede şöyle «İşçi, denmektedir 24 saat içinde dinlenme süresinden başka 0 saat çalşacaktr. Bu süre iki nöbette tamamlanr. Yaz, kş sabah saat ll'de (ezan saati) başlayarak, kazmaclarn akşamdan hazrlamş olduklan kömürü ve tozu dşar çkaracaklardr. Ayrca kazmaclarn çalştklar yeri hazrlayarak ocak çavuşuna haber verecekler ve iki saat yemek yiyip dinleneceklerdir. Dinlenmeden sonra, çavuşun göstereceği dşar işlerinde de 2 saat çalşacaklardr. Bundan sonra ikinci nöbet işine başlayacaklardr. Şöyle ki: Bunlar dşanda 2 saat dinlenme ve 2 saat dşar işlerinde çalşarak geçirdikleri 4 saat zarfnda ocakta kazmaclarn kazdklar kömürü ve tozu yine 4 saat çalşarak dşar çkaracaklar ve vardiyalarn tanamlamş olacaklardr. Bu yazl süreçten çok çalştnlmayacak ve rahatsz edilneyeceklerdir.» Nizamnamenin 56. maddesi tatiliere ilişkindir. Nizamnane genel olarak tatile karşdr. Ancak müslünan işçiler iki dini bayramda, hristiyan işçilerde paskalya günlerinde tatil yapabilirler. Ayrca, müslümanlara çalştklar yerde namaz klna ve Cuna günü en yakn nescide gitme izni verilmiştir. Hristiyanlarn da pazar günleri ayinden sonra işe başlamalan öngörülmüştür.. 200
82. nadde, işçilerin naden ocaklar dşnda çalştnlmasn yasaklanştr. Ancak çok gerekli olduğu hallerde, ocak sahibi İdareye haber vermek kaydyla ve 0 k.uruş yövniye ile ocak dşnda da işçi çalştrabilir. Ocaklarda çalşan işçilerin yiyecek ve diğer gereksinimleri ocak sahibi tarafndan bedeli nukabili karşlanr. Bu konuyu açklayan 68. madde, ocak sahibinin fiatara istediği zanan zam yapamayacağn bildirnekte ve zam yapanlarn vurgunculuktan yarglanacağn hükme bağlamaktadr. İşçilerin geceleri açkta kalmamas için ocak başnda, naden işletmecisi tarafndan en iyi biçimde «işçi koğuşlan» yaplnas. nadde ile zorunlu klnmaktadr. Yine ayn madde, ocak sahibinin, işçinin rahat ve huzurunu sağlanada görevli olduğu da açklanmaktadr. İşçi sağlğna ilişkin hükümler 30. nadde ile açklannuştr. Bu naddeye göre, «Önemsiz» hastalklar naden havzasnda bulunan doktof tarafndan tedavi edilir. Eğer hastalk orada tedavi edilemeyecek kadar «Önenli,, ise, hasta işçi yanna verilen bir kişiyle hayvana bindirilip köyüne gönderilir. Nizannane ücretler konusunda açk hükünler taşmanakla beraber, baz kurallar da belirlenektedir. 75 ve 76. maddeler, ocak sahibinin eline geçecek para ile ilk önce işçilerin ücretlerini ödemesi gerektiğini belirtmektedir. Ayrca 67, 8 ve 84. naddeler ile de ocak sahibinin çalştrmak için getirttiği işçilere üretim yaplnasa bile ücret ödemek zorunda olduğu açklanmaktadr. Örneğin 8. nadde şöyle denektedir: «Bir madenci ocağna gereğinden çok işçi getirir ve bunlara iş vermezse, boşta kalanlarn gündeliklerini ödeneye zorunludur." 70. nadde, nakliyecinin hayvannn, nakliye süasnda ölnesi halinde, değerinin yansnn ocak sahibi tarafndan ödennesini zorunlu klnaktadr. 8. nadde de ise direkçilerin getirdiği direğe eksik ödeme yapan ocak sahiplerinin, bu durumun anlaşlnas halinde, iki nisli ödene yapma ile cezalandrlacağ belirtilnektedir. Nizamname'de cezala.ra ilişkin hükümler de bulunnaktadr. 26. madde, köyden ocağa geç gelen işçinin, eğer bu geç kalma kendi aldnnazlğ nedeniyle olnuşsa,!dare tarafndan uy- t! 20
