DENETİMDE İÇ DENETİMİN YERİ ve ÖNEMİ TMS-20 DEVLET TEŞVİKLERİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ VE DEVLET YARDIMLARININ AÇIKLANMASI KAPSAMINDA YENİ TEŞVİK SİSTEMİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ÖZEL SAYI Yar.Doç.Dr. Aysel GÜNEY Bilecik Şeyh Edabali Yrd. Doç. Dr. Suat KARA Balıkesir Dilek Öztopçu Balıkesir BİLANÇO TARİHİNDEN SONRA ORTAYA Yrd. Doç. Dr. Nedim BOZ ÇIKAN OLAYLARIN DENETİMİ VE Hüseyin MERT YAYINLANAN DENETİM RAPORLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Okan Okan ŞÜPHELİ ALACAKLAR VE İLGİLİ Yrd. Doç. Dr. Sabiha Turgut ÖZELLİKLİ DURUMLARININ MUHASEBE Hüseyin MERT GENÇ STANDARTLARI VE VERGİ MEVZUATI AÇISINDAN İNCELENMESİ Okan Okan KIBRIS TA MUHASEBENİN TARİHSEL GELİŞİM EVRELERİ VE DÜNYADA ULUSLARARASI FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI Emel Çapkıner Tosun(MBA) Doğu Akdeniz Güzide Atai(MBA) Doğu Akdeniz Nuh Ziyahan BAŞAR Okan 1
DENETİMDE İÇ DENETİMİN YERİ ve ÖNEMİ Yar.Doç.Dr. Aysel GÜNEY Bilecik Şeyh Edabali Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu ÖZET Yönetim anlayışında meydana gelen gelişmeler, yasal düzenlemeler ve rekabet, iç denetçilerin görev ve sorumluluklarını sürekli arttırmaktadır. Günümüzde iç denetim; kurumsal yönetim, risk yönetimi ve denetim komitesinin başarılı olmasında önemli bir fonksiyon üstlenmiştir.. Ülkemizde iç denetim henüz istenen düzeyde değildir. Küçük şirketler bir yana büyük şirketlerin çoğunda iç denetim birimi bulunmamaktadır. Kurumsal Yönetim anlayışındaki gelişmelere bağlı olarak uzun yıllardan beri ABD de uygulama alanı bulan denetim komitesi artık tüm dünyada şirket organizasyon şemaları içinde yer almaktadır. Şirket yönetiminin yapabileceği hileleri önlemek, denetçilerin bağımsızlığını kuvvetlendirmek ve finansal raporlama sürecinin kalitesini arttırmak amacıyla önemli bir fonksiyon üstlenen denetim komitesinin etkinliği ve denetçilerle olan ilişkisi daha da önemli hale gelmiştir. İç denetim bir örgütün faaliyetlerini incelemek ve değerlendirmek amacıyla örgüt içinde oluşturulmuş bağımsız bir değerlendirme fonksiyonudur. İç denetim şirket işlemlerinde olası hata ve hileleri önleme konusunda önemli bir görev üstlenmektedir ve şirkette var olan her türlü düzensizliğin önlenmesi amacıyla da yeni kuralların yerleştirilmesinden sorumludur. Yönetim İlklerine göre tüm şirketlerin etkin, devamlı çalışan ve doğrudan komiteye raporlama yapan bir iç denetim fonksiyonuna sahip olması ve bunu devam ettirmesi gerekmektedir. Günümüzde iç denetim risk yönetimi, kurumsal yönetim ve denetim komitesinin başarılı olmasında önemli bir unsur haline gelmiştir. Günümüzde iç denetim alanı şirketlerin tamamına yayılmıştır. Denetim komitesi ve iç denetim, yönetimin hata ve hilelerini önlemeyi amaç edinmektedir. Etkin çalışan iç denetim fonksiyonu ve oluşturulan komite iç denetim bölümünün kalitesini; iç denetçilerin tarafsızlıklarını sürdürme, sürekli mesleki eğitime tabi tutma, bilim ve teknolojideki gelişmeleri takip ederek kendini bu alanda geliştirme, mesleki niteliklerini iyileştirme ve sertifikasyon gibi alanlarda teşvik ederek arttırabilir. 2
