TÜRKİYE MUZ ÜRETİM VE İTHALATININ BOX-JENKİNS VE DELPHİ YÖNTEMLERİ İLE TAHMİNİ

TÜRKİYE MUZ ÜRETİM VE İTHALATININ BOX-JENKİNS VE DELPHİ YÖNTEMLERİ İLE TAHMİNİ Osman UYSAL 1 O. Sedat SUBAŞI 1 Baran YAŞAR 2 uysalosman@hotmail.com sedatsbs@gmail.com byasar@cu.edu.tr 1 Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Erdemli / MERSİN 2 Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Araştırma ve Uygulama Çiftliği, Adana ÖZET Ülkemizde yüksek düzeyde gümrük vergisiyle muz üretiminin korunması nedeniyle gerek açıkta gerekse örtüaltında muz üretimi son yıllarda yaygınlaşmıştır. Bu çalışmada; Türkiye'nin 1981 2014 yıllarına ait muz üretim ve muz ithalat miktarları incelenmiş, üretim ve ithalat tahmininde Delphi metoduyla hem üretim hem de ithalat tahmini için 5'er adet sektör uzmanının görüşlerinden mevcut üretim ve ithalat yapısı dikkate alınarak subjektif düzeltme yöntemine göre yeni seri oluşturulmuştur. Elde edilen yeni seri Box Jenkins metotlarından biri olan Çift Üstel Düzeltme yöntemi kullanılarak 2015 2019 yılları için öngörü gerçekleştirilmiştir. Çalışmada, 2015 yılında muz üretiminin 263,124 ton ile 264,064 ton arasında, muz ithalatının 214,400 ton ila 219,075 ton arasında gerçekleşeceği öngörülmüştür. Anahtar Kelimeler: Muz, üretim, ithalat, Delphi metodu, Çift Üstel Düzeltme yöntemi. TURKEY BANANA PRODUCTION AND IMPORT FORECASTING BY USING BOX JENKINS MODEL AND DELPHI METHODS Banana production in Turkey has become widespread both in open field and greenhouse in recent years due to high level custom tariffs. In this study, Turkeys banana production and banana import quantities are examined between 1981-2014. Double Exponential Smoothing method was used for prediction of next 5 years' banana production and import quantity, and new time series created through Subjective Correction method. As a result in 2015, Turkeys banana production volume estimated between 263,124-264,064 tons, and import quantity estimated between 214,400-219,075 tons. Keywords: Banana, production, import, Delphi method, Double Exponential Smoothing 1275

1. GİRİŞ Muz, esas olarak bir tropik iklim meyvesidir ve daha çok gelişmekte olan ülkelerde üretilen ve bu ülkelerin ana ürünü ve ihraç ürünü olması muzun belirgin bir özelliğidir. Gelişmiş ülkelerde rahatlıkla pazar bulabilmektedir. Ülkemizde muz üretimi son yıllarda sera altı yetiştiriciliğinde gelişmesinden sonra önem kazanmıştır. Yüksek gümrük vergisiyle korumanın yanında tarife dışı engel gibi görülen ve 2001 yılında büyük çapta ithalat yaptığımız Ekvator un Dünya Ticaret Örgütüne şikâyet ettiği kontrol hizmetlerinin etkisiyle yurt içi fiyatlara müdahale edilmekte ve üretim desteklenmektedir. Üretim ve verimimizin özellikle son yıllarda artış göstermesi ülkemiz için önemlidir. Cenevre çerçeve kararları gelişme yolundaki ülkelere özel ve farklı muamele kapsamında bazı ürünleri (hassas ve özel ürünler ) ithalat rekabetine karşı koruma ayrıcalığı tanımaktadır. Özel ve farklı muamele kapsamında sağlanacak geçici ayrıcalıklar için kriterler çok açık olmadığından hangi ürünlerin bu kapsamdan yararlanacağı açık