ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ 5. Bölüm: Araştırmalarda Ölçme ve Ölçekler Giriş Bilimsel araştırmalarda bilimselliğin temel şartı araştırılan kavramlar, konular veya değişkenlerin ölçülebilir nitelikte olmasıdır. Yaş, cinsiyet, gelir durumu gibi değişkenlerin rakamsal ifadesi mümkünken, tutumlar, değerler ve algılar gibi sosyal bilimlere inceleme konusu olan değişkenlere değer atfetmek kolay değildir.bu değişkenlere atfedilen değerler cevaplayıcının sübjektif değerlendirmesine bağlı olduğundan, yapılacak değerlendirmeler mutlak objektiflikten uzak olacaktır. Bazı değişkenler dolaylı yollardan ölçülmek zorundadır. 1
Ölçme ve Ölçek Düzeyleri Ölçme, herhangi bir niteliği gözlemek ve gözlem sonucunda önceden tespit edilen belirli kurallara göre nesnelerin ve kişilerin özelliklerine sayılar ve semboller atamaktır. Varlık veya olayların belli bir özelliğe sahip oluş derecelerini belirleme işidir. Bir kumaş boyunun cetvel ile ölçülmesi gibi. Ö L Ç M E Niteliklerin gözlenerek, gözlem sonuçlarının sayı ya da diğer sembollerle ifade edilmesidir. Belli bir niteliğin uygun bir birim cinsinden dengini bulmaktır. Belli bir varlığa ait belli bir boyutun, ölçen tarafından, uygun bir ölçü aracı kullanılarak belli bir birim cinsinden ifadesidir. 2
Ö l ç m e n i n Ö ğ e l e r i 1. Nitelik 2. Ölçü aracı 3. Birim 4. Ölçen kişi, makine Ö l ç m e n i n Ö ğ e l e r i 1. Nitelik: Ölçmenin temel koşulu, gerekçesidir. Güvenilir ölçmeler için, niteliğin tanımlanıp sınırlandırılması gerekir. 2. Ölçü aracı: Ölçmenin olduğu yerde ölçme aracı vardır. Ölçme aracının duyarlılığı arttırıldıkça, ölçme de o derece duyarlı olur. 3. Birim: Boyutları belirli ve tanımlanmış büyüklüktür. Birim ölçü aracına evrensellik kazandırır. Seçilen birim eşit, genel, kullanılış amacına uygun olmalıdır. Birimsiz ölçme olabilir mi? 4. Ölçen (kişi/makine): İnsan yanında, saat, sayaçlar, bilgisayarlar, vb. makinalar. 3
Ö l ç m e-d e ğ e r l e n d i r m e S ü r e c i Nitelik Ölçme kuralı Ölçme Ölçüm Ölçüt Karar / Değerlendirme Nitelik İşlem Nicelik Nitelik Ölçmeye konu olan (özellik ve davranışlar) Ölçme Kuralı Ölçme işini yaparken niteliğin hangi miktarına ne değer verileceğini belirleme. Ölçme Ölçülen niteliklerin arasındaki ilişkileri koruyacak şekilde bu niteliklere sayı veya sembollerin atanması işlemleri. 4
Ölçüm Ölçme sonucunda elde edilen sayı ve/veya sembollerdir. Ölçüt Karar vermede kullanılan değerler/kriterlerdir. Değerlendirme Ölçüm sonuçlarının önceden belirlenmiş ölçüt(ler)le kıyaslanarak karar verilmesi işidir. D o l a y s ı z ve D o l a y l ı Ö l ç m e DOLAYSIZ- TEMEL (DOĞRUDAN) ÖLÇME: Ölçme konusu özelliğin, kendileriyle aynı türden bir araçla ölçülmesidir. * İki öğrencinin boy uzunluklarının ya da ağırlıklarının karşılaştırılması. DOLAYLI ÖLÇME: Doğrudan ölçülemeyen özellikler, onlarla ilgili olduğu bilinen ya da ilgili olduğu sanılan başka bir özellik gözlenerek, dolaylı olarak ölçülürler. * Sıcaklık, zeka, iyi vatandaş olma yeterlikleri,... Dolaylı ölçmelerde, dolaysız ölçme hata kaynakları yanında, asıl ölçme konusu davranış ile gerçekte gözlenen davranış arasında kurulan ilişki de bir hata kaynağı olabilir. 5