Anahtar kelimeler: Muhasebe, denetim, iç denetim, iç denetim komitesi JEL KODU: M42 THE IMPORTANCE AND PLACE OF INTERNAL AUDIT Assist.Prof. Aysel GÜNEY Bilecik Seyh Edabali University The School Of Applied Science ABSTRACT Developments occurring in the management approach, regulatory and competitive, constantly increases the duties and responsibilities of internal auditors. Today, internal audit; corporate governance has assumed an important function in the success of risk management and the audit committee. Internal control in our country is not at the desired level yet. Most of major companies have no internal audit unit aside smal companies. Depending on developments in the understanding of Corporate Governance the audit committee which has a practice area in the United States for many years is now included in the company organization charts all over the world. The effectiveness of the audit committee undertook an important function and its relationship with auditors in order to improve the quality of financial reporting process, to prevent cheats the Company's management can do, to strengthen the independence of the auditors has become even more important. Internal auditing is an independent appraisal function established within the organization in order to examine and evaluate the activities of an organization. Internal audit plays an important role in preventing potential errors and cheats in company operations and is responsible for the placement of the new rules in order to prevent any irregularities that exist in the company. According to principle of the management, all companies must be active, have an internal audit function which continuously working and reporting directly to the committee and this should be continued. Today, internal audit, risk management has become an important factor in the success of the corporate governance and audit committee. Today, area of internal audit spreads over the entire company. The audit committee and internal audit aims to prevent errors and cheat by management. Effective internal audit function and internal working 3
committee can improve the quality of the internal audit department by promoting in areas such as maintaining their objectivity of internal auditors, continuing professional education, following the developments in science and technology, rofessional qualifications improvements and certification. Keywords: Accounting, Audit, Internal audit, Internal Audit Committee JEL KODU: M42 YÖNETİM VE DENETİM KAVRAMI Yönetim evrensel bir kavram olup, ilgili bilim dallarının yaklaşımlarına göre zengin bir anlam dünyasına sahiptir. Yönetim sözcüğü genellikle hem bir faaliyet, hem de bu faaliyeti yerine getiren kuruluşları ifade etmek için kullanılır. Klasik yönetim kavramı, süreçlere, yöntemlere ve kurallara göre işlerin sevk ve idare edilmesini ifade ederken, işletme yönetimi, sadece talimat ve yönergelere göre iş yapmak yerine hedeflerin ve önceliklerin belirlenmesi, bunların gerçekleştirilmesi için uygulama plânlarının yapılması, insan kaynaklarının etkin kullanılması, performans değerlendirme ve yapılan işlerden sorumluluk alma gibi birçok fonksiyonu içermektedir (Al, 2002:112). Faaliyet olarak yönetimi; örgüt amaçlarına etkili ve verimli bir biçimde ulaşmak için, yaratıcılık, planlama, örgütleme, yöneltme, koordinasyon ve kontrol işlevlerini, bir bilgi sistemi ve sistemsel omurga üzerinde, olumlu bir iç çevre yaratarak ve dış çevre ile uyumlu olarak yürütmek şeklinde tanımlamak da mümkündür)m. KOBAL;206) Yönetim olgusunun içinde yer alan önemli öğelerden birisi olan denetimin etkinliği ile diğer parçalar arasındaki uyum sağlanabilmektedir.(t.ergun;2004) Yönetim ve denetim birbirini besleyen bir süreci ifade edebilmektedir. İyi kurgulanmış sağlıklı bir yönetim sisteminin olduğu ortamda, denetimin de kendinden beklenen fonksiyonları ifa etmesi kolaylaşmaktadır (N.TORTOP;1998) Denetim, ifa ettiği fonksiyonlarla idareye yön vermekte, dolayısıyla da rehberlik etmektedir. Yönetimlerin karar ve eylemlerinin hukuka uygunluğunun denetlenmesi, kamu kaynaklarının etkin kullanımı açısından büyük önem taşımaktadır Denetim de yönetilmesi gereken bir fonksiyondur. Denetimde verimlilik, etkinlik ve tutumluluk ancak çağdaş bir denetim yönetimiyle yakalanabilir. 4
