2
İÇİNDEKİLER 1.GİRİŞ...4 1.1. ÖĞRENME-ÖĞRETME YAKLAŞIMI...5 1.2. ÖLÇME DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI...7 1.3. YETERLİLİKLER VE BECERİLER...10 1.4. DEĞER EĞİTİMİ...13 2. BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULANMASI...17 2.1. BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ FELSEFESİ VE GENEL AMAÇLARI...17 2.2. ÖĞRETİM PROGRAMIN UYGULANMASINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR...18 2.3. KAZANIM SAYISI VE SÜRE TABLOSU...19 3. BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ YAPISI...20 3.1. KAZANIMLARIN YAPISI......20 3.2. SINIF DÜZEYLERİNE GÖRE ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALAR...21 9. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...21 10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...25 11. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...29 12. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI...35 3
1 GİRİŞ Eğitim ve öğretim, çağın gereklerine uygun olarak sürekli gelişen birikim ve tecrübeler ışığında yenilenen ve bitmeyen bir süreçtir. Bireyin hayatında eğitim süreci ile meydana gelen değişimin kalıcı hâle gelmesi ve bireyin dünyadaki değişime ayak uydurabilmesi, günümüz eğitim sistemlerinin temel belirleyicileri olarak kabul edilmektedir. Eğitim süreci ile kazanılan beceriler, bireylerin hayat standartlarının gelişmesinin yanı sıra ülkelerin küresel rekabet kapasitelerine ve demokratik gelişimlerine de önemli katkılarda bulunmaktadır. Günümüzün sosyal ve ekonomik şartlarında etkin rol oynayabilecek bireyler yetiştirebilmek, eğitim sistemlerinin uluslararası alanda rekabet edebilirliği ile doğrudan ilişkilendirilmektedir. Bireyin ve toplumun değişen talepleri, bilim, teknoloji, öğrenme öğretme yaklaşım, kuram ve stratejilerinde son yıllarda yapılan araştırma ve çalışmalarla gerçekleşen değişim ve gelişmeler, ulusal ve uluslararası değerlendirmelerin sonuçları, öğretim programlarının güncellenmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bakanlığımız, gerek anılan gelişmeler ve gerekse 1739 Sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu çerçevesinde, öğrencilerini sorumluluk sahibi, eleştirel düşünebilen, problem çözme ve karar verme becerileri yüksek bireyler olarak hayata hazırlamak için çalışmalarını sürdürmektedir. Yapılan çalışmalar bağlamında farklı ülkelerin son yıllarda benzer nedenlerle güncellenen öğretim programları incelenmiş, eğitim öğretim alanında yapılan akademik çalışmalara ilişkin yayınlar taranmış, nicel ve nitel araştırma teknikleri kullanılarak öğretmen, yönetici, öğrenci ve velilerin yanı sıra üniversitelerden ve sivil toplum örgütlerinden görüşler alınmıştır. Toplanan veriler, Türkiye nin çeşitli illerinde fiilen görev yapan öğretmen ve akademisyenlerden oluşan komisyonlarca değerlendirilerek öğretim programları güncellenmiştir. Ardından kamuoyunun görüşlerine sunulmuş, geri bildirimler doğrultusunda programlara son hâlleri verilmiştir. Öğretim programlarıyla; üst düzey bilişsel becerilere (eleştirel, analitik, özgün ve yenilikçi düşünen, sorgulayan, yorum yapan vb.) sahip, akademik ve sosyal anlamda başarılı, öğrendiklerini önceki öğrenmeleri ve farklı disiplin alanlarıyla ilişkilendirebilen, edindiği bilgi, beceri tutum ve davranışları günlük hayatına aktarabilen, merak eden, araştıran, açık fikirli, liderlik ve girişimcilik ruhuna sahip, teknolojiyi etkili şekilde kullanılabilen ve teknolojik gelişmelere uyum sağlayabilen, hızlı değişim ve gelişmelere uyum sağlayabilen, millî, manevi ve kültürel değerlerini özümsemiş, evrensel değerlere duyarlı, sosyal ve kültürel çeşitliliği takdir eden ve saygı duyan, öğrenmeye ve yeniliklere açık, öz güvenli, saygılı, dürüst, sorunlarla etkili şekilde baş edebilen, etik ilkelere uygun hareket eden, bir vatandaş olarak görev ve sorumluluklarını bilen ve yerine getiren bireyler yetiştirilmesi amaçlanmıştır. 4