değildir. Muz hassas ürün kapsamına dâhil olsa bile %147.5 olan ithalat tarife oranı aynı kalmayacaktır. Sadece daha küçük oranlı ve daha uzun süreli bir takvime göre tarifede indirim yapılacaktır. Bundan başka çerçeve kararların 45. maddesinde ifade edildiği gibi en az gelişmiş ülke orijinli malların gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere gümrük vergisiz gireceği şeklindeki ifade Türkiye için büyük önem ifade etmektedir. Büyük olasılıkla müzakerelerde en az gelişmiş ülkelere verilecek gümrüksüz giriş tavizine gelişmekte olan ülkelerde olumlu cevap vereceklerdir. En az gelişmiş ülkelerin üretim ve ihracat verileri incelenerek, bu ülkelerden gümrüksüz olarak hangi ürünlerin Türkiye ye girebileceği belirlenmelidir. Örneğin muz, susam, yaş meyve, kahve vb ürünler bu ülkelerden gümrüksüz Türkiye ye girme olanağına kavuşabilir (Koç,2005). İthalat vergilerinin düşürülmesi veya kaldırılması ihtimali, dünya muz ticaret yapısı ve ithal muz maliyetlerinin düşük olması gibi muz üretiminde tehdit olarak algılanan unsurlar yakın gelecekte muz tarımını olumsuz etkileyebilecektir (Subaşı ve ark., 2015). Türkiye de muz üretiminin %73'ü Mersin de, %27'si Antalya da yapılmaktadır. Geriye kalan az miktardaki muz ise Hatay ve çok az miktarda da olsa Adana'da üretilmektedir (TÜİK, 2015). Son yıllarda hızlı bir şekilde örtü altı yetiştiriciliğine geçiş yapılmış, üretim ve kalitede önemli derecede artış sağlanmıştır. Örtüaltı yetiştiriciliğin doğa koşullarında bağımlılığı azaltmasından dolayı verimde dolayısıyla üretimde artış sağlaması bakımından avantaj olarak göründüğü göz önüne alınırsa bu yönde teknik ve mali konularda üreticilere yol göstermesi ve destek verilmesi halinde gelecek yıllarda üretim artışı sağlamak mümkün olabilecektir (Ege, 2003). Bu çalışma, 1981 2014 yılları arasında Türkiye'nin muz üretim ve ithalat miktarının zaman serileri kullanılarak önümüzdeki 5 yılda tahminlerin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmada kullanılan 1981 2014 yıllarına ait Türkiye'nin muz üretim ve ithalat miktarına ilişkin veriler Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yayımlanan veritabanından yararlanılmıştır. Zaman serisi, herhangi bir olaya ilişkin gözlem değerlerinin zamana göre sıralanmasıyla oluşturulan dizilerdir. Zaman serileri analizi ise, belirli zaman aralıklarında gözlenen bir olay hakkında, gözlenen serinin yapısını veren stokastik süreci modellemeyi ve geçmiş dönemlere ilişkin gözlem değerleri yardımıyla geleceğe yönelik tahminler yapmayı amaçlayan bir 1276

metottur (Kaynar ve Taştan 2009; Özer ve İlkdoğan, 2013). Zaman serileri, ele alınan serisinin bugünkü ve geçmiş değerlerini kullanarak geleceğe dönük tahminde bulunmaktır. Bu amaca yönelik geliştirilmiş çeşitli yöntemler bulunmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye'nin muz üretimi ve ithalatına ilişkin zaman serisi verileri otokorelasyon ve kısmi otokorelasyon grafikleri ve ilgili istatistik testler (Dickey Fuller vb.) yardımıyla durağanlıkları incelenmiştir ve seriler analize uygun hale getirilmiştir. Geçmiş üretim ve ithalat miktarlarının