Denetimin yönetilmesi, genel olarak, denetim biriminin rasyonel bir şekilde organize olmasını ve birim içinde sağlıklı bir hesap verme yükümlülüğü zincirinin kurulmasını, denetim süreçlerinin netleştirilmesini, görev ve sorumlulukların belirlenmesini, stratejik planlar hazırlanmasını; özel olarak da faaliyet bazında denetim işinin planlanmasını; plana uygun biçimde icra edilmesini; bulgularının en etkin biçimde sunulmasını; denetim sonuçlarının izlenmesini gerektirir(tesev.org:2006) Örgütlerin sahip oldukları norm düzenleri, insan gücü kaynakları, mali imkanları ve maddi araç-gereçleri ile bir bütün olarak stratejik hedeflere ulaşabilmek için performans yönetimi sistemi oluşturulmalıdır (U.SARAN;.2004) Günümüz dünyasında, işletmecilik alanında pek çok yeni kavram ve anlayış ortaya konulmakta ya da mevcut kavramlar yeniden tanımlanmaktadır. Kurumsal yönetim kavramı, şirketlerin ve finansal piyasaların yeniden yapılanmasında, gelişiminde ve denetiminde önemli rol üstlenmektedir. Yönetim ve denetim, iç içe geçmiş fonksiyonlar bütünüdür. Yönetim ve denetimin işlevselliği birbirini besleyen aktif bir doğurgan döngüye neden olabilmektedir.(f.ulug;2004) DENETİM VE DENETİM TÜRLERİ Genel olarak denetim, bir kişinin, kurumun veya yönetim biriminin yapısı, işleyişi ve uğraşlarının önceden saptanmış kıstaslar (yasa, tüzük, yönetmelik, karar, kural vb.) çerçevesinde ölçülmesi, gözlenmesi ve bu kıstaslara göre yanlışlık, tutarsızlık, çelişki veya eksiklik içerip içermediğinin araştırılması faaliyetidir(f.alttuğ;2000) Denetimde olması gereken ve olan olmak üzere iki veri vardır. Denetim faaliyeti de bu verilerin mukayese edilmesidir(c:atay;1997) Denetim faaliyeti, denetimin kurumsal örgütlenmesi kadar önem taşımaktadır. Sonuçta denetim biriminden elde edilmek istenen etkili bir denetim olduğuna göre bu denetimin faaliyet bazında içeriği büyük önem taşımaktadır. Denetim sistemimizin ana çerçevesini düzenleyen, denetimi iç denetim ve dış denetim olarak ikiye ayıran 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu nda denetimden beklenen işlevler içermektedir. Denetimde verimlilik, etkinlik ve tutumluluk ancak çağdaş bir denetim yönetimiyle yakalanabilir. Denetimin yönetilmesi, genel olarak, denetim biriminin rasyonel bir şekilde organize olmasını ve birim içinde sağlıklı bir hesap verme yükümlülüğü zincirinin kurulmasını, denetim 5
süreçlerinin netleştirilmesini, görev ve sorumlulukların belirlenmesini, stratejik planlar hazırlanmasını; özel olarak da faaliyet bazında denetim işinin planlanmasını; plana uygun biçimde icra edilmesini; bulgularının en etkin biçimde sunulmasını; denetim sonuçlarının izlenmesini gerektirir (Kamu Mali Yönetiminin Yeniden Yapılandırılması ve Denetim) Ülkemizde denetim öncelikle kamuda başlamış ve denetim standartlarının kabul edilmesi ve Kamu gözwetim kurumunun faaliyete geçmesi ile birlikte özel sektörde de uydulnmaya başlamış ve güc,venilirlik açısından oldukça önem taşımaya başlamıştır. DENETİM STANDARTLARI Standart, genis bir iç denetim faaliyet sahasının