1.1. ÖĞRENME ÖĞRETME YAKLAŞIMI Öğrencilerin ne öğrendikleri, nasıl öğrendikleriyle yakından ilişkilidir. Bu bakımdan öğretim programlarıyla öğrencilere kazandırılması hedeflenen bilgi, beceri, tutum ve değerlerin aktarılması sürecinin etkili ve verimli bir şekilde planlanması ve yönetilmesi oldukça önemlidir. Bu sebeple etkili bir öğrenme öğretme sürecinin oluşturulması için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: Öğrenme öğretme süreci öğrenci için anlamlı ve bütünleştirici olmalıdır. 1) Öğrenme öğretme sürecinin anlamlı olabilmesi için, öğrencilerin bireysel farklılıkları (ilgi, öğrenme ihtiyacı, hazır bulunuşluk düzeyi, öğrenme stili vb.) tespit edilmeli, öğretim yöntem ve teknikleri belirlenirken bu farklılıklar göz önünde bulundurulmalıdır. 2) Anlamlı bir öğrenme için edinilen yeni bilgilerin günlük hayatta karşılığını bulması önemlidir. Bu bakımdan öğrencilerin öğrendiklerini çeşitli hayat durumlarında ve farklı disiplin alanlarında nasıl kullanabileceklerini kavramalarını sağlayan etkinlik ve çalışmalar yapılandırılmalıdır. Bu, öğrencilerin öğrenmeye karşı olumlu tutum geliştirmelerine ve hayat boyu araştıran ve öğrenen olmalarına katkı sağlayacak, öğrenmeyi daha anlamlı ve kalıcı hâle getirecektir. 3) Öğrencilerin yeni edindikleri bilgi ve becerileri önceki öğrenmeleri ile ilişkilendirmelerine imkân veren etkinlik ve çalışmalar tasarlanmalı ve uygulanmalıdır. Kullanılan öğrenme etkinlikleriyle öğrencilerin önceki öğrenmeleri geliştirilmeli, yanlış öğrenmeler düzeltilmeli, ilgileri çekilmeli ve öğrenciler sınıf içinde ve dışında anlamlı uygulamalar yapmaları için teşvik edilmelidir. Öğrenme öğretme süreci değer odaklı olmalıdır. 4) Öğrenciler sınıf ortamına doğal ve içten bir merakla gelirler. Öğrenme ortamına bireysel ilgileri ve yeteneklerinin yanı sıra çeşitli kişisel ve kültürel deneyimlerini, toplumsal birikimlerini de taşırlar. Öğrenme öğretme süreci, öğrencilerin anılan bu zenginlik ve farklılıkları dikkate alınarak kendilerini rahat ve güvende hissetmelerini sağlayan, olumlu his ve deneyimler kazanmalarını destekleyen, kendilerini ve başkalarını anlamalarına yardımcı olan, açık fikirliliği ve sorgulamayı besleyen, toplumsal bilinçlerini geliştiren bir usul ve üslupla yapılandırılmalıdır. 5) Öğrencilerin toplumsal ve evrensel değerleri keşfetmelerine fırsat sağlayan, değerleri benimseyerek tutum ve davranışa dönüştürmelerini destekleyen bir öğrenme öğretme ortamı oluşturulmalıdır. Bu ortamda öğretmen rehber olmalı, değerler eğitiminin sınıfla sınırlı kalmaması ve kalıcı olabilmesi için sınıf, okul ve aile iş birliği çerçevesinde aktif rol üstlenmelidir. 5