doğru tahmini verebilmesi ya da diğer bir ifadeyle tahmin hatalarının en aza indirilebilmesi için tahminlerde bir Box Jenkins metodu olan Çift Üstel Düzeltme Yöntemi (Double Smoothing) yöntemi kullanılmıştır. Üstel düzeltme yöntemleri, geçmiş verileri matematiksel olarak düzeltmekte ve veri setindeki en son gözlem değerine en yüksek, daha önceki gözlem değerlerine de azalan bir biçimde ağırlık vermektedir. Çift üstel düzeltme yöntemi ise belli bir trend içeren seriler için kullanılmaktadır (Selçuk, 2010). Muz üretim ve ithalat edilen tahminlerin daha sağlıklı öngörü yapılabilmesi için çalışmanın daha sonraki aşamasında Delphi yöntemi kullanılmıştır. Delphi metodunda, ilk olarak uzmanlar grubu bireysel olarak kendi bilgilerine dayanarak gelecekteki satışları tahmin ederler. Her bir uzman, gruptaki diğer kişilerin nasıl bir satış tahmini yaptığından habersiz olarak tahmin yapar. Tahminlerin birinci bölümü özetlenir ve ortalama sonuçlar ve tahminin boyutları gerisin geri uzmanlara bildirilir. Daha sonra onlara, grubun nasıl cevaplandırdığını bildiği aynı konu üzerinde yeniden tahmin yapması istenir. Uzmanlar kendi tahminlerini değiştirebilir veya önceki orjinal tahminlerinde sabit kalırlar. Bu hesaplama ve geriye bilgilendirme süreci bir kaç sefer tekrar eder. Bazı durumlarda son sefer yöneticiler arasında yüz yüze görüşmeyi içerir ki bu görüşmede satış tahmininde uzlaşmaya gidileceği umulur (Eroğlu, 1996). Delphi yönteminde Türkiye'nin muz üretim ve ithalatı öngörülerini gerçekleştirmek için 2015 yılı Ağustos ayında her bir değişkene ait 5 kişilik uzmandan oluşan gruba 2 aşamalı olarak en küçük, ortalama ve en yüksek tahmin değerleri sorulmuş ve uzlaşma sağlanmıştır. Delphi yönteminden elde edilen öngörüler küçükten büyüğe doğru sıralanarak nokta ve aralık tahmin değerleri oluşturulmuştur. Birincil veriler ile birlikte Delphi yönteminden elde edilen tahmini değerlerden yararlanılarak Subjektif Düzeltme Yöntemi ile yeni seri elde edilmiştir. Yeni serinin elde edilmesinde Subjektif Düzeltme Yöntemi kullanılmıştır (Hardaker ve ark., 2004). Buna göre; g(n) ij =E[g(s) i ] +{g(h) ij E(g(h) ij }σ(s) j /σ(h) j Formülde; g(n) ij = düzeltilmiş zaman serisini, E[g(s) i ] = subjektif olasılık dağılımını, g(h) ij = mevcut zaman serisi değerini, E(g(h) ij = zaman serisinin ortalamasını, σ(s) j = subjektif olasılık dağılımının standart sapmasını, σ(h) j = zaman serisinin standart sapmasını ifade etmektedir. 1277

3. BULGULAR Zaman serileri analiz yöntemiyle Türkiye'nin muz üretim ve ithalat modellenmesi yapılırken ilk yapılması gereken işlem logaritması alınmış serinin durağanlığının test edilmesidir. Böylece serinin durağan olup olmadığına karar verilir. İncelenen her bir değişken için serinin logaritması alınmış ve zaman serisi durağan hale getirilmiştir. Sonraki aşamada uzman görüşlerine dayalı olan katsayılar elde edilmiş ve öngörüler gerçekleştirilmiştir. 3.1. Türkiye'nin Muz Üretimine İlişkin Tahminler Türkiye nin 1981 2014 yılları arası muz üretim miktarı incelendiğinde son dönemlerde üretimde önemli artışlar görülmektedir (Şekil 1). 