DOLAYLI ÖLÇME: A) Göstergeyle Ölçme: Bir değişkenin bir başka değişken yardımıyla ölçülmesidir. B) Türetilmiş Ölçme: Ölçülmek istenen değişken üzerinde bir ölçme işlemi yapmadan, bu değişkenle diğer değişkenler arasındaki bir bağıntıdan yararlanarak elde edilen ölçmedir. ÖĞRENCİNİN BAŞARISI = ARA SINAV + FİNAL + DEVAM % 30 % 60 % 10 Ölçme ve Ölçek Düzeyleri Ölçekler ise, deneklerin belli veriler baz alınarak sınıflandırıldıkları araç veya mekanizmalardır. Nesnelere sayılar vermede ve bu sayıların kullanılmasında uyulması gerekli kuralları ve kısıtlamaları belirtmek için kullanılır. 6
Ölçme düzeyleri Ölçme Düzeyi Nominal/Sözde Ordinal/sıralı Mukayese Kriteri Kimlik Sıra Sıralama Örnekler Cinsiyet, Göz rengi, Plakalar, Sporcu forma numaraları Takım taraftarlığı Marka tercihi, Sosyal sınıf, 500 büyük firma Ortalama değer Mod (tepe değer) Medyan (ortanca) Interval/Aralık Ratio/Oransal Aralıklar Mutlak büyüklük Sıcaklık, Başarı puanı, Bir ürüne karşı, tutumlar Satış miktarı, Müşteri sayısı Ağırlık, Zaman Aritmetik ortalama Bütün işlemler Sözde (nominal) Ölçüm Belli bir gruba ait olup olmamayı gösterir. Nesnelerin sadece gruplandırıldığı bir ölçme seviyesidir. Sayılar ve harfler bir kimlik olmaktan öteye gitmemektedir. Nesnelere verilen sayıların sayısal anlamları yoktur ve miktar belirtmezler. Göz rengi (mavi, yeşil..), cinsiyet (kadın, erkek), illere göre kod numarası verilmesi gibi. 7
Sıralı (ordinal) ölçüm Sıra bildiren ölçüler verir. Bir özelliğe en az sahip olandan en çok sahip olana ya da en çok sahip olandan en az sahip olana doğru bir sıralama yapmak mümkündür. Yani bir nesnenin belirli bir özelliği az mı yoksa çok mu taşıdığını söylemek mümkündür. Sıralananların birbirleri arasındaki farkları konusunda bir şey söylemek imkansızdır. Üç yarışçının sıralamasının bilinmesi fakat ne kadar süre farkı olduğunun bilinmemesi gibi. Aralı (interval) ölçüm Sayısal olarak eşit aralıkların eşit mesafeleri temsil ettiği bir ölçek olup nesnelerin sıralanmasında kullanılmaktadır. 1 ile 2 arasındaki mesafe ile 4 ile 5 arsındaki mesafe eşittir. Sıfır noktası sabit olmadığı için başlangıç noktası görecelidir. Burada sıfır noktası sayısallaştırmayı kolaylaştıran bir başlangıç noktasıdır, doğal ya da mutlak sıfır noktası değil. Oda sıcaklığı 0 derecedir dendiğinde buradaki sıfır gerçek değildir, çünkü oda sıcaklığının olmadığı söylenemez. 8
Oranlı (rasyo) ölçüm Daha önceki ölçeklerin tüm özelliklerini taşımakla beraber mutlak sıfır noktasına da sahiptir. En üst ölçüm seviyesidir ve her türlü istatistiksel ve matematiksel işleme imkan tanımaktadır. Cevaplayıcı 0 dan herhangi uygun bir sayıya kadar cevap verebilir. Yıllık kazancınız ne kadar, kaç çocuğunuz var gibi. Ölçek Türleri Kategorili Sürekli Ölçekler Tekli Ölçekler Sıralama Sabit-Toplam Ölçekler Grafiksel Karşılaştırmalı Çoklu Ölçekler Likert Semantik F. 9
Sürekli Ölçekler Bu ölçeklerde cevaplayıcı iki uç arasında uzanmakta olan bir çizgi üzerindeki uygun bir yere işaret koyar. Değerlendirme aşamasında araştırmacı cevap çizgisini gereken sayıda aralığa böler ve cavaplayıcının cevabını rakamsal olarak ortaya koyar. Oluşturulması kolay fakat skorların belirlenmesi zor ve güvenilir değildir. Sürekli ölçekler Alanya yı diğer turistik destinasyonlarla karşılaştırdığınızda nasıl buluyorsunuz? Muhtemelen... Muhtemelen en kötüsü en iyisi Muhtemelen... Muhtemelen en kötüsü en iyisi Çok kötü Ne kötü ne iyi Çok iyi Muhtemelen... Muhtemelen en kötüsü en iyisi 10