Öğrenme öğretme süreci motive edici olmalıdır. 6) Öğrenme öğretme sürecinde öğretmenler ve öğrencilerin birbirini tamamlayıcı sorumluluklara sahip oldukları göz önünde bulundurulmalı, öğrenciler kendi öğrenmelerinin sorumluluğunu almaları ve öz değerlendirme yapmaları hususunda teşvik edilmelidir. 7) Öğrenciler bağımsız çalışmalar yapmaları, keşfettikleri yeni bilgileri, düşünce ve duygularını paylaşmaları için cesaretlendirilmelidir. 8) Öğrenme öğretme sürecinde kullanılan etkinlik ve çalışmalar öğrencilerin gelişimsel düzeyleriyle tutarlı olmalıdır. Ancak gerektiğinde öğretmenler öğrencilerin özgünlüklerini, sorun çözme ve araştırma becerilerini kullanmalarını gerektirecek zorlayıcı görevler yapılandırmalıdırlar. Öğretmenler öğrencilerini farklı çözümler üretmeleri, başarılı problem çözücü ve araştırmacı olmak için gerektiğinde risk almaları konusunda yüreklendirmelidir. Farklı öğretim yaklaşımları ve stratejileri bir arada ve dengeli şekilde kullanılmalıdır. 9) Tek bir öğrenme öğretme yaklaşımına bağlı kalınmamalıdır. Öğrencilerin bireysel farklılıkları, süreç içerisindeki gelişimleri ve ilerlemeleri dikkate alınarak farklı ve çeşitli öğretim strateji, yöntem ve tekniklerinden yararlanılmalı, süreç içinde yapılan gözlemler doğrultusunda yeri geldiğinde bunlarda değişikliğe gidilmelidir. Farklı öğrenme stillerine hitap eden, kazanımlarda belirtilen bilgi ve becerilerle tutarlı, öğrencilerin akademik ve teknik konuları özümsemelerine yardımcı olan, ilgi ve yeteneklerini geliştirmeye yönelik çeşitli öğretim stratejilerinden faydalanılması, öğrencilerin üst eğitim kurumlarında ve kariyerlerinde başarı şanslarını arttıracaktır. Öğrenme öğretme sürecinde bilgi ve iletişim teknolojileri aktif şekilde kullanılmalıdır. 10) Öğrenme öğretme sürecinde mümkün olduğunca bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılmalıdır. Bu teknolojilerin kullanılması öğrenme öğretme ortam ve uygulamalarını zenginleştirirken aynı zamanda öğrencilerin öğrenmesini destekleyecektir. 11) Dersin işlenişinde ve uygulamalarda görsel iletişim araçlarına yer verilmeli; slayt, bilgisayar, televizyon, etkileşimli tahta, İnternet, EBA içerikleri vb. etkin olarak kullanılmalıdır. Kazanımlarla ilgili belgesel, film, simülasyon vb. materyallerden yararlanılmalıdır. Teknolojik araç ve gereçler kullanılırken gizlilik, bütünlük ve erişilebilirlik göz önüne alınmalı ve İnternetin güvenli kullanımı konusunda gerekli uyarılar yapılmalı ve tedbirler alınmalıdır. Dijital kaynakların, özellikle İnternetten sağlanan içeriklerde intihal yapılmaması, etik kurallara ve telif haklarına riayet edilmesi hususlarında duyarlı olunmalıdır. 6
1.2. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI Öğrenme öğretme sürecinin ayrılmaz bir parçası olan ölçme ve değerlendirme uygulamaları yapılandırılırken aşağıdaki hususlar dikkate alınmalıdır: 1) Değerlendirme amacıyla kullanılacak ölçme araçları, öğretim programı kazanımlarının bilgi ve beceri boyutunun yanı sıra öğretim programıyla öğrencilere kazandırılması hedeflenen yeterlilik ve beceriler ile tutarlı olmalıdır. Ölçme araçları yapılandırılırken kazanımların ve kazanım açıklamalarının belirlediği sınırlar göz önünde bulundurulmalıdır. 2) Ölçme ve değerlendirme uygulamaları sadece öğrenme ürününün değil, öğrencilerin öğrenme süreçlerinin de değerlendirilmesine imkân sağlayacak şekilde yapılandırılmalıdır. Sürecin her aşamasında, farklı yaklaşımlar ve yöntemler kullanılarak öğrencilerin hedeflenen bilgi, beceri ve tutumları edinip edinmedikleri farklı zamanlarda ve farklı bağlamlarda gözlemlenmeli, performansları hakkında öğrencilere yapıcı geri bildirimler sağlanmalı, öğretme stratejileri alınan değerlendirme sonuçlarına göre gözden geçirilmeli ve gerek görülürse değiştirilmelidir. Bu bakımdan değerlendirme çalışmaları sürekli olmalıdır (Şekil 1). 7