2014 yılı itibariyle Türkiye nin muz üretim miktarı 251.994 ton olarak gerçekleşmiştir (TUİK, 2015). Üretim miktarı (ton) Yıllar itibariyle Türkiye'nin muz üretimi (ton) 300.000 200.000 100.000 0 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Yıllar Şekil 1. Türkiye muz üretimi, 1981 2014 (TUİK, 2015) 1981 2014 yılları için Türkiye nin muz üretim miktarı Çift Üstel Düzeltme Yöntemi kullanılarak 2015 2019 yılları için gerçekleştirilen öngörü Çizelge 1'de verilmiştir. Çift üstel düzeltme yöntemine göre yıllar itibariyle muz üretiminin artacağı öngörülmektedir. Çizelge 1. Muz üretim öngörüsü (Ton) Yıllar Tahmini En Düşük En Yüksek 2015 269,358 187,724 386,492 2016 284,518 156,913 515,882 2017 300,525 129,984 694,816 2018 317,439 107,359 938,577 2019 335.297 88,556 1,269,521 Muz üretimi ile ilgili gerçekleştirilen tahmin aralığının oldukça geniş olduğu görülmüştür. İncelenen dönemde elde edilen tahminlerin daha sağlıklı öngörü yapılabilmesi amacıyla muz üretimine ilişkin 5 uzmanın görüşlerine ilişkin öngörüler küçükten büyüğe doğru sıralanarak nokta ve aralık tahmin değerleri oluşturulmuştur (Çizelge 2). 1278

Çizelge 2. Delphi yöntemine göre muz üretim tahmininin oluşturulması (1000 Ton) Uzman (n) Olasılık (1/n) Tahmin En düşük En yüksek 1 0.20 260.00 255.00 265.00 2 0.20 258.00 252.00 262.00 3 0.20 260.00 250.00 265.00 4 0.20 257.00 252.00 260.00 5 0.20 262.00 260.00 270.00 Ortalama 259.40 253.80 264.40 Standart sapma 1.95 3.90 3.78 Ağırlıklı ortalama* 259.40 253.80 264.40 Medyan 260.00 252.00 265.00 Beklenen değer** 259.40 253.80 264.40 Nokta tahmini (%95 güven aralığı)*** 259.40 ± 1.71 253.80 ± 3.42 264.40 ± 3.31 Aralıklı tahmin (%95 güven aralığı)*** Alt sınır 257.69 250.38 261.09 Üst sınır 261.11 257.22 267.71 Üçgen dağılım nokta tahmini (%95 güven aralığı)**** 259.20 ± 1.90 Üçgen dağılım aralıklı tahmini (%95 güven aralığı)**** Alt sınır 257.30 Üst sınır 261.10 Muz konusunda faaliyet gösteren ve çalışmaları olan uzmanlara göre gelecek dönemlerde muz üretiminin artması beklenmektedir. Bu artışın temel nedenleri arasında örtüaltı üretimin yaygınlaşması ve verimin açıkta üretime göre fazla oluşu ayrıca üretim bölgelerinin genişlemesinden kaynaklandığı ifade edilmektedir. Elde edilen yeni seri ile gelecek 5 yıllık dönemde muz üretim miktarına ilişkin tahmini değerler Çizelge 3'de verilmiştir. Subjektif düzeltme metoduna göre muz üretiminin yıllar içinde artacağı öngörülmektedir. Çift üstel düzeltme yöntemine ile karşılaştırıldığından tahmin aralığının daraldığı ve gerçekleştirilen öngörülerin daha tutarlı olduğu ortaya çıkmaktadır. Çizelge 3. Subjektif düzeltme metoduna göre muz üretimi öngörüsü (Ton) Yıllar Tahmini En Düşük En Yüksek 2015 263,597 263,124 264,064 2016 263,943 263,154 264,740 2017 264,296 263,166 265,430 2018 264,649 263,178 266,122 2019 264,996 263,190 266,821 3.2. Türkiye'nin Muz İthalatına İlişkin Tahminler Türkiye nin 1981 2014 yılları arası muz ithalat miktarı incelendiğinde son dönemlerde ithalatta dalgalanmalar görülmektedir (Şekil 2). 1279