Tekli Ölçekler Tek madde veya sorudan ibarettir. a) Kategorili ölçekler b) Sıralama ölçekleri c) Sabit-Toplam ölçekler d) Grafiksel / Şekilsel ölçekler e) İkili-karşılaştırmalı ölçekler Tekli Ölçekler Kategorili Ölçekler Cevap seçenekleri kategoriler halinde verilmektedir. Kategoriler arasında çakışma olmamalıdır yani her denek sadece bir seçeneğe ait olmalıdır. 11
Tekli Ölçekler Kategorili ölçekler Resepsiyon hizmetlerinden ne derece memnunsunuz? [ ] Çok memnunum [ ] Oldukça memnun [ ] Kısmen memnun [ ] Biraz memnun [ ] Hiç memnun değil Bu oteli seçmekten memnun musunuz? Çok memnun 1 2.3.4.5 Hiç memnun değil Bölgede bulunan tatil köylerine kıyasla X tatil köyünü nasıl buluyorsunuz? [ ] Çok iyi [ ] Vasat/orta [ ] Çok kötü Tekli Ölçekler Sıralama Ölçekleri Deneklere inceleme konusuyla ilgili özellikler listesi verilir ve onlardan listedeki özellikleri tercih, önem sırası vaya başka bir ölçüte göre sıralaması istenir. 12
Tekli Ölçekler Sıralama Ölçekleri Tatil için paket tur satın alırken tercihinizin belirlenmesinde aşağıdaki faktörlerin rolünü önem sırasına göre belirtiniz Sıra Kalite... Fiyatı... Ödeme kolaylığı... Tur operatörünün ünü... Reklamlar Tekli Ölçekler Sabit-Toplam Ölçekleri Deneklerden, kendilerine verilen 100 tam puanın önem derecesi veya hoşlanma seviyesine göre listede verilen özelliklere dağıtılması istenir. Verilen puanların toplamı tam olarak 100 olmak durumundadır. 13
Tekli Ölçekler Sabit-Toplam Ölçekleri Konakladığınız otele yönelik memnuniyet düzeyinizi etkileyen aşağıdaki faktörleri toplamı 100 puan olacak şekilde önem derecelerine göre puanlayınız. Hizmet kalitesi... Fiyat... Fiziki özellikler... Güleryüz... TOPLAM 100 Tekli Ölçekler Grafiksel / Şekilsel Ölçekler Özellikle okuma yazma bilmeyen ve küçük çocuklar üzerinde yapılan bu anketlerde cevaplar kelime halinde değil şekiller ve skeçlerle verilmektedir. 14
Tekli Ölçekler Grafiksel/Şekilsel Ölçekler Oda temizlik hizmetlerinden ne derece memnunsunuz Tekli Ölçekler İkili-karşılaştırmalı Ölçekleri Deneklerden ikililer arasında seçim yapması istenmektedir. Restoran tercihinizde aşağıdaki özelliklerden hangisi daha önemlidir? [ ] Kalite [ ] Fiyat [ ] Konum [ ] Dekorasyon [ ] Lezzet [ ] Çeşitlilik 15
Çoklu Ölçekler Birden çok maddeden meydana gelen ve maddelerin aynı ölçeğe göre değerlendirildiği ölçeklere denir. Tek boyutlu olarak ölçülmesi mümkün olmayan çok boyutlu kavramların ölçülmesinde kullanılır. a) Likert ölçeği b) Semantik farklılıklar ölçeği Çoklu Ölçekler Likert Ölçeği Sosyal bilimler alanında yaygın olarak kullanılmaktadır. Deneklere çeşitli yargılar ve ifadeler yöneltilir ve bu yargılara katılıp katılmama derecelerini belirtmeleri istenir. Likert ölçeğinde cevaplar Katılıyorum- Katılmıyorum şeklindedir. Daha çok kişilerin tutum ve eğilimlerini ölçme amaçlı kullanılır. En önemli dezavantajı doldurma için gerekli sürenin uzunluğudur. 16