Öğrenci, dersin amacı hakkında bilgi sahibi olur. Öğrenciye konu hakkında ne bildiğini gösterir. ÖN DEĞERLENDİRME Öğrenme öğretme sürecinin başında tanı amaçlı yapılan değerlendirmedir. Öğretmen, öğrencinin ne bildiği ve ne yapabildiği hakkında bilgi sahibi olur. Bireysel farklılıkları tespit ederek öğrenme hedeflerini, öğretim yaklaşım ve stratejilerini belirler. Kullanılabilecek ölçme araçları: Gözlem formları, kâğıt kalem testleri, sözlü olarak sorulacak açık uçlu sorular vb. Öğrenci, kendi ilerlemesi, güçlü olduğu ve geliştirmesi gereken hususlar hakkında biilgi sahibi olur. SÜREÇ DEĞERLENDİRME Öğrenme öğretme süreci içinde tanı amaçlı yapılan değerlendirmedir. Öğretmen, öğretim stratejilerinin kullanışlılığı, öğrencilerin ilerlemesi, yanlış veya eksik öğrenmeleri hakkında bilgi edinir ve gerekli düzenlemeleri yapar. Kullanılabilecek ölçme araçları: Gözlem formları, farklı soru türlerinden oluşan ara sınavlar, performans çalışmaları vb. Öğrenci, kazanımlarla belirtilen öğrenme hedeflerini karşılayıp karşılamadığı hakkında bilgi sahibi olur. SONUÇ DEĞERLENDİRME Öğrenme öğretme süreci sonunda yargıda bulunma amacıyla yapılan değerlendirmedir. Öğretmen, öğrencilerin kazanımlarla belirtilen öğrenme hedeflerini ne oranda karşıladığını tespit eder, öğrencilerin performansı hakkında yargıda bulunur. Kullanılabilecek ölçme araçları: Gözlem formları, yazılı sınavlar, performans çalışmaları ve projeler vb. Şekil 1 8
3) Değerlendirme çalışmaları, farklı öğrenci yetenek ve beceri düzeyleri, öğrencilerin gelişimsel düzeyleri, kültür ve okul/sınıf ortamı göz önünde bulundurularak hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. 4) Bilişsel becerilerin ölçülmesinde kullanılacak olan yazılı sınavlar ve ders kitaplarında yer alan ünite ve/veya konu değerlendirme bölümlerindeki sorular hazırlanırken şu hususlar göz önünde bulundurulmalıdır: a. Sorular sadece konu ve kavram bilgisinin değil, üst düzey olarak adlandırılan bilişsel becerilerin (analiz etme, yorum yapma, çıkarımda bulunma, değerlendirme, sorgulama, eleştirel düşünme vb.) ölçülmesine fırsat sağlayacak şekilde hazırlanmalıdır. Yazılı sınavlarda kullanılacak madde türleri belirlenirken kazanımların temsil ettiği bilişsel beceri düzeyleri göz önünde bulundurulmalıdır. b. Yazılı sınavlarda ve ders kitaplarında yer alan sorular yapılandırılırken mümkün olduğunca öncüllerden yararlanılmalıdır. Yazılı metinler (gazete ve dergi haberleri, bilimsel makaleler, okuma parçaları, örnek olaylar, analojiler vb.), görseller (fotoğraflar, resimler, çizimler, karikatürler vb.) ve grafik düzenleyiciler (kavram haritaları, zihin haritaları, şemalar vb.) öncül olarak kullanılmalıdır. Öncül olarak kullanılan yazılı metinler öğrencilerin hayatlarının tüm alanlarında ihtiyaç duyacakları okuryazarlık becerilerini edinmelerine, görseller ve grafik düzenleyiciler ise eğitim hayatlarında ve iş dünyasında sıklıkla kullanacakları uzamsal becerilerin geliştirilmesine yardımcı olacaktır. Tek bir öncüle bağlı farklı türde ve çok sayıda soruya yer verilmesi çok adımlı akıl yürütme becerilerinin edinilmesine ve geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Soruların öncülün kullanılmasını, analiz edilmesini, değerlendirilmesini veya yorumlanmasını gerektirecek şekilde oluşturulmasına dikkat edilmelidir. c. Sorular öğrencilerin günlük hayatla ve diğer disiplinlerle ilişkilendirme yapmalarını, eski ve yeni bilgileri birleştirmelerini sağlamalıdır. Günlük hayata dair durumların ve materyallerin kullanıldığı öncüllere dayalı sorular, öğrencilerin çıkarım yapma becerisini ölçerken edindikleri bilgileri nerede ve/veya hangi günlük hayat durumlarında kullanabileceklerine ilişkin farkındalık geliştirmelerini sağlayacaktır. 