İthalat miktarı (ton) Yıllar itibariyle Türkiye'nin muz ithalatı (ton) 300.000 200.000 100.000 0 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Yıllar Şekil 2. Türkiye muz ithalatı, 1981 2014 (TUİK, 2015). 1981 2014 yılları için Türkiye nin muz üretim miktarı Çift Üstel Düzeltme Yöntemi kullanılarak 2015 2019 yılları için gerçekleştirilen öngörü Çizelge 4'de verilmiştir. Çizelge 4. Muz İthalat Tahmini (Ton) Yıllar Tahmini En Düşük En Yüksek 2015 212,334 157,610 267,057 2016 217,026 134,205 299,848 2017 221,719 109,337 334,102 2018 226,412 83,913 368,911 2019 231,105 58,225 403,985 Muz üretiminde olduğu gibi ithalatında Delphi yöntemi kullanılarak 5 uzmandan 2 aşamalı olarak öngörüleri alınmıştır (Çizelge 5). Çizelge 5. Delphi yöntemine göre muz ithalat tahmininin oluşturulması (1000 Ton) Uzman (n) Olasılık (1/n) Tahmin En düşük En yüksek 1 0.20 215.00 200.00 225.00 2 0.20 210.00 205.00 220.00 3 0.20 212.00 200.00 218.00 4 0.20 210.00 205.00 220.00 5 0.20 217.00 202.00 225.00 Ortalama 212.80 202.40 221.60 Standart sapma 3.11 2.51 3.21 Ağırlıklı ortalama* 212.80 202.40 221.60 Medyan 212.00 202.00 220.00 Beklenen değer** 212.80 202.40 221.60 Nokta tahmini (%95 güven aralığı)*** 212.80 ± 2.73 202.40 ± 2.20 221,60 ± 2,81 Aralıklı tahmin (%95 güven aralığı)*** Alt sınır 210.07 200.20 218.79 Üst sınır 215.53 204.60 224.41 Üçgen dağılım nokta tahmini (%95 güven aralığı)**** 212.27 ± 3.44 Üçgen dağılım aralıklı tahmini (%95 güven aralığı)**** Alt sınır 208.83 Üst sınır 215.71 1280

Uzmanlara göre gelecek dönemlerde muz ithalatının artması beklenmektedir. Bu artışın temel nedenleri arasında nüfus artışı, ithal muza karşı olan talebin sürekliliği gibi etkenlerden kaynaklandığı ifade edilmektedir. Elde edilen yeni seri ile gelecek 5 yıllık dönemde muz ithalat miktarına ilişkin tahmini değerler Çizelge 6'da verilmiştir. Subjektif düzeltme metoduna göre muz ithalatının yıllar içinde artacağı öngörülmektedir. Çift üstel düzeltme yöntemine ile karşılaştırıldığından tahmin aralığının daraldığı ve gerçekleştirilen öngörülerin daha tutarlı olduğu ortaya çıkmaktadır. Çizelge 6. Subjektif düzeltme metoduna göre muz ithalatı öngörüsü (Ton) Yıllar Tahmini En Düşük En Yüksek 2015 216,738 214,400 219,075 2016 216,938 213,400 220,476 2017 217,139 212,338 221,939 2018 217,339 211,252 223,426 2019 217,540 210,155 224,924 Türkiye de muz üretimi talebin sadece %50 si kadarını karşılamaktadır. Talebi karşılamak amacıyla çoğunlukla gelişmekte olan ülkelerden ithal edilen muzun fiyatları ise yurtiçi fiyatlarla karşılaştırıldığında oldukça düşük seviyede piyasaya sunulmaktadır. Yerli muzun, piyasadaki fiyat rekabetini koruyabilmesi amacıyla ithal muza karşı gümrük vergisi uygulanmaktadır. Bu koruma önlemlerinin devam etmesi yurtiçi üretim artışının sağlanması açısından oldukça önemli yer tutmaktadır. Son yıllarda muz üretim alanlarında artış yaşanmıştır. Anamur, Bozyazı, Alanya ve Gazipaşa ilçelerinde yaygın olarak yetiştirilen bu ürün son yıllarda Fethiye, Finike, Kumluca, Bodrum, İskenderun, Samandağ, Dörtyol, Serik ve Silifke gibi başka ilçelerde de üretilmeye başlanmıştır. Üretim alanlarındaki bu artış eğiliminin önümüzdeki yıllarda da devam edeceği düşünülürse, verim artışı da dikkate alındığında, önemli üretim artışları sağlanabilecektir. Örtüaltında muz üretimi gün geçtikçe artış göstermektedir. Bu genişlemeye bağlı olarak üretim ve kalitede artış beklenmektedir. 