gun görülecek bir yerde bir veya iki gün süre ile ve ücretle çalştrlacağn belirtmektedir. Kaçmak, kaçrmak, kaçnay teşvik etmek, iki kat çalşmayla cezalandrlan suçlan oluştunnaktadr (madde 30-3, 34-35). Zonguldak Havzasnda işçi hareketleri üzerine çalşma yapan Sina Çladr'n belirttiği gibi, Dilaver Paşa Nizamnanesi <,çağdaş>> kapitalist işletmecilik anlayş ile feodalizmin klasik zorbalğn içeren bir belge durumundadr. (24) Bir yanda, çalşma süreci -Mecelle'de gün boyu olarak belirtilmesine karşn, Havza'da 0 saat olarak saptanmştr-, eskiye oranla belirgin bir düzelme gösteren sağlk koşullar, ücret ödenmesinde getirilen ayrcalklar, ceza sürelerinde bile ücret ödenmesi olgular varken, öte yanda «mükellefiyet» bulunmaktadr. Mükellefiyet olgusunu açklayacak en önemli çkş noktas kömüre olan gereksinimdir. Havza'dan çkarlan kömür «Bahriye Nezareti>> tarafndan satn alnnakta ve donanmann gereksinimlerini karşlamakta kullanlmaktadr. Bölgede üretimin özel kuruluşlar tarafndan yapldğ dönemdeki üretin gereksinimi karşlamaktan uzaktr. Bu nedenle de yönetime Nezaret tarafndan el konulmuştur. Ocaklarda yeterli teknolojisi olmayan Nezr:ret, üretimi emek- ' yoğun olarak gerçekleştirmek zorundadr. Çok fazla işçiyi gerektiren bu yöntem mükellefiyet uygulanasn zorunlu klmaktadr. Nezaret bu uygulamada başarl olmuş saylabilir, çünkü, Havza'nn Nezaret tarafndan yönetildiği dönemde üretim önemli artşlar göstermiştir. Ş65 ylnda 6.45 ton olan üretim 0 yl sonra 42.32 tona çkmştr. (25) Hakim toplumsal yapnn feodalizm olduğu bir dönemde, kapitalist işletmeciliğin temel unsurlarn yerleştirmeye çabalamas nedeniyle Nizamname'nin çağn koşullarnn da göz önüne alnmas kaydyla «ilerici,, nitelik taşdğ söylenebilir. (26) 2. Çalşma ve Yaşana Koşullar: Madenlerdeki çalşma koşullarnn oldukça ypratc olduğu bir gerçektir. Çalşma süresi genellikle bütün bir gün boyu- (24) Sina Cladr; Zonguldak Havzasnda İşçi Hareketlerinin Tarihi 84:S - 940, s.:!j6. (25) Sina Cladr; Zonguldak Havzasnda İşçi Hareketlerinin Tarihi 848-940, s. 52.. (26) Konuya ilişkin g eniş değerlendirme için bkz.: Sina Cladr : Zonguldak Havzasnda İşçi Hareketlerinin Tarihi 848-940, s. 36-55 202
nu kapsamaktadr. ittihad ve Terakki'nin yar- resmi sözcusu durumunda bulunan Tanin gazetesi yazarlarndan Ahmet Şerif 3. Mays 90 tarihli bir yazsnda Toros dağlarnda bulunan Bolkar Dağ simli kurşun madeninde çalşanlarn yaşamlarn şöyle anlatmaktadr : «... Madenciler kazma ve kürekleriyle mağaralara girerler, içerde don yağ yakarlar. Sar bir toprak halinde olan cevheri çuvallara koyarak katrlarla kasahaya naklederler. Cevher oradan izabe frnna girer. Frn pek adi ve basittir. Arkasndan iki işçi tarafndan hareket ettirilen bir körükle işler... Madenin durumu pek üzüntü vericidir. Gerek cevherin hazrlanş şekli, gerek işlenlerin yaplş ikibin yl öncekinin ayndr... Madencilerde sefalet içinde bulunuyorlar, bir madencinin günlük ücreti beş kuruşu