5) Bilişsel, duyuşsal ve psikomotor becerilerin değerlendirilmesinde bireysel veya grup çalışması şeklinde düzenlenmiş performans çalışmaları ve projelerden yararlanılabilir. Bunlar yapılandırılırken verilen görevlerin, gerçek hayat durumlarıyla ve diğer disiplinlerle ilişkilendirme yapılmasına, öğrencilerin daha üst öğrenim kurumlarında ve sonraki yaşantılarında kullanabilecekleri yazılı ve sözlü iletişim, araştırma yapma, iş birliği yapma, tasarım yapma, sunum yapma, rapor hazırlama, kaynak kullanma gibi becerilerini kullanmaya ve geliştirmeye teşvik edici olmasına dikkat edilmelidir. 6) Psikomotor ve duyuşsal becerilerin değerlendirilmesinde ise dereceli puanlama anahtarı veya derecelendirme ölçeği şeklinde tasarlanmış gözlem formlarından yararlanılabilir. Bu formlarda 9
öğretim programıyla öğrencilere kazandırılması hedeflenen tutum ve değerlere ilişkin ölçütlere (derse katılma, saygılı davranma, iş birliği yapma, sorumluluklarını yerine getirme, nezaket kurallarına uygun iletişim kurma vb.) yer verilmelidir. Gözlem formları yıl boyunca farklı zamanlarda ve sürekli olarak kullanılmalıdır. Öğrencilerin sergilemiş oldukları tutum ve davranışlara ilişkin zamanında ve yapıcı geri bildirimler verilmeli, öğrenciler olumlu tutum sergilemeleri konusunda motive edilmelidir. 1.3. YETERLİLİK VE BECERİLER Toplumların teknoloji çağından bilgi çağına doğru ilerlemeleri ile son yıllarda meydana gelen bilimsel, teknolojik, sosyal değişim ve gelişmeler, toplumun öğrencilerden geleceğin bireylerinden beklentilerini de farklılaştırmıştır. Bu gelişme ve ilerlemeler, öğrencilere temel bilgi ve becerilerin yanı sıra eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, araştırma yapma, sorun çözme gibi bilişsel; sosyal ve kültürel katılım, girişimcilik, iletişim kurma, empati kurma gibi sosyal; öz denetim, öz güven, yaratıcılık, kararlılık, liderlik gibi kişisel yeterlilik ve becerilerin kazandırılmasını zorunlu kılmaktadır. Öğretim programlarıyla öğrencilere kazandırılması hedeflenen yeterlilik ve beceriler ile bunlara ilişkin tanımlamalar, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi tarafından 2008 tarihinde kabul edilen Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi; Millî Eğitim Bakanlığınca öğrenci, öğretmen, okul, ilçe ve il gelişim seviyelerinin ülke genelinde yıllık olarak izlenmesi, değerlendirilmesi amacıyla hazırlanan Milli Eğitim Kalite Çerçevesi ; Millî Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim Kurulu başta olmak üzere kamu kurum ve kuruluşları, işçi ve işveren sendikaları, meslek örgütleri ve ilgili sivil toplum kuruluşlarıyla iş birliği içerisinde ulusal ve uluslararası konu uzmanlarının katkılarıyla hazırlanan, 02/01/2016 tarih ve 29581 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Türkiye Yeterlilikler Çerçevesi dikkate alınarak belirlenmiştir. Yeterlilik ve beceriler ile bunlara ilişkin tanımlamaların belirlenmesinde ayrıca 21. Yüzyıl Becerileri olarak anılan yeterlilik ve beceriler ile bunlara ilişkin açıklamalar dikkate alınmıştır. Kazanımların işlenişi sürecinde bu yeterlilik ve becerilerin kazandırılmasına ve geliştirilmesine yönelik yöntem ve tekniklerin kullanılması, etkinlik ve çalışmalara yer verilmesi, öğrencilerin bir üst öğretim kurumunda, meslek hayatlarında ve günlük hayatlarında başarılı ve üretken bireyler olmalarına katkı sağlayacaktır. 10