Çoklu Ölçekler Likert ölçeği Kategori sayısı olarak 5,7,9 ve 11 li olabilir. En sık kullanılanı 5 li olanıdır. Değerlendirmede iki alternatif bulunmaktadır. 1) Ölçekte yer alan her ifade ayrı ayrı değerlendirilir. İfadeler arası korelasyon ve ilişki incelenebilir. 2) Skorların toplamı üzerinden değerlendirme yapılabilir. Çoklu Ölçekler Likert Ölçeği İNTERNET SİTESİ KULLANIM AMAÇLARINA İLİŞKİN AŞAĞIDAKİ İFADELERE KATILIM DÜZEYİNİZİ BELİRTİNİZ Potansiyel/fiili müşterilere mesaj iletmek. [ ] Tamamen katılıyorum [ ] Kısmen katılıyorum [ ] Ne katılıyor/ne de katılmıyor [ ] Kısmen katılmıyor [ ] Hiç katılmıyor 17
İNTERNET SİTESİ KULLANIM AMAÇLARINA İLİŞKİN AŞAĞIDAKİ İFADELERE KATILIM DÜZEYİNİZİ BELİRTİNİZ LÜTFEN İşletmenizin durumunu göz önünde bulundurarak aşağıdaki ifadelere katılım düzeyinizi belirtiniz! (5) Kesinlikle Katılıyorum çok güçlü bir katılma durumunu (1) Kesinlikle Katılmıyorum çok güçlü bir katılmama durumunu ifade eder. Kesinlikle Katılıyorum Katılıyorum Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum Katılmıyorum Kesinlikle Katılmıyorum Potansiyel/fiili müşterilere mesaj iletmek. 5 4 3 2 1 Marka hakkında müşterilere bilgi sunmak. 5 4 3 2 1 Pazar bilgisi toplamak. 5 4 3 2 1 Turistleri sürekli bilgilendirmek. 5 4 3 2 1 Müşterileri ikna etmek 5 4 3 2 1 Müşterilerle daha hızlı iletişim kurmak. 5 4 3 2 1 Firma imajını güçlendirmek. 5 4 3 2 1 Müşteri memnuniyetini artırmak. 5 4 3 2 1 Çoklu Ölçekler Semantik Farklılıklar Ölçeği Mamul, marka ve firma imaj çalışmalarında yaygın olarak kullanılır. İncelenen nesne/marka/ürüne ait çeşitli özelliklere ilişkin nitelendirmeler zıt kutuplara gelecek şekilde yedi noktalı bir doğru üzerine yerleştirilmiştir. Denek kendine uygun bir yere işaret koyar. Bu ölçek ile aralık seviyesinde ölçüm yapmak amaçlanmıştır. 1-7 şeklinde veya -3-+3 şeklinde ölçeklendirilebilir 18
Çoklu Ölçekler Semantik Farklar Ölçeği X Otel hakkında ne düşünüyorsunuz? Çok ucuz!...!...!...!...!...!...!...! Çok pahalı Kaliteli!...!...!...!...!...!...!...! Kalitesiz Konumu iyi!...!...!...!...!...!...!...! Konumu kötü!...!...!...!...!...!...!...!!...!...!...!...!...!...!...! Çoklu Ölçekler Stapel Ölçeği Deneklerin nesnelerin belirli özelliklerine ait değerlendirmeyi aşağıdakine benzer bir ölçek üzerinde işaretledikleri ölçek türüdür: X Otel web sitesi + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 Hızlıdır - 1-2 - 3-4 - 5 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 Kullanıcı dostudur - 1-2 - 3-4 - 5 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 Bilgi vericidir - 1-2 - 3-4 - 5 19
Ölçeklerle İlgili Önemli Noktalar-1 Kategori sayısı; arttıkça ölçme hassaslaşır, normal dağılıma yaklaşılır. Ancak, cevaplayıcı kategoriler arasında ayrım yapmakta zorlanır. Uygulama: 5 ile 9 kategori arasında Öneri: cevaplayıcı tecrübeli ise fazla, tecrübesiz ise az kategori. Ölçeklerle İlgili Önemli Noktalar-2 Ölçeklerde denge; olumlu ve olumsuz kategori sayısı eşit ise dengeli, değilse dengesiz ölçek. Tek / Çift sayılı ölçek: Tek sayılı ölçek: 3-5-7-9-.. (nötr-orta nokta) Çift sayılı ölçek: 2-4-6-8-.. (taraf olmaya yöneltme) 20
Ölçeklerle İlgili Önemli Noktalar-3 Zorlanmış / Zorlanmamış ölçek; fikrim yok seçeneği varsa zorlanmamış ölçek; fikrim yok seçeneği yoksa zorlanmış ölçek. Zorlanmamış ölçekte veriler daha saftır Kategorilerin yapısı ve yazılı gösterimi; sayısal, kelime veya resimsel biçimde kategorilerin ifade edilmesi. Ölçeklerle İlgili Önemli Noktalar-4 Ölçeğin fiziksel formu; kategorilerin yatay veya dikey gösterimi, kutucuklar, satırlar, sürekli çizgiler, pozitif veya negatif değerler, grafiksel şekiller. 21
Verilerin İnandırıcılığı Bilimsel araştırmaların temel amacı araştırmacının cevabını aradığı soru veya probleme doğru cevap verebilmektir. Bunun için araştırmalarda iki noktaya özel önem verilmektedir. Geçerlilik Güvenilirlik Geçerlilik Bir test veya ölçeğin ölçülmek istenen şeyi ölçme derecesidir. Ölçekte yer alan sorularla gerçekten ölçmeyi amaçladığımız şeyi ölçebilir miyiz? sorusu sorulmalıdır. Bu soruyu cevaplamak için değişik geçerlilik testleri geliştirilmişir. a) İçerik geçerliliği, anketin yeterli sayıda ve ölçülmek istenen olguyu temsil edebilecek sorulardan oluştuğundan emin olmak için yapılır. (Yapı geçerliliği; Ölçüt geçerliliği; Öngörüsel geçerlilik) 22
Geçerlilik b) Yapısal geçerlilik ölçeğin hangi kavram ve özellikleri ölçtüğünün belirlenmesini incelemektedir. Araştırmacı ölçeğin neden doğru olduğunu ortaya koymaya çalışır. Yakınsal geçerlilik sözkonusu ölçeğin aynı yapıyı ölçen diğer ölçütlerle ne derece örtüştüğünü gösterir. Diğerleriyle yüksek korelasyonun olması beklenmektedir Ayırtedici geçerlilik ise farklı yapıları ölçen ölçekler ile zayıf ilşkinin (düşük korelasyon) olması anlamına gelmektedir. Yapısal geçerlilik için hem yakınsan hem de ayırt edici geçerlilik olmalıdır. Güvenilirlik Bir testin veya ölçeğin ölçmek istediği şeyi tutarlı ve istikrarlı bir biçimde ölçme derecesidir. Güvenilir bir test veya ölçek, benzeri şartlarda tekrar uygulandığında benzeri sonuçlar verir. Bir ölçeğin güvenilirliği ölçekte yer alan tesadüfi hatalarla ilgilidir. Ölçeğin yapısında yer alan sistematik hata güvenilirlik üzerinde etkili olmayacaktır. 23
Güvenilirlik Ölçeğin güvenilirliğini ölçmede çeşitli yaklaşımlar kullanılmaktadır. a) Test-yeniden test yaklaşımında benzer anket iki farklı zamanda aynı denekler ve mümkün olan aynı şartlar altında tekrarlanır. b) Alternatif formlar yaklaşımında anketin eşdeğer iki formatı iki-dört hafta arayla deneklere uygulanır. c) İçsel tutarlık analizinde çok sayıda maddeden oluşan Likert bir ölçek kullanılarak, ölçekte yer alan maddeler arasındaki korelasyon değerine bakılır. İkiye ayırma güvenilirliği ve alfa katsayısı en yaygın kullanılan yöntemlerdir. Ölçmede Hata Ölçmede hata; gözlenen puan ile gerçek puan arasındaki farkı ifade eder. Ölçme sonuçlarına istenmeyen değişkenlerin karışmasıdır. Sosyal konularda ölçme işlemlerine hata karışma olasılığı yüksektir. 24
Ölçmede Hata Kaynakları Denek hatası Denek önyargısı Gözlemci hatası Gözlemci önyargısı Ölçmede Hata Kaynakları-1 25
Ölçmede Hata Kaynakları-2 Unutmayın,... Mükemmel ölçek yoktur. Her ölçüm belirli oranda hata içerir. Hatalar ya örnekleme kaynaklıdır ya da örnekleme dışıdır (sistematiktir) Anket uygulamaya girdikten sonra geri dönüş yoktur. OK YAYDAN ÇIKMIŞTIR. Başlangıçta doğru soru doğru form doğru kişi seçimi anketin başarısında kritik rol oynar.yani PİLOT UYGULAMASINI MUTLAKA yapınız. Anket doldurma kurallarına dikkat ediniz... 26