geçmez. Halbuki o, mağaralarda çalşacak, geçilmez yerlerde yürüyecek ve bütün gün ateş karşsnda körük çekecektir. Mağaralara inip çkarken düşmek ve çğ düşnesine uğramak gibi tehlikeler ise devaml olmaktadr... Maden'de son derece pislik ve yoksulluk hüküm sürüyor. Halk çok defa bakla ve patates yer. Her evin önünde abdesthaneler vardr ki, pislikler neydandadr, dereye akar, sulara karşr.» (27) Genellikl~ kent merkezlerinden uzakta bulunan rnadenlercle çalşan işçiler, gereksinimlerini, ocak yaknnda açlan dükkanardan-bakkallardan sağlamaktadrlar. Bu dükkanlar çoğunlukla, ocağ işleten şirket tarafndan açlmakta, satşlarn yüksek fiyatlarla yaplmas yüzünden işçiler ödeyeneyecekleri miktarlarda borçlanmaktadr. Orhan Kurmuş, Ege bölgesinde kömür, manganez, antimuan üretini ile uğraşan bir şirketin İzmir'de bulunan J. Tantiras şirketi ile anlaşarak ocak yaknnda bir bakkal açtğn, işçilerin büyük ksmnn bu bakkala borçlandğn yazmaktadr. (28) Ahmet Şerif'de Bolkar Dağ roadeninde çalşanlarn krk- elli bin kuruşa kadar çkan ve babadan kalma olan borçlannn bulunduğunu saptamştr. (29) İş kazalarna karş, işçi sağlğna yönelik olarak alnmş önlemler son derece yetersizdir. Binlerce işçinin çalştğ Zon- (27) Ahmet Serif: Anadolu'da Tanin, s. ~3:3-335. (28) Orla Kurm.uş; Enperyaliznin Türkiye'ye Girişi, s.: 65-66. (20) Alnnel Serif; Anadolu'da Tanin, s. 3:5. 203
guldak Kömür Havzas'na ancak 900'lere doğru bir hastane açlnş, -fakat bunun masraflan işçilerin gündeliklerinden kesilmiştir. (30) 7 Teşrinisani 924 tarihli Aydnlk Fevkalade Arnele Nüshas, Balya-Karaaydn madeninde her yl 20 kadar işçinin kazalar nedeniyle öldüğünü açklamaktadr. (3) Çizelge l: Maden İşçisi Ücretleri Yllar Madenin yeri ve cinsi Ücret J 849 Ergani - Bakr 4 kr/gün(l) 867 Zonguldak- Könür 3 kr/gün (2) 873 Ergani - Bakr 5 kr/gün(3) 890 Zonguldak- Kömür 6 kr/gün(2) 890 Ege yöresi 6-0 kr/ gün (4) 890 Adana - Tuz Para/okka(5) 899 6 kr/gün(l) 90 9 9 9 9 9 Ergani- Bakr Bolkar Dağ - Simli kurşun Zonguldak-K örn ür IKazmac /Nakliyeci /Düz işçi Geçici işçi /Direkçi /Kaykç Balya-Karaaydn-Kurşun Ergani - Bakr Ege - Borasit Kesendere - Manganez Açklama 5 kr/gün(6) 0-20 kr/ gün (7) 5-90 para 28 kg. için 6 kr/gün 6-7 kr/gün 2 -- 4 kr direk başna 60 para 56 kg. için 0.2 kr/ gün f7) ortalama 6.5 kr/ gün (7) ortalama.0 kr/gün(7) ortalama.3 kr/ gün (7) ortalama Kaynaklar : (J) Tiim iktisatçlar Birliğ:İ; Türkiye lşç.i Snf ve Mücadele~ leri Tarihi, s.: 42. (2) Sin;:_ C ladr; Zonguldak Havzasnda İşçi T a u '8f.O, 'lo~ J9!.0 _ -, s... Lt~.!.') a 'Jl. Hareketlerini u (3) Q,~a Sencer: Türkiye'de İşçi Snf ~ Doğuşu n Yaps, :-:. 52. ( 4) Stefanos Yerasimos; Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye. 3. D8. (5) Bülenl Yarlk; Emperyalizmin Cukurova'ya Girişi, s.: 7G. (6) Ahmet Serif: Anadolu'da Tanin, s.: 235. (7) Vedat El dem: Osnanh İmparatorğ u'nun İktisadi Sar~ lar Hakknda Bir Tetkik, s.: 07. 97. (.3()) Sina Cladr: Zonguldak Havzasnda İşçi Hareketlerinin Tarihi 848-940, s.: 90. (3).\Ji Ergün Cüra; Aydnlk Fevkalade Amele Nüshalar, s. 57-59. 204 '
Genel olarak, işçilerin kalacaklar yerler ilkel durumdadr. Barnaklarn çoğu kaps- penceresi olnayan, yaşamak için ge, rekli bütün sağlk koşullanndan yoksun taş odalardr. (32) 3. Ücretler ve Fiyatlar: 850'ler sonras dönemde işçilere ödenen ücretle ilgili bilgiler çizelge I'de gösterilmiştir. Buradan anlaşlacağ gibi, 60 yllk bir dönemde ücretler önemli bir artş göstermeniş, 3 - kuruş/ gün dolaylarnda kalmştr. 850'li yllardan sonra, özellikle 900'lerde parann değeri az fakat sürekli bir düşme göstermektedir. Bu ise fiyatlarda artşlara yol açnştr. Vedat Elde m 'in bulgularna göre ekmek ftyat, ortalana olarak, 900-92 döneminde.25 kg/kr. dan.50 kg/kr'a çknuştr. Yine ayn dönemde un 2.5 kg/kr'dan 4.0 kg/ kr'a, sğr eti 6.0 kg/kr'dan 9.3 kg/kr'a yükselniştir. (33) Bu rakamlar bile maden işçilerinin günlük kazançlannn ancak günlük ihtiyaçlarn bir ksmn karşlayabildiğini ortaya koymaktadr. 4. Maden İşçilerini-n Saysal Durmu: Çizelge II'den izlenebileceği gibi naden işçileri İmparatorluğun bir kaç noktasnda yoğunlaşmş durumdadr. Özellikle Zonguldak yöresi tün işçilerin % 35 kadarn barndrmaktadr. Anadolu'nun değişik yörelerinde 25-50 aras işçi çalştran çok sayda taş ocağ, tuz ve lületaş ocaklar bulunmaktadr. Bunlarn da hesaba katlmas ile İmparatorluğun son yllarnda toplam 30.000 kadar maden işçisinin bulunduğu ortaya çkar. Bu işçilerin bir bölümü köyle ilişkilerini tan olarak koparamanş geçici işçi niteliğindedir. 5. Maden İşçilerinin Eylemleri: Şindiye değin saptanabilen grev eylemleri iki bölgede yoğunlaşnaktadr. Saptanan eylemin 7'si Zonguldak'ta, 2'si Balya- Karaaydn'da, birer tanesi de Foça ve Ergani'de olmuş~ tur. Bilinen grevler 908 sonras dönemde gerçekleşniştir. 90 (.32) Kemal Sülker; Türkiye'de Sendikaclk, s.: 0-. (33) Vedat El dem; Osmanl İmparatorlu'h'nun İktisadi Şartlar Hakknda Bir Tetkik, s.: 20. 205
Çizelge ll: Maden İşçilerinin Dağlm Yllar 890 9 9 9 9 9 Madenin yeri ve cinsi Ege yöresi Zonguldak- Kömür Balya - Karaaydn Ergani - Bakr Kesendere - Manganez Ege - Borasit - Kurşun İşçi Says 2.500 işçi(l) 0.000 işçi (2).340 işçi (3) 400 işçi (4) 500 işçi{4) 750 işçi (4) Kaynaklar () Stefanos Yerasimos; Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, s.: 9'l8. (2) Tevfik Cavclar; Mili Mücadele Başlarken Saylada "Va ziyet ve Manzara-i Umumiye», s.: 40. (3) Şevki Bayraklaroğ-lu - Gültekin Emre; ~<Balya Kurşun Madenieri Uzerinde Fransz Emperyalizmi m Balya'nn Sosyo - Ekonomik '{aps ve lviadenin Dünü - Bug ünü», s.: 50. ( 4) Vedat El dem; Osmanl İmparatorluAu'nun İktisadi Şart~ lar Hakknda Bir Te tki k, s. 97. ylnda Zonguldak kömür işçilerinin sendika etrafnda örgütlendiği bilinmektedir. (34) Madenierde gerçekleştirilen ilk grev Ağustos 908'de Balya- Karaaydn'da olmuştur. 3000'den fazla işçi ücretierin artrlmas, iş güvenliğinin sağlannas ve çalşma süresinin 8 saate indirilmesi yolundaki isteklerini maden yönetimine ilettiler. Yönetimin olumsuz davranş üzerine işçiler greve haşlad. İşçiler imza toplayarak Selanik'teki Osmanl Sosyalist İşçi Frkasndan ve İttihat ve Terakki Ceniyetinden destek istedi. Grev bir niktar ücret artşnn elde edilmesi ile sona erdi. (35) 26 Eylül 908 tarihinde (36) Zonguldak'ta yaplan eylem dönemin en büyük grevlerinden biridir. Hastane gideri olarak işçilerden kesilen parann kaldrlmasn isteyen işçiler madeni işgal etmiştir. Grev istekleri arasnda ücret artrm da bulun-! (34) lviete Tuncay; Türkiye'de Sol Akmlar (908-925), s.: 35- dionot: 3. (35) Şevki Bayraktaroğ lu- Gültekin Emre; «Balya Kurşun Madenle-i U zerinde Fransz Emperyalizmi- Balya'nn Sosyo- Ekonomik Y 3- ps ve Madenin Dünü- Bu,g'iinü>>, s.: 55-56. Hikmet Kvlcml; Türkiye'de Kapitalizmin Gelişimi, s.: 95-97. Üya Sencer; Türkiye'de İşçi Snf - Doğuşu ve Yaps, s.: 22 'de bu eylemin tarihini 5 Ekim 908 olarak vermektedir. (36) Bu gtevin tarihi bir çok kaynakta 4 Eylül 908 olarak verilmektedir. 206
maktadr. Şir:ketin durumu Hükümete aksettirmesi üzerine, Zonguldak'a asker gönderilmiştir. Grev işçilerin isteklerinin kabul edilmesi ile sonuçlanmştr. (37) Eylül 908'de Ergani Şirket-i Osmanisi'nde çalşan işçiler «tatil-i eşgal»e gitmişlerdir. (38) 30 Ekim 908 tarihli İldam Foça'da maden arnelesinin ta~ til-i eşgal edeceğini bildirmektedir(39). Zonguldak könür ocaklar Kekik bölgesinde çalşan işçiler 0 Haziran 909 tarihinde greve gitmiştir. (40) 7 Eylül 909 tarihinde Zonguldak işçileri kendilerine yaplan hasklara son verilmesi için Dahiliye Nezaretine dilekçe vermişlerdir. (4) Zonguldak'ta çalşan 500 işçi Ağustos 90 tarihinde grev yapmşlardr. (42) Zonguldak komür işçileri mştr. (43) Ekin 90'da bir grev çlaha yap~ Balya - Karaaydn madeninde çalşan işçiler işgününün 2 saatten 8 saate indirilmesi ve ücretierin artrlnasn istediler. Grevi ağr işlerde çalşanlar başlatt, diğerleri sonradan katld. Kara:-l mücadele sonunda istekler elde edildi. (44) 5 Kasm 9 tarihinde Zonguldak naden işçileri grev yapt. (45) (37) Hakk Onur; «908 İşçi Hareketleri ve Jön Türkler»-, s.: 279. Oya Sencer; Türkiye'de İşçi Snf- Doğuşu ve Yaps, s.: 92. (38) Hakk Onur; «908 İşç.i Hareketleri ve Jön Türkler», s.: 280. (39) Oya Sencer; Türkiye'de İşçi Snf- Doğuşu ve Yaps, s.: 204. ( 40) Oya Sencer; Türkiye'de İşçi Snf Doğuşu ve Yaps, s.: 22. (4) Oya Sencer; Türkiye'de İşçi Snf- Doğuşu ve Yaps, s.: 24. (42) Mete Tuncay; Türkiye'de Sol Akmlar (908-925), s.: 35 ~Dip not : 3. ( 43) Tüm lktisatçlar Birliği; Türkiye İşçi Snf Ve Mücadeleleri Tarihi, s. 55. (44) Şevki Bayraktaroğ'lu- Gültekin Enre; <<Balya Kursun Madenieri U zerinde Fransz Emperyalizmi- Balya'nm Sosyo - Ekonomik Ya ps ve Madenin Dünü- Bugünü», s.: 57. ( 45) Kurthan Fiş ek; Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi ve İşçi Snf. s.: 53. 207
Zonguldak kömür işçileri 8 Şubat 94 tarihinde ücret artş isteği ile bir greve daha gittiler. (46) lll -" KISA BİR DEGERLENDİRME: Osmanl İmparatorluğu'nda madenierde çalşanlarn gerek feodal toplumsal yapnn geçerlikte olduğu dönemde, gerekse kapitalizmin filizlenmeye ve güçlenmeye başladğ dönemde olsun güç koşullar altnda yaşadğ ortadadr. Ağrlkl olarak dş dinamikler tarafndan güdümlenerek ortaya çksa bile kapitalizmin kurallarnn geçerlik kazannaya başlamas, buna bağl olarak ve ayn süreç içinde Osmanl İ m paratorluğu'nu yönetenlerin, yönetenlere olan geleneksel bakş. açlar sonucu yaptklar çalşmalar «nispi» bir rahatlama getirmiş, çalşma koşullar belirli biçimlere göre saptanmaya başlamştr. Ancak, ksa bir süre sonra, kapitalizmin gelişmesine koşut olarak değişen işçi snf bilinci, yeni durunun da değerlendrmesini yaparak, kendisini kurtarmaya yönelik eylenlere girişmiştir. Özellikle, yabanc sermaye tarafndan işletilen ma~ ~ denlerde çalşan işçilerin eylemleri, Türkiye toplumunun günü- ' müzdeki biçimienişini snrl ölçüler içinde de olsa etkileyen ni telikiedir... (46) Kurthan Fişek; Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi ve İşçi Snf, s.: 53. Tüm iktisatçlar Birli!2:i; Türkiye İşçi Snf ve Mücadeleleri Tarihi, s.: 56. 208
KAYNAKLAR Ahmet Şerif Altna~v, Anl, A. Refik l\. N. Meray Bayraktaro};lu, Ş, - G. Enre Çağ-atay, Neşet Çavdar, Tevfik Çladr, Sina Dehbağoğh, Eldeu, Etin~ü. Fişek, V edat Tur~ ut Kurthan Ahmet Güran, A. Er~üu ' Kazc, Ziya Kvlcml, Hikmet Anadolu'da Tanin, Kavram vay., "977. lstanbul- Osmanl Devrinde Türkiye Madenleri, Türkiyat Enstitüsü vay., İstanbul- 93. Türkiye'de Maden Mevzuat, c.:, İstanbul- 942. < Balya Kurşun l\iadenleri Özerinde Fransz Ernper)'alizmi - Balya'nn Sosyo ~ Ekonomik Yaps ve lviadenin Dünü- Bugünü», Yeni D lke, N o: 9, Ekim/Kasm/ Aralk - 979. ~ Sidre Kapsa?\Iadenleri Hakknda İki Vesika >, Yllk Araştrnalar Dergisi 940-94, Ankara UniversiLesi - Dil, Tarih ve CoğTafya Fakültesi vay., İstanbul - 944. Milli Mücadele Başlarken Saylada 'Vaziyet Manzara-i Umumiye', Milliyet yay., İstanbul- 97. Zonguldak Havzasnda İşçi Hareketlerinin Tarihi 848 a 940, Yeralt Maden- lş yay., Ankara- 977. İslam iktisaclma Giriş, Dergah yay., lstanbul- 979. Osmanl İmnaratorluğu'nun İktisadi Şartlar Hakknda Bir Tetkik, İş Bankas Kültür yay., Ankara - :970. Kömür Havzasnda İlk Grev, Koza yay., İstanbul- 97f). Türkiye~de Kapitalizmin Gelişmesi ve İşçi Snf. Doğan yay., Ankara- 969. Aydnlk Fevkalade Amele Nüshalar. Katk yay., İstanbul- 975. Osmanllarda Ver~ i Sistemi, Sanil yay., İstanbul - f977. Tü kiye'de Kapitalizmin Gelişimi, Tarih ve Devrim yay., İstanbul, 974. r 209
Kurmuş, Orhan Onur, Hakk Sencer, Oya Sülker, Kemal Talas, Cahit Tüm iktisatçlar Tuncay, Mete Unat, F. Reşit V ar lk, Bülent Yerasimos, S. Birliği Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi, Bilim yay., İstanbul- 974. «908 İşçi Hareketleri ve Jön Türkİer», Yurt ve Dünya, No: 2, İstanbul- 977. Türkiye'de İşçi Snf- Doğuşu ve Yaps, Habora yay., İstanbul- 969. Türkiye'de Sendikaclk, İstanbul- 955. Sosyal Politika, Ankara - 967. Türkiye İşçi Snf ve Mücadeleleri Tarihi, Tüm İktisatçlar Birliği yay., Ankara~ 976. Türkiye'de Sol Akmlar 908 a 925. Bilgi yay., Ankara- 978. Hicri Tarihleri Miladi Tarihe Cevirme KbM vuzu, Maarif Matbaas, Ankara 940. Empe yalizmin Cukurova'ya Girişi. Tüm Iktisatçlar Birlitd yay., Ankara- 977. Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, c.: 2, Gözlem yay., İstanbul- 975. 20