Tablo 1. Öğrencilere Kazandırılması Hedeflenen Yeterlilikler ve Bu Yeterliliklerle İlgili Bilgi, Beceri ve Tutumlar Yeterlilikler Ana dilde iletişim Yabancı dillerde iletişim Matematik yeterliliği Bilim ve teknoloji yeterliliği Dijital yeterlilik Öğrenmeyi öğrenme Yeterliliklerle ilgili bilgi, beceri ve tutumlar 1. Yazılı, sözlü ve sözlü olmayan iletişim araçlarını kullanarak etkili şekilde iletişim kurma. 2. Ortamın gereklilikleri doğrultusunda iletişim kurma 3. Duygu, düşünce ve görüşlerini sözlü ve yazılı olarak ortama uygun ve ikna edici şekilde ifade etme. 4. Dil becerilerini olumlu ve sosyal olarak sorumlu/sağduyulu şekilde kullanma. 1. Toplumsal gelenekleri, kültürel ögeleri, dil çeşitliliğini fark etme ve takdir etme. 2. Sözlü ve yazılı mesajları anlama. 3. İhtiyaçları doğrultusunda metinler okuma, okuduğunu anlama ve metin üretme. 4. Yaşam boyu öğrenmenin parçası olarak resmi olmayan dili (günlük konuşma dilini) öğrenme. 5. Kültürel çeşitliliğe saygı duyma. 6. Dil öğrenmeye ve uluslararası iletişime merak ve ilgi duyma. 1. Matematik teorilerini, ölçümleri, temel işlemleri, formülleri, gösterimleri bilme. 2. Matematik kavram ve terimlerini anlama ve kullanma. 3. Günlük hayat durumlarında karşılaşılan problemlerin çözümünde matematiksel düşünme tarzını (mantıksal ve uzamsal düşünme) ve sunumunu (formüller, modeller, yapılar, grafikler, tablolar) kullanma. 4. Temel matematik prensiplerini ve işlemlerini günlük durumlarda (evde ve/veya işte) uygulama. 5. Matematiğe karşı olumlu tutum geliştirme. 1. Doğal hayatı anlamak için sorular sorma ve delile dayalı sonuç çıkarma. 2. İnsan eylemlerinin sebep olduğu değişimleri kavrama. 3. Bireysel olarak doğal hayata karşı sorumluluklarını kavrama. 4. Doğal hayata ilişkin temel prensipleri, temel bilimsel kavramları, metotları, teknolojiyi, teknolojik ürünleri ve işlemleri bilme. 5. Bilim ve teknolojinin doğal hayat üzerindeki etkisini kavrama. 6. Bilimsel sorgulamanın özelliklerini kavrama. 7. Sebep sonuç ilişkisi kurma. 8. Etik ve güvenlikle ilgili konular hakkında bilgi sahibi olma. 1. Bilgi çağı teknolojilerinin yapısını, günlük yaşam durumlarındaki (kişisel, sosyal ve iş yaşamında) rolünü ve sağladığı fırsatları kavrama. 2. Temel bilgisayar uygulamalarını (word işlemcisi, veri tabanları, bilgi depolama ve yönetme vb.) kavrama. 3. İş, boş zaman, bilgi paylaşımı, öğrenme ve araştırma için İnternet ve elektronik medyanın (e-posta vb.) fırsatlarını ve potansiyel risklerini kavrama. 4. Mevcut bilginin ve bilgi kaynaklarının güvenilirliğini sorgulama. 5. Etkileşimli medyanın kullanımında dikkat edilmesi gereken yasal ve etik prensipleri kavrama ve sorumluluk sahibi şekilde kullanma. 6. Bilgiyi araştırma, toplama, işlemleme, eleştirel ve sistematik şekilde kullanma. 7. Sunulan bilgilerin güvenirliliğini sorgulama. 8. Bilgi üretmek, sunmak ve kavramak için gerekli araçları kullanma. 9. İnternet tabanlı servislere erişme, araştırma ve kullanma. 10. Bilgi çağı teknolojilerini kültürel, sosyal ve/veya profesyonel amaçlarla kullanma. 1. İş ya da kariyer hedefleri için gerekli yeterlilik, bilgi, beceri ve nitelikleri bilme. 