gerçeklestirilmesiyle ve iç denetim performansının değerlendirilmesiyle ilgili gerekleri tanımlayan ve IIA Đç Denetim Standartları Kurulu tarafından yayınlanan meslekî bir beyandır. Standartların amaçları sunlardır; iç denetim uygulamasını olması gerektiği gibi temsil eden temel ilkeleri tanımlamak; katma değer yaratan iç denetim faaliyetlerini tesvik etmeye ve hayata geçirmeye yönelik bir çerçeve olusturmak; iç denetim performansının değerlendirilmesine uygun bir zemin olusturmak ve gelişmiş kurumsal süreç ve faaliyetleri canlandırmaktır.(tđde, Meslekî Uygulama Çerçevesi Terimler Sözlüğü) İç denetim standartları; nitelik standartları, performans standartları ve uygulama standartlarından oluşmaktadır. Nitelik Standartları; iç denetim faaliyetlerini yürüten taraf ve kurumların özelliklerine yöneliktir. Performans Standartları; iç denetim faaliyetlerinin tabiatını açıklar ve bu hizmetlerin performansını değerlendirmekte kullanılan kalite kıstaslarını verir. Nitelik ve Performans Standartları tüm iç denetim hizmetlerine uygulanırken, Uygulama Standartları belirli görev türlerine uygulanır. Uygulama Standartları güvence ve danısmanlık faaliyetleri için vardır.. Küresel ölçekte iç denetime iliskin standart ve uygulama önerileri; Đç Denetçiler Enstitüsü IIA (The Institute of Internal Auditors), iç kontrole iliskin standart ve yaklasımlar Treadway Komisyonu Sponsor Örgütler Komitesi COSO (The Committee of Sponsoring Organisations of the Treadway Commission) ve dıs denetime iliskin standart ve uygulama önerileri de Uluslararası Sayıstaylar Birliği olarak adlandırılan INTOSAI tarafından geliştirilmekte ve güncellenmektedir(a. Başpınar;2006) 6
İÇ DENETİM 5018 sayılı Kanun un 63. maddesinde iç denetim faaliyetinin tanımı İç denetim, kamu idaresinin çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek ve rehberlik yapmak amacıyla yapılan bağımsız, nesnel güvence sağlama ve danışmanlık faaliyetidir. Bu faaliyetler, idarelerin yönetim ve kontrol yapıları ile malî işlemlerinin risk yönetimi, yönetim ve kontrol süreçlerinin etkinliğini değerlendirmek ve geliştirmek yönünde sistematik, sürekli ve disiplinli bir yaklaşımla ve genel kabul görmüş standartlara uygun olarak gerçekleştirilir. şeklinde ifade edilmiştir(5018 sayılı Kanun) İç denetim; kurumun her türlü faaliyetini gelistirmek ve değer katmak amacını güden bağımsız ve objektif bir güvence ve danısmanlık faaliyetidir. Đç denetçiler, risk yönetimi ile kontrol ve yönetim süreçlerinin etkililiğini değerlendirmek ve gelistirmek amacına yönelik sistemli ve disiplinli bir yaklasım gelistirerek kurumun amaçlarına ulasmasına yardımcı olurlar(istanbul: TİDE, 2005) İç denetimin amacı, kurulusun sorumluluklarını etkili olarak yerine getirmesinde, kuruluş personeline yardımcı olmaktır. İç denetimin yardımcı olduğu personel arasında kurulus yönetiminde olanlar ve yönetim kurulu üyeleri bulunmaktadır. Đç denetim fonksiyonunun kapsamını, kurulusun iç kontrol sistemlerinin verimliliği ve etkililiği ile performans kalitesinin incelenmesi ve değerlendirilmesi faaliyetleri oluşturur(b. Özeren,2000) Örgüte katılan değer, sağlanan güvence, verilen danısmanlık hizmeti, evrensel standartlara uygunluk, kurumsal bağımsızlık, risk odaklı denetim ve meslek ahlâk kuralları iç denetiminin temel unsurlarını olusturur. Denetimde temel amaç; denetlenen birimlerde hata avcılığı yapmak ve sorumluları cezalandırmak olmadığından; organizasyonun daha islevsel olması, verilen hizmetin kalitesinin arttırılması yönünde örgütle bütünlesen bir iç denetçi ve ortak gaye için faaliyet gösteren bir iç denetim kültürü ortaya çıkar. Denetimin güvence vermesi, kurumda faaliyetlerin ilgili hukuk kurallarına uygun bir sekilde yürütüldüğü, kaynakların elde edilmesi ve kullanımında hukuka uygunluk yanında etkililik, ekonomiklik ve verimlilik ilkelerine uyulduğu, kurumun risk yönetimi, iç kontrol sistemi ve islem süreçlerinin etkili ve yeterli bir sekilde islediği, üretilen bilgilerin doğru ve tam olduğu, kurum varlıklarının korunduğu, kurum 7
içinde etkili bir iç kontrol sisteminin bulunduğu konusunda kurum içine ve kurum dısına yeterli bir güvence verilmesi anlamına gelmektedir. iç denetimin vereceği güvence makul bir güvence olup yüzde yüz değildir. İç denetime iliskin standartlar ilk kez, uluslararası bir meslekî kurulus olan ABD Đç Denetçiler Enstitüsü tarafından iç denetimin rolünün ve sorumluluklarının özetini kapsayan bir tebliğ biçiminde yayımlanmaya baslanmıs ve mesleğin gelisimine paralel olarak bu tebliğlerin sayısı on üçü bulmustur. Bu tebliğler daha sonra bir kurgu ve üslup içinde bir araya getirilerek Đç Denetim Mesleği Uygulama Standartları adıyla dünya çapında kabul görmüştür (B. Özeren,2000) SONUÇ İlk kez 5018 sayılı kanunla Türk kamu yönetimine giris yapan iç denetim sistemi; detaylı ve genel kabul görmüs standartları, etik kuralları, uygulama rehberleriyle kısa zamanda büyük önem kazanmıştır. Türkiye için iç Denetimin uluslararası boyutu da vardır. Saydamlık, şeffaflık, hesap verme sorumluluğu, liyakat, verimlilik, katılımcılık, yönetimdeki yozlaşmanın önlenmesi ve kaliteli kamu hizmeti baslıkları altında sıralanan toplumsal talepler; siyasi, hukuki, iktisadi ve idari reformların gerçekleşmesi ile hem yaygınlaşacak hem de doğru bilgi üretimi gerçekleştirilebilecektir. Türk ticaret kanunu da bağımsız denetim uygulamalarını zorunlu hale getirmiştir. KAYNAKLAR -AL, Hazma (2002), Kamu Yönetiminde Paradigma Değişimi, Doktora Tezi, Sakarya; Sakarya. -Ahmet Baspınar, Kamuda Đç Denetim ve Merkezi Uyumlastırma Fonksiyonu, (Maliye Dergisi 151, 2006): 24. -Baran Özeren, Đç Denetim, Standartları ve Mesleğin Yeni Açılımları, (Ankara: Sayıstay, 2000), 34, Erisim: 01 Haziran 2007. http://www.kidder.org.tr/php/content/view/39/43 -Cevdet Atay, Devlet, Yönetim ve Denetim, Marmara Kitabevi Yayınları, Bursa 1997, s.8. -ECIIA, (Avrupa Đç Denetim Enstitüleri Konfederasyonu European Confederation of Institutes of Internal Auditing), Konum Raporu Avrupa da Đç Denetim, (Đstanbul: TĐDE, 2005) -Figen Altuğ, Mali Denetim, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa 2000, s. 3. 8
-Feyzi Uluğ, KAYTEK Tasarısı Işığında Kamu Denetim Sisteminde Yeniden Yapılanma, Amme İdaresi Dergisi, Sayı. 37/2, Haziran 2004, s. 97. -Nuri Tortop, Yönetimin İyileştirilmesi Çalışmalarının Denetlemeye Etkileri ve Yararları, Amme İdaresi Dergisi, Sayı. 31/2, Haziran 1998, s. 15. -Musa Kodal, Bilgi Yönetimi Çözümü Kurumsal Bilgi Portalı, http://egitek.meb.gov.tr/bulten/evt/evt8/evt1.html, 04.07.2006 - Turgay Ergun, Kamu Yönetimi/Kuram-Siyasa-Uygulama, TODAİE Yayını, 322, Ekim T.2004, s. 113. -Kamu Mali Yönetiminin Yeniden Yapılandırılması ve Denetim, Tesev http://www.tesev.org.tr, 01.11.2006, -Saran, Ulvi, Kamu Yönetiminde Yeniden Yapılanma /Kalite Odaklı Bir Yaklaşım, Atlas Yayınları, Ankara 2004 -TİDE, Meslekî Uygulama Çerçevesi Terimler Sözlüğü -http://www.tesev.org.tr, 01.11.2006-5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu 9