4. TARTIŞMA Tarım sektörü gibi çeşitli risk ve belirsizlik koşullarında faaliyetlerini sürdüren sektörlerde yalnızca zaman serisini dikkate alınarak gerçekleştirilecek tahminler ve öngörülerde çok sağlıklı sonuçlar elde edilmesinde sorunlar yaşanabilecektir. Çünkü iklim, piyasa koşulları ve üretime bağlı diğer faktörlerin öngörülmesi güçtür. Bu nedenle yapılan tahmin çalışmalarında uzman görüşlerinin de dikkate alınarak hesaplamaların yapılması önem arz etmektedir. Ayrıca gerçekleştirilen bu çalışmada elde edilen sonuçlar, uzman görüşlerini de dikkate aldığından tahminlerde elde edilen tahmin aralığının daha daraldığını ve tutarlı hale getirdiğini ortaya koymaktadır. 5. SONUÇLAR Sonuç olarak bu çalışmada 1981 2014 dönemi Türkiye nin muz üretim ve ithalat miktarı incelenmiş, zaman serileri analizi sonuçlarına uzman görüşlerinden elde edilen tahminler eklenerek yeni bir zaman serisi oluşturulmuştur. Belirlenen tahmin modeli doğrultusunda Türkiye nin muz üretimine ilişkin 2019 yılına kadar öngörü yapılmıştır. 1281

Önümüzdeki beş yıl boyunca muz üretim ve ithalatının bir artış trendi içinde olacağı tahmin edilmektedir. Elde edilen öngörü sonuçlarına göre 2015 yılı muz üretimi 263,124 ton ile 264.064 ton arasında, muz ithalatının 214,400 ton ila 219,075 ton arasında gerçekleşeceği öngörülmüştür. Muz gibi korumacı politikaların uygulandığı ürünlerde, ürünle ilgili gelecek dönemlere ait tahminler ve öngörülerde bulunarak elde edilen veriler ve bulgular sektörle ilgili planlamalara ışık tutabilecek ve politika yapıcılara dayanak oluşturabilecektir. KAYNAKLAR Ege, H., 2003. Tarım Ekonomisi Bakış-Muz, Tarım Ekonomisi Araştırma Enstitüsü, Ankara. Eroğlu, A.H., 1996. Pazarlama Planlaması Sürecinde Satış Tahminleri ve Çoklu Regresyon ve Korelasyon Analizinin Etkinliği; Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı.1. Hardaker, J.B., Huirne, R.M.B., Anderson, J.R. and Lien, G., 2004. Coping with Risk in Agriculture, 2nd edn. CAB International, Wallingford. Kaynar, O. ve Taştan, S. 2009.Zaman Serisi Analizinde MLP Yapay Sinir Ağları ve ARIMA modelinin Karşılaştırılması, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 33(162): 161 172. Koç, A., 2005. Türkiye de Muz: İthalat Vergi Oranının Düşürülmesi, Perakendecilikte Yapısal Değişim ve AB Üyeliği Perspektifinden Geleceğe Bakış. Özer, O.O., ve İlkdoğan, U., 2013. Box Jenkins Modeli Yardımıyla Dünya Pamuk Fiyatının Tahmini, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi 2013-10 (2), Tekirdağ. Selçuk, I.Ş., 2010. Küresel Isınma, Türkiye nin Enerji Güvenliği ve Geleceğe Yönelik Enerji Politikaları, Ankara Barosu Yayınları, Ankara. Subaşı, O.S., Seçer, A.,Yaşar, B., Emeksiz, F., Uysal, O., 2015. Türkiye de Muz Sektörünün Pazarlama yapısı ve SWOT Analizi ile İncelenmesi, Alatarım, 14 (2): 17-28, Mersin. TÜİK, 2015. Türkiye İstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr 1282