2. Kendi öğrenme stratejilerini, güçlü ve zayıf yönlerini bilme. 3. Eğitim, hizmet içi eğitim, rehberlik, danışmanlık fırsatlarını araştırma. 4. Daha sonraki öğrenmeler için gerekli okuryazarlık, matematiksel beceri ve bilgi iletişim teknolojilerini kullanma becerisi edinme ve geliştirme. 5. Öğrenmesini ve kariyerini yönetme. 6. Öz disiplin ve bağımsız çalışma becerileri edinme. 7. Öğrenme sürecinin bir parçası olarak iş birlikli çalışma, heterojen gruplardan faydalanma, öğrendiklerini paylaşma. 8. Kendi öğrenmesini ve çalışmasını değerlendirme. 9. Gerek duyduğunda nasihat ve bilgi alma. 10. Kendisini motive etme ve kendisine güven duyma. 11. Problem çözme becerisi geliştirme. 12. Engel ya da değişikliklerle baş edebilme. 13. Önceki öğrenmelerinden ve deneyimlerinden yararlanma. 14. Öğrendiklerini çeşitli hayat durumlarında uygulama. 15. Öğrenme fırsatlarını arama ve değerlendirme. 11
Yeterlilikler Sosyal yeterlilikler İnisiyatif alma ve girişimcilik Kültürel farkındalık ve ifade Yeterliliklerle ilgili bilgi, beceri ve tutumlar 1. Farklı toplum ve çevrelerde (örneğin, iş) kabul edilen davranış kurallarını bilme. 2. Toplum ve kültürle ilgili temel kavramları bilme. 3. Kültürel çeşitliliğin farkında olma ve saygı gösterme. 4. Milli kültürel kimliğini özümseme ve diğer kültürlerle nasıl etkileşim içinde olduğunu kavrama. 6. Tolerans gösterme, empati kurma, dayanışma, iş birliği yapma. 7. Stresten ve çatışmalardan kaçınma. 8. Sosyoekonomik gelişmelere ve kültürler arası iletişime ilgi duyma. 9. Farklı bakış açılarına saygı duyma, ön yargıların üstesinden gelme ve uzlaşmacı bir tutum sergileme. 10. Demokrasi, adalet, eşitlik vatandaşlık, insan hakları, yerel, ulusal, uluslararası kuruluşlar hakkında bilgi sahibi olma. 11. Güncel gelişmeleri takip etme. 12. Ülkesinin tarihi ve dünya tarihi hakkında bilgi sahibi olma. 13. Toplumu ilgilendiren problemlerin çözümü ile ilgilenme. 14. Toplumsal ilişkilerde ve komşuluk ilişkilerinde yapıcı katılım sağlama. 15. Toplumsal uyumu sağlamak için paylaşılan değerleri benimseme ve bunlara saygı duyma. 16. Diğer insanların özeline saygı duyma. 1. Kişisel, profesyonel ve/veya iş hayatında fırsatların farkına varma. 2. Etik değerleri benimseme. 3. Etkili sunum yapma. 4. Uzlaşmacı olma. 5. Bireysel ve grup olarak çalışma. 6. Kendi güçlü ve zayıf yönlerini tanıma ve sorgulama / değerlendirme. 7. Gerekli olduğunda risk alma. 8. Durum değerlendirmesi yapma. 9. Kişisel, sosyal ve iş hayatında inisiyatif alma ve yenilikçi düşünme. 10. Hedeflere ya da kişisel amaçlara ulaşmada kararlı olma. 1. Yerel, ulusal ve uluslararası kültürel mirasın farkında olma. 2. Önemli kültürel çalışmalar ve popüler kültür hakkında bilgi sahibi olma. 3. Kültürel ve dilsel çeşitliliğin farkında olma. 4. Yaşamda estetik faktörlerin önemini kavrama. 5. Sanat eserlerine ve sanat çalışmalarına değer verme ve takdir etme. 6. Kültürel yaşama katılma 12
1.4. DEĞER EĞİTİMİ Bireyin ulusal ve evrensel değerlere sahip olması, değerler eğitimini edinip özümsemesine bağlıdır. Bu amaçla bireyin bilişsel olarak ahlaki değerlerin bireysel ve toplumsal hayata yapacağı olumlu etkileri fark etmesi, olumlu ve olumsuz değerleri ayırt etmesi, kuralları sorgulaması gerekir. Bu, çevresindeki sosyal problemler veya ihtiyaçlarla grup, kurum ve sosyal örgütleri ilişkilendirmesi, eylemlerinin kendisinde ve çevresinde meydana getirdiği değişiklikleri izlemesi, eylemlerini gerekçelendirmesi, tarihî, millî ve manevi değerleri bilmesi ve benimsemesi, çevresindeki olayları anlamlandırması ve yorumlaması ile mümkündür. Bununla birlikte bireyin ahlaki değerlere önem vermesi, sahip olması ve geliştirmesi, olumlu değerlere uygun davranmaya ve değişik kültürleri tanımaya istekli olması, insanların birlikte yaşamalarını destekleyen değerleri koruma ve geliştirme konusunda sorumluluk üstlenmesi, dostça ve kardeşçe yaşamaya özen göstermesi, insanların ihtiyaçlarına duyarlı olması, duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol edebilmesi, duyuşsal becerilerinin gelişimi ile doğrudan ilişkilidir. Değerler; inanışlar, tarih, aile, kültür ve içinde yaşadıkları toplum tarafından şekillendirilir. Kişinin değerleri; aldığı kararları, yaptığı seçimleri, davranışlarını ve toplum içinde birlikte yaşadığı insanlar üzerindeki etkisini belirler. Okullar ve öğretim programları, sosyal davranış modelleri sağlayarak öğrencilerin değer sistemlerinin gelişiminde önemli rol oynar. Okuldaki etkinlikler aleni ya da örtük olarak öğrencilerin değerlere ilişkin bilgi ve kavrayışlarını, birey ve toplumun bir üyesi olarak belirli değerleri davranışa dönüştürmeleri için gereken becerileri geliştirmelerine yardımcı olur. Öğretim programlarıyla öğrencilere kazandırılması hedeflenen değerler on ana başlık altında toplanmıştır (Tablo 2). Bu değerler birbirlerinden kopuk değildir ve her biri farklı bir takım değerleri de içinde barındırmaktadır. 13
Tablo 2. Öğrencilere Kazandırılması Hedeflenen Değerler ile Bunlara İlişkin Tutum ve Davranışlar DEĞERLER ADALET DOSTLUK DEĞERLERLE İLİŞKİLİ TUTUM VE DAVRANIŞLAR Adil olma Eşit davranma Paylaşma Diğerkâmlık Güven duyma Sadık olma Vefalı olma Yardımlaşma DÜRÜSTLÜK ÖZ DENETİM SABIR SAYGI SEVGİ SORUMLULUK VATANSEVERLİK YARDIMSEVERLİK Açık ve anlaşılır olma Doğru sözlü olma Etik davranma Güvenilir olma Sözünde durma Davranışlarını kontrol etme Davranışlarının sorumluluğunu alabilme Öz güven sahibi olma Azimli olma Tahammül etme Alçakgönüllü olma Başkalarına kendine davranılmasını istediği şekilde davranma Diğer insanların kişiliklerine değer verme Aile birliğine önem verme Fedakârlık yapma Kendine, çevresine, vatanına, ailesine karşı sorumlu olma Çalışkan olma Dayanışma Kurallara ve kanunlara uyma Tarihsel ve doğal mirasa duyarlı olma Toplumu önemseme Cömert olma Fedakâr olma İş birliği yapma Merhametli olma Misafirperver olma Paylaşma 14
Değerlerin, davranışa ve tutuma dönüştürülmesi teşvik edilmeli, öğrencilerde bu değerlere ilişkin farkındalık oluşturulmalıdır. Değerler eğitimi, eğitimin özü ve ruhudur. Ayrı bir program ya da konu alanı olarak görülmemelidir. Bu bakımdan okullar ve öğretmenler bu değerleri öğretim programlarının bütünleyici bir parçası olarak ele almalı ve uygun yaklaşımları kullanarak öğrencilerine kazandırmalıdır. Öğrenme öğretme sürecinde değerlerin aktarılmasında, tutum ve davranışa dönüştürülmesinde aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir. Değer eğitimi, öğretim programlarındaki ifadelerden fazlasıdır. Değerler, yalnızca öğretim programlarında yer alan ifadeler olmaktan çıkarılmalı, öğrencilere okul içinde ve dışında değerleri pratiğe dönüştürmeleri için uygun ve etkili fırsatlar sağlanmalıdır. Değer eğitimi, öğretmenlerle başlamaktadır. Öğretmen, değerlerin aktarımında model ve kolaylaştırıcı olmalıdır. Öğretmen değerleri belirlemeli, tanımlamalı ve öğrenme ortamı ile öğretim yöntem ve stