GÝRÝÞ Ýnsanoðlu günümüzde dünya tarihinde belki de bilginin en kýymetli olduðu dönemi yaþamaktadýr. Çaðýmýzda bilgiye sahip olmanýn ya da bilgi kaynaðýna kolaylýkla ulaþabilmenin önemi her geçen gün artmaktadýr. Diðer taraftan, bilgi talep eden birey ile bilgi arz eden öðretim kurumu düzeyine indirgenmiþ olan geleneksel eðitim anlayýþý, toplumlarýn geliþimi açýsýndan ciddi biçimde sorgulanmakta ve yeniden yapýlandýrýlma ihtiyacý kaçýnýlmaz olarak kabul görmektedir. Fakat son yýllarda, bireyin sosyalleþme sürecinde aile payýnýn azalmasý doðrultusunda okul katkýsýnýn artmasý ve genel eðitim süresinin uzamasý, bireyin eðitim gereksiniminin çeþitlenmesinin yanýsýra öðretim kurumlarýnýn iþlevlerinin geliþtirilmesi hususlarýný da gündeme getirmiþtir. Eðitim; insan kaynaðýný temel alarak, bireyin yaþam kalitesini artýrmak amacýyla gerekli bilgi, beceri ve davranýþ kalýplarýný geliþtiren, örgütlü faaliyetlerin tümü olarak tanýmlanabilir. Toplumun daha nitelikli bireylerden meydana gelmesi amacýyla özellikle Batý Avrupa ülkelerinde, bireylerin kiþisel geliþimine yönelik önemli altyapý yatýrýmlarý çeyrek yüzyýl önce tamamlanmýþtýr. Nüfus artýþýnýn da kontrol altýna alýndýðý bu ülkelerde, býrakýn okuryazar oraný veya genel eðitim düzeyi gibi temel istatistikleri, toplumun büyük çoðunluðunun birkaç yabancý dile hakim ve önemli oranda yükseköðretim almýþ kiþilerden oluþtuðu görülmektedir. Öte yandan, baþdöndürücü bir hýzla geliþen eðitim teknolojisi ve birey açýsýndan bilgi nin her geçen gün artan deðeri, günümüzün bilgi odaklý dünyasýnda klasik okuryazar oraný gibi istatistiklerin önemini yitirmesine neden olmuþ ve geleneksel eðitim anlayýþýnýn yeniden yapýlandýrýlmasý sonucunu doðurmuþtur. Modern bireyin gereksinimlerine cevap vermekte yetersiz kalan geleneksel eðitim sistemi, 21. yüzyýlýn yoðun rekabet ortamýnda, geliþime açýk bireylerin bilgi açlýðýna çare olamamaktadýr. Temel bir insan hakký olan eðitim kavramýnýn çok boyutlu ve dinamik bir süreç olduðunu algýlayabilen toplumlar ise, günümüzde okul öncesi eðitim ya da her yaþta eðitim olarak tanýmlanan yaþam boyu eðitim anlayýþý konularýnda, ciddi araþtýrmalar ve yatýrýmlar yapmaktadýrlar. Bu anlamda, özellikle az geliþmiþ toplumlarda sanayi çaðýndan bilgi 13
çaðýna dönüþümün sancýlarýnýn yaþandýðý bir süreçte, bireyler öðrenmeyi öðrenmek amacýyla her geçen gün daha nitelikli eðitim öðretim hizmeti talep etmektedir; çünkü, küresel rekabet ortamýnda sadece neden sonuç iliþkisi kurabilen sorgulayýcý bireyler öne geçme fýrsatý bulabilmektedir. Diðer bir ifadeyle, günümüzde nitelikli iþgücü talebinin ve eðitim arzýnýn uyumlandýrýlmasý ile ortaya çýkan yeni iþgücü piyasasýnda, yalnýzca rekabetçi ve küresel koþullara paralel bir birikim ve donanýma sahip, kiþisel geliþime açýk bireyler baþarýya ulaþabilmektedir. Küreselleþmenin insan yaþamýný doðrudan etkilemesi ve iletiþim teknolojisinde yaþanan inanýlmaz geliþmeler, bireylerin hayatýna bir taraftan önemli fýrsatlar sunarken, diðer taraftan finansal güvenliklerini de ciddi tehlikeler ile karþý karþýya býrakmaktadýr. Özellikle 20. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren gözlenen, bireyin refah artýþý doðrultusunda ortaya çýkan olaðandýþý tüketim talebi, eðitim ve ekonomi kavramlarý arasýndaki baðýntýnýn da, daha ayrýntýlý bir þekilde araþtýrýlmasý sonucunun ortaya çýkmasýna neden olmuþtur. Ýnsanoðlu yaþamýný sürdürebilmek için üretmek, sonlu kaynaklarý özenli tüketmek ve ihtiyaçlarýný karþýlarken gelirleri ve giderleri arasýndaki kritik dengeyi gözetmek durumundadýr. Bununla birlikte gelirlerinin bir kýsmý ile gelecekte ortaya çýkabilecek öngörülemeyen geliþmeler karþýsýnda çaresiz kalmamak amacýyla tasarruf da yapmak zorundadýr. Ayrýca, bireyler çok uzun bir süreçte yaptýklarý birikimleri veya bir finans kuruluþundan temin ettikleri krediyi, akýlcý yatýrým tercihlerinde bulunarak, daha yüksek getiri elde etmek ve refah seviyesini artýrmak amacýndadýrlar. Bireyin anýlan niteliklerinin ortaya çýkartýlmasýnda ve bir ülkenin asýl zenginliði olan nitelikli insan kaynaðý üretiminde eðitimin rolü yadsýnamaz. Son otuz yýlda geliþmiþ ve geliþmekte olan birçok ülkede serbest piyasa ekonomisi sisteminin tercih edilmesi doðrultusunda, ulusal ve uluslararasý finans piyasalarý ile finansal araçlarýn daha karmaþýk bir yapýya dönüþmesi, bireyler açýsýndan tasarruf ve yatýrým süreci kavramlarýna daha da ilgi ve özen gösterilmesine yol açmýþtýr. Bir toplumda sermaye birikiminin saðlanmasýnýn temel koþullarýndan biri olan tasarruf eylemi ve bu tasarruflarýn akýlcý yatýrýmlara 14
yönlendirilmesi sonucu ortaya çýkacak olan makroekonomik kazanýmlar, bireyin kiþisel refahý açýsýndan olduðu kadar toplumun geneli bakýmýndan da büyük önem taþýmaktadýr. Bir toplumda sermaye birikiminin saðlanmasýnýn baþlýca koþulu, hanehalkýndaki tasarruf bilincinin varlýðýdýr. Son yýllarda, bireylerin tasarruf konusunun önemini algýlamasý amacýyla, diðer bir ifadeyle, tasarruf düzeyinin bireye gelecekte saðlayacaðý refah artýþýna yönelik temel bilincin artýrýlmasý için yapýlan çalýþmalar (finansal eðitim faaliyeti kapsamýnda) büyük bir hýz kazanmýþtýr. Diðer taraftan, yýllar boyunca tasarruf edilen birikimlerin akýlcý olmayan yatýrým kararlarý ile deðer kaybedebileceði, hatta yok olabileceði unutulmamalýdýr. Bu nedenle, bireylerin yatýrým sürecine iliþkin (yatýrým araçlarý, finansal kurumlar, düzenleyici ve denetleyici otoriteler, finans piyasalarý vb. konulara) yeterli finansal bilgi birikimi ve donanýma diðer bir ifadeyle, finansal okuryazarlýða veya asgari finans kültürüne sahip olmasý, olumsuz yatýrým sonuçlarý ile karþýlaþma olasýlýðýný en aza indirecektir. Bireyin vereceði akýlcý yatýrým kararlarý, sonuçta toplumun yatýrým kararlarýnýn isabetli ve yatýrým performansýnýn tatminkâr olmasýný da beraberinde getirerek, kaynak daðýlýmýný daha etkili hale dönüþtürecektir. Bu anlamda, finansal eðitim konusu; hanehalkýnýn tasarruf, yatýrým (temel yatýrým konularýnýn yanýsýra belirlenmiþ katký esaslý emeklilik yatýrýmlarý konularýnda), borç ve kredi faaliyetleri ile finansal dolandýrýcýlýktan korunmaya iliþkin sistematik eðitim faaliyetlerinin tamamýný kapsamaktadýr. Bu çalýþmanýn amacý, bireysel yatýrýmcýlar açýsýndan finansal eðitim kavramýnýn stratejik önemine iþaret etmek ve finansal eðitim konusunda toplumun her kesiminin bilinçlendirilmesine katkýda bulunmaktýr. Ülkemizde baþta kamu kesimi olmak üzere, finansal kuruluþlar ve sivil toplum örgütlerinin, finansal eðitim konusuna yeterince ilgi ve özen göstermediði, yapýlan araþtýrmalardan açýkca anlaþýlmaktadýr. Bu süreçte dikkat çekici bir diðer husus ise, ülkemizde bulunan akademik çevrelerde de finansal eðitim konusuna iliþkin yeterli araþtýrma ve verinin bulunmadýðýdýr. Aslýnda bu çalýþmanýn en temel amaçlarýndan biri, finansal eðitim konusunda ülkemizde gözlenen bu veri ve bilgi eksikliðine bir ölçüde de olsa çare olabilmektir. Bu doðrultuda özellikle 15
geliþmiþ ülkelerdeki mevcut uygulamalar ve tecrübeler ýþýðýnda, finansal eðitim konusunun, Türkiye özelinde sivil toplum kuruluþlarýnýn yanýsýra kamu ve özel kesimlere kapsamlý bir biçimde açýklanmasý ve doðru algýlanmasýnýn saðlanmasý hedeflenmektedir. Finansal eðitim konusunun ülkemizdeki mevcut durumunu tespit etmeye yönelik olarak ve konunun akademik çevrelerce de gündeme alýnmasýna katkýda bulunmak amacýyla yapýlan bu araþtýrma, diðer taraftan uluslararasý baþarýlý ülke uygulamalarý ile karþýlaþtýrma yapýlabilmesine de olanak saðlayan betimsel bir çalýþmadýr. Finansal eðitim konusunun teorik altyapýsý çerçevesinde, öncelikle ulusal ve uluslararasý literatür ele alýnmýþ, ancak ulusal literatürde yeterli veri ve araþtýrmaya rastlanýlamamýþtýr. Halbuki, uluslararasý literatür incelendiðinde son derece kapsamlý ve ayrýntýlý araþtýrmalarýn yapýldýðý ve hizmetlerin sunulduðu görülmektedir. Bu doðrultuda, baþta ABD, Ýngiltere ve Avustralya olmak üzere, birçok Batý Avrupa ülkesinin araþtýrmacýlarý tarafýndan üretilen kitap ve makaleler ayrýntýlý bir biçimde incelenmiþtir. Bu süreçte veri ve bilgi toplamak amacýyla yoðun olarak uluslararasý veri tabanlarý ve ulusal kütüphanelerdeki yabancý kaynaklardan yararlanýlmýþtýr. Ayrýca, uluslararasý ve uluslarüstü kurum ve kuruluþlarýn internet ortamýndaki finansal eðitim hizmetleri incelenmiþ ve yakýn geçmiþte yapýlan neredeyse tüm uluslararasý finansal eðitim anketlerinin sonuçlarýna yer verilmiþtir. Beþ ana bölümden oluþan bu çalýþmanýn ilk bölümünde, finansal eðitim konusunun tanýmý ve kapsamý doðrultusunda finansal okuryazarlýk kavramý ve finansal eðitimin olasý makroekonomik etkileri ele alýnmýþtýr. Ýkinci bölümde, bireysel yatýrýmcýlar açýsýndan finansal eðitim konusunun teorik çerçevesi çizilmiþ, üçüncü bölümde ise, finansal eðitim hizmeti sunan taraflar ayrýntýlý olarak ifade edilmiþtir. Dördüncü bölümde, finansal eðitim konusu kapsamýnda toplumsal bir sorun olan bankacýlýk sistemi dýþýnda kalan kayýtdýþý bireyler ve finansal açýdan dýþlanmýþ veya marjinalleþmiþ tüketicilerin durumu ele alýnmýþtýr. Bu anlamda, toplumsal yaþam bakýmýndan son derece olumsuz ekonomik ve sosyal sonuçlarý bulunan bu temel sorunun, finansal eðitim konusu çerçevesinde nasýl ortadan kaldýrýlacaðýna iliþkin muhtemel çözüm önerileri sunulmuþtur. Beþinci ve son bölümde ise, Türkiye'de bireylerin ve ilgili kurumlarýn finansal eðitim konusuna bakýþ 16
açýlarý doðrultusunda araþtýrmanýn sonuçlarý ve finansal eðitim hizmetinin kamu ve özel kesimin yanýsýra sivil toplum kuruluþlarý aracýlýðýyla yaygýnlaþtýrýlmasýna iliþkin çözüm önerilerine yer verilmiþtir. Bu çalýþmanýn öncelikle ülkemizde eðitim konusundan sorumlu kamu otoritelerine (gerek ortaöðretim gerekse yükseköðretim düzeyinde), özellikle müfredatýn geliþtirilmesi çalýþmalarýnda yardýmcý olmasýný diliyorum. Öte yandan, sivil toplum kuruluþlarý ve finansal kuruluþlara, finansal eðitim konusunun stratejik öneminin doðru algýlanmasý bakýmýndan faydalý olmasýný arzu ediyorum. Bu anlamda, konunun stratejik öneminin anlaþýlmasý sonucu, bu konuda taraflarýn daha etkin inisiyatif kullanabileceðini düþünüyorum. Bu çalýþmanýn ayrýca, mali konularda düzenleyici ve denetleyici kamu/özel otoriteleri tarafýndan, ekonomik konulara ve kýsa vadeli finansal geliþmelere bir baþka bakýþ açýsý ile bakabilmelerini saðlamak noktasýnda da yararlý olmasýný umut ediyorum. Son olarak, bu çalýþmanýn finans ya da ekonomi konularýnda akademik düzeyde eðitim almamýþ bireyler için açýklayýcý olmasýný ve tüm amatör yatýrýmcýlarýn finansal açýdan bilinçlenmesine mümkün olduðu ölçüde katkýda bulunmasýný diliyorum. 17