Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 5İ Ortak Dersler TÜRK DİLİ II Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR 1
Ünite 2 CÜMLE BİLGİSİ II SÖZ DİZİMİ II Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR İçindekiler 2.1. KELIME GRUPLARI... 3 2.1.1. İsim Tamlaması... 3 2.1.2. Sıfat Tamlaması... 4 2.1.3. İsim-Fiil Grubu... 6 2.1.4. Sıfat-Fiil Grubu... 6 2.1.5. Zarf-Fiil Grubu... 6 2.1.6. Edat Grubu... 7 2.1.7. Bağlama Grubu... 7 2.1.8. Tekrar Grubu... 8 2.1.9. Birleşik İsim Grubu... 9 2.1.10. Unvan Grubu... 9 2.1.11. Ünlem Grubu... 9 2.1.12. Sayı Grubu...10 2.1.13. Birleşik Fiil...10 2.1.14. Kısaltma Grupları...11 2.2. KAYNAKÇA...13 2
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 2.1. KELIME GRUPLARI Bir kelime ile ifade edilen kavramların daha ayrıntılı aktarımını yapabilmek için, en az iki kelimenin biçim ve anlam olarak bir araya gelmesi ile oluşan dilbilgisi birliklerine kelime grubu denir. Kelime grupları yargı bildirmezler, yapıları cümle oluşturmaya elverişli değildir. Cümlede özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olabilirler. Bir cümlede kelime grubu olup olmadığını belirlemek için, cümledeki kelimeleri tek tek cümle bütünü içinde, özellikle yüklemle bağ kurarak işlev belirlemesini yapmak gerekir. Yüklemle kelime arasında biçim ve anlam olarak doğrudan bağ kurulamıyorsa, bu durum, incelediğimiz kelimenin, bir kelime grubu unsuru olduğunu gösterir. 2.1.1. İsim Tamlaması İyelik ekli bir isim unsurunun, bir başka isim unsuruyla kurduğu kelime grubudur. Bu kelime grubunda iki isim unsuru, aitlik, içinde bulunma, sınırlandırma, belirtme vb. anlam ilgileri çerçevesinde birbirine bağlanır. İsim tamlamasında ana unsur sonda bulunur. Birinci unsur tamlayan, ikinci unsur tamlanandır. çoban (ty) /çeşmesi (tn) ovanın (ty)/yeşili (tn) İsim tamlamasında birinci unsur ilgi ekli olabilir, ancak ikinci unsur tamlanan, daima iyelik eki taşır. köy + yol-u = köy yolu okul + un + kapı + sı = okulun kapısı biz + im + ses + (i)miz = bizim sesimiz Birinci unsuru ilgi hâli eki taşıyan isim tamlaması belirtili isim tamlamasıdır. Belirtili isim tamlamasında tamlayanla tamlanan arasında ekle sağlanan geçici bir ilişki kurulmuştur. çiçeğin (ty)+ kokusu (tn) = çiçeğin kokusu şehrin (ty) + kenar evleri (tn) = şehrin kenar evleri Belirtili isim tamlamasının unsurları yer değiştirebilir. memleket-in yollar-ı yollar-ı memleket-in Gördün mü dehşetini (tn) tipinin(ty)? (tipinin dehşeti) Kimse duymaz çilesini tütmeyen ocakların. (tütmeyen ocakların çilesi) Belirtili isim tamlamasının unsurları arasına başka unsurlar da girebilir. 3
Türk Dili II Acaba bahar atların da mı karnını zehirliyor? Tahsilin ticarette yeri yok. Şehrin artık dışındayız. Belirtili isim tamlamasının tamlayan unsuru da belirtili isim tamlaması olabilir. elbisenin yakasının/ düğmesi denizin sularının/ serinliği Birinci unsurunda ilgi hâli eki bulunmayan isim tamlamasına belirtisiz isim tamlaması denir. Bu tamlama, belirsiz, genel bir nesneyi, bir türü karşılar. çoban(ty)/ çeşmesi(tn) hayal(ty)/ iklimleri(tn) Belirtisiz isim tamlamasının iki unsuru arasında daimî bir ilişki mevcuttur. Tamlamada iki unsur arasına başka unsur giremeyeceği gibi unsurlar yer değiştiremez. Bundan dolayı nesne adı olarak kullanılmaya en elverişli kelime gruplarından biri belirtisiz isim tamlamasıdır. cep telefonu kahverengi Gökyüzü buzdolabı çamaşır makinesi atasözü okul-un uzun yol-u(+) okul uzun yol-u (-) memleket yolları (+) yolları memleket (-) 2.1.2. Sıfat Tamlaması Bir isim unsurunun bir sıfat unsuruyla nitelendiği veya belirtildiği kelime grubudur. sıfat unsuru+isim unsuru= sıfat tamlaması verimli+topraklar= verimli topraklar bütün+insanlar= bütün insanlar Sıfat tamlamasında ana unsur isimdir, sonda bulunur. Sıfat, yardımcı unsur olarak ismin önüne gelerek onu tamamlar. Sıfat tamlayan, isim tamlanandır. Bu tamlamada isim de sıfat da ek almazlar. 4
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 sarı araba uzak hatıra zahmetli yolculuk uzun yol açan gül güneşle yıkanan tepeler Tamlayanı sıfat-fiil veya sıfat-fiil grubu olan bir sıfat tamlamasında nesne, hareket niteliği ile tamamlanır. mavileşen/ manzara ilk sevgiye benzeyen/ ilk acı eserken yelken açmadığım/rüzgâr gecenin bitmeye yüz tuttuğu/an Bir sıfat tamlamasında, ismi niteleyen birden fazla sıfat unsuru bulunabilir ya da birden fazla isim unsuru bir sıfat unsuru ile nitelenebilir. ne serin, ne tuhaf/ rüzgârlar kesici, dondurucu/bir karayel fırtınası ipek yığınlara sarılmış/sırmalar, tuğlar, sancaklar bu/ şüpheler, kuruntular Tamlayan ve tamlananı birer kelimeden oluşan sıfat tamlamaları kalıplaşarak birleşik isimler kurabilirler. Akciğer başbakan ilkokul Karabiber yarıyıl ön söz Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsuru yer değiştiremez. güzel hava Hava güzel Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsurları arasına da/de bağlacı ve mi soru eki girebilir. Yanımda bir de kılavuzum vardı. Burada üç mü kitap var? NOT: Nesnenin neden yapıldığını belirten demir kapı, cam bardak, gümüş kemer gibi tamlamalar, isim tamlaması değil sıfat tamlamasıdır. Bu tamlamaları, demirden kapı, camdan bardak şeklinde ve sıfat tamlaması kuruluşunda genişletebiliriz. 5
Türk Dili II 2.1.3. İsim-Fiil Grubu Bir hareket ismi ile ona bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Hareket ismi, -mak,-ma ve Iş ekleriyle yapılır. Grubun ana unsuru hareket ismidir, genellikle sonda bulunur. Yüklem olan isim-fiil yargı bildirmez. onu(bli.n)/ biraz sonra çekeceği acıya(yt)/ hazırlamak(y) şiir duygusunu(bln)/ lisan hâline getirinceye kadar(zt)/ yoğurmak(y) uzun bir ayrılıktan sonra(zt)/ sılaya(yt)/ dönüş(y) Bu grupta isim-fiilin yeri özellikle konuşma ve şiir dilinde değişebilir. Seni istikbal için önce gelmek cihana, Ve başkasından almak sonra geliş müjdeni. Bu grup, söz dizimi içinde isim görevi yapar. Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Beklediğimi bilmek, onu da telaşlandırıyor. 2.1.4. Sıfat-Fiil Grubu Bir sıfat-fiil ile bu sıfat-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Grubun ana unsuru sıfat-fiildir, genellikle sonda bulunur. Yüklem olan sıfat-fiil yargı bildirmez. eski İstanbul un güzel semtlerini(b.lin)/ yaratan(y) Türklük bu anı(b.lin)/ ışıklarla(zt)/ Türk eden(y) sizlersiniz her içine girdiği odaya(yt)/bir şefkat serinliği (b.szn)/getiren(y) bu kız Sıfat-fiilin grup içindeki yeri, özellikle konuşma ve şiir dilinde değişebilir. Çiçeklendiği gün sabır ağacı Gerçeklenir dilde bütün dilekler. Kimse bilmez nasıl özlediğimi Küçük şehirdeki dostlarımı. vatansever, çöpçatan, cankurtaran, uçaksavar gibi bazı birleşik kelimeler, sıfat-fiil grubu kuruluşundadır. 2.1.5. Zarf-Fiil Grubu Bir zarf-fiil ile bu zarf-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Grubun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda bulunur. Yüklem olan zarf-fiil yargı bildirmez. son gülün karşısında(yt)/ son bülbül (ö)/ ah ederken(y) bu yaman dağların hayalini(b.lin)/ hatırımdan(yt)/ silince(y) güneş(ö)/ batacağı yere(yt)/ iyice(zt)/ yaklaşınca(y) 6
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 -r/-maz, -DI mi ve -DI/-AlI vb. kalıplarla kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur. Çamlıca nın bu asıl çevresine girer girmez, artık eniştemizin köşkünün tılsımlı duygularını tatmaya koyulurduk. Mevsim geçti mi, o yine Alplerin kucağında kendi rüyasına dalıyordu. Ben bu gurbet ile düştüm düşeli Her gün biraz daha süzülmekteyim. Şiir dilinde zarf-fiilin yeri değişebilir. Herkesin ayağı toprağa basardı açınca kapısını. 2.1.6. Edat Grubu İsim türünde bir kelime ya da kelime grubu ile onu izleyen bir çekim edatından meydana gelen kelime grubudur. isim unsuru+çekim edatı= edat grubu sizler+için= sizler için akşama+dek= akşama dek dersten+sonra= dersten sonra Edat grubunda, isim unsuru kelime grubudur olabilir. hür maviliğin bittiği son hadde/ kadar (isim unsuru: sıfat tam.) ilk uçuştan sonra yuvaya dönmeyi başaran yavru serçeler/ gibi (isim unsuru: sıfat tam.) Bu grupta birden fazla isim unsuru bulunabilir. yorgunluğuna, uykusuzluğuna/ rağmen bir avuç buğday, bir tutam ot, bir karış toprak/ için 2.1.7. Bağlama Grubu Bağlama edatları (ve, veya, ile, ilâ, fakat, ama, değil vb.) ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubudur. Bağlama edatı isim unsurlarının arasında bulunur. isim unsuru+bağlama edatı+isim unsuru= bağlama grubu kırmızı+ve+siyah= kırmızı ve siyah Leyla+ile+Mecnun= Leyla ile Mecnun on+ilâ+on beş= on ilâ on beş 7
Türk Dili II ne ne, hem hem, da da, ister ister, ya ya, mi mi, gerek gerek... gibi edatlarla kurulan gruplarda edatlar, isim unsurlarının başında veya sonunda bulunur. ne mendil, ne de bir kol ya bunu ya şunu ya da onu güzel mi çirkin mi Bağlama grubu içine başka ögeler girebilir. O, benim yüzüme değil hiçbir şey görmeden sağ ve sol tarafa bakmaktadır. 2.1.8. Tekrar Grubu Bir nesneyi, bir niteliği, bir hareketi karşılamak üzere eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubudur. Grupta yer alan kelimeler arasında şekil ve anlam yönünden ilişki vardır. Aynen tekrarlar: usul usul, ağır ağır, geze geze Yakın anlamlı tekrarlar: eş dost, doğru dürüst, eğri büğrü Zıt anlamlı tekrarlar: iyi kötü, güzel çirkin, bata çıka, ölüm kalım m ünsüzünün kelime başına ilavesiyle: boya moya, sıra mıra Tekrarlar, anlamı kuvvetlendirme, nesne ve harekete çokluk, süreklilik ve beraberlik anlamı kazandırır. Mini mini çocuklar etrafta dolaşıyordu. (kuvvetlendirme) Yaza yaza usandı. (süreklilik) Diyar diyar dolaştım. (çokluk) Tekrar gruplarının birçoğunda unsurların yeri değiştirilmez. eğri büğrü büğrü eğri moyun oyun Grupta yer alan kelimelerden biri, zaman içinde kullanımdan düşmüş olabilir. bet beniz, soy sop, boy bos, yorgun argın Kelimeler arasına virgül konmaz. 8
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 2.1.9. Birleşik İsim Grubu Bir şahsa özel isim olmak üzere bir araya gelen kelime grubudur. isim+isim+ = birleşik isim grubu Mehmet + Akif + Ersoy = Mehmet Akif Ersoy Ömer + Seyfettin = Ömer Seyfettin 2.1.10. Unvan Grubu Bir özel isim ve onu izleyen bir akrabalık ismi veya bir unvandan oluşan kelime grubudur. Bu grupta şahıs ismi başta, unvan ve akrabalık ismi sonda bulunur. şahıs ismi+unvan veya akrabalık ismi= unvan grubu Asiye + Hanım = Asiye Hanım Hasan + dayı = Hasan dayı Bu grupta akrabalık ismi bildiren kelimeler küçük harfle başlar. Ancak diğer unvanlar büyük harfle yazılır. Ayşe teyze Ali dede Fatma nine Çağrı Bey Enver Paşa Mehlika Sultan Unvan grubunda şahıs ismi birleşik isim olabilir. Hasan Basri Bey Betül Sena Hanım Birinci unsuru akrabalık ismi veya unvan olan Sultan Abdülhamit, Doktor Kağan, Hoca Nasrettin, Subay Mert, Baba Hasan gibi kelime grupları unvan grubu değil, birleşik isimdir. 2.1.11. Ünlem Grubu Bir ünlem ile bir isim veya isim yerine kullanılan kelime grubundan meydana gelen gruptur. Bu grupta ünlem (ey, ay, hey, bre, a, ya, yahu, be vb.) başta, isim unsuru sonda bulunur. Ünlem ve isim unsuru eksizdir. ünlem+isim unsuru= ünlem grubu ey/ Türk gençliği be/ kardeşim hey/ çocuklar ey/ garip çizgilerle dolu han duvarları(isim unsuru: sıfat tam.) Cümlenin kuruluşuna katılmayan bu grup, hitaplarda kullanılırken cümle dışı öge olarak cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir. 9
Türk Dili II Ey tatlı ve ulvî gece, yıllarca devam et! İlâhi bir kuvvetin, ebedî bir feyzin var, ey Türk! 2.1.12. Sayı Grubu Basamak değerine göre sıralanmış sayı isimleri grubudur. Gruptaki sayılar sondan başa doğru büyür. Küçük sayı sonda bulunur. Sayı isimleri eksiz birleşip ayrı yazılırlar. yetmiş beş, seksen altı, üç yüz yirmi dört Sayılar; kelime, sıfat tamlaması ve sayı grubu ile karşılanır. Genellikle ana sayılar sıfat tamlaması, ara sayılar da sayı grubudur. üç, on, yirmi (tek kelime) üç yüz, on bin, kırk milyon (sıfat tamlaması) on iki, yirmi beş, altı yüz seksen üç (sayı grubu) Milyonlu sayılar üç, milyarlı sayılar dört unsurludur. Her unsur kendi içinde sayı grubu, sıfat tamlaması veya kelime olabilir. sekiz yüz/ yetmiş: sayı grubu (sekiz yüz: sıfat tamlaması) otuz yedi bin/ beş yüz yirmi: sayı grubu otuz yedi/ bin: sıfat tamlaması, otuz/ yedi: sayı grubu, beş yüz/ yirmi: sayı grubu, beş/ yüz: sıfat tamlaması 2.1.13. Birleşik Fiil Anlam ve biçim olarak kullanım alanına iki unsurla çıkan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiiller, anlamca bir bütünlük oluştururlar ve tek bir oluşu hareketi bildirirler. Üç tip birleşik fiilden söz edilebilir: 2.1.13.1. İsim+Yardımcı Fiil Bir isim ve bir yardımcı fiilin birleşmesinden oluşur. et-, ol-, yap-, eyle-, kıl-, buyur-, yap-, bulun- fiilleri yardımcı fiil olarak kullanılır. Asıl unsur olan isim başta, yardımcı fiil sonda bulunur. isim unsuru+yardımcı fiil=birleşik fiil yardım+etmek= yardım etmek karar+kılmak= karar kılmak mesut+olmak= mesut olmak Sıfat-fiiller ol- ve bulun- yardımcı fiilleriylr birleşik fiil oluştururlar. Ayrıca şimdiki zaman işlevindeki -makta/-mekte, -mada/-mede, -yor ekleri de bu kullanımda görülmektedir. gider oldu, gelmez oldun, almış bulundu, çalışıyor olmalısın, alacak oldun 10
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 Bu birleşik-fiilde isim unsuru ve yardımcı fiil bir araya gelirken bir ses olayı meydana geliyorsa, birleşik fiil bitişik yazılır. hissetmek, bahsetmek, halletmek, kaybolmak 2.1.13.2. Fiil+Zarf-fiil eki(-a, -X, Xp)+Yardımcı fiil İki fiil görevli kelime zarf-fiil aracılığıyla kaynaşarak yeni anlamlı bir birleşik fiil oluştururlar. Türkçede bağımsız anlamlı fiil kullanımları da olan ver-, gel-, kal-, gör-, koy-, dur-, yaz- fiilleri bu tür birleşik fiillerde birinci fiile yeni anlam katan bir işlev yüklenirler. Gel-e-bil-mek yeterlik Gel-i-ver-mek tezlik Gel-e-dur-mak sürerlik Düş-e-yaz-mak yaklaşma 2.1.13.3. Anlamca ve Yapıca Kaynaşmış Birleşik Fiiller İsim+Fiil türünden farklı olarak sadece belirli yardımcı fiillerle değil, bütün fiillerle kalıplaşmış birleşik fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan unsurlardan biri veya tamamı birincil anlamlarının dışında kullanıldığından deyimleşme söz konusudur ve Türkçedeki deyimler bu başlık altında değerlendirilir. Göz kulak olmak, yol almak, küplere bin -, kendini kaybet-, yollara düş- 2.1.14. Kısaltma Grupları Bazı kelime grupları ve cümlelerin bazı unsurlarının eksiltili kullanıldığı ve eksiltinin zamanla kalıplaşarak kelime grubu durumuna geçtiği görülür. Bu yapılara kısaltma grubu denir. Bu gruplar genellikle isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı kalıplaşmıştır. karnı tok (olan): sıfat-fiil grubu başı açık (olarak): zarf-fiil grubu fikrine müracaat (etmek): isim-fiil grubu Kısaltma grupları, iki isim unsurundan meydana gelir. Unsurlarında çekim eki bulunmayan veya sadece birinci unsurunda iyelik eki bulunan kısaltma grubuna isnat grubu denir. baş/ açık bacağı/ sakat sohbeti/ tatlı ayak/ yalın Birinci unsuru yükleme hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına yükleme grubu denir. 11
Türk Dili II çocuğu/ terbiye insanı/ takdir programı/ takdim yüzü/ aşkın Birinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına yönelme grubu denir. işine/ hakim oyuna/düşkün üç yüze/ yakın geçmişe/ bağlı Birinci unsuru bulunma hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına bulunma grubu denir. haftada/ bir işinde/ usta saygıda kusur yükte/ hafif Birinci unsuru ayrılma hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına ayrılma grubu denir. elden/ düşme sonradan/ görme camdan/ keskin bin yıldan/ uzun Birinci unsuru vasıta hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına vasıta grubu denir. bayrakla/ süslü onunla/ dost annesiyle/ dargın parayla/ yüklü Birinci unsuru eşitlik eki taşıyan kısaltma gruplarına eşitlik grubu denir. sayıca/ fazla zekâca/ üstün yapıca/ zayıf yaşça/ büyük 12
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II) Ünite 2 2.2. KAYNAKÇA ATABAY, Neşe vd. 2003. Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Papatya Yay., İstanbul. BANGUOĞLU, Tahsin. 2000. Türkçenin Grameri. TDK Yay., Ankara. BEYRELİ, Latif vd. 2005. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Pegem A Yay., Ankara. DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara. Editörler: DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. 2009. Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. DOĞAN, Levent- KAYA, Nesrin vd. 2006. Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. DİSKUN, Haydar. 1999. Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul. ERGİN, Muharrem. 1993. Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul. 1997. Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul. KARAAĞAÇ, Günay. 2009. Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yay., İstanbul. KARAHAN, Leyla. 2010. Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., Ankara. KORKMAZ, Zeynep. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay. Ankara. 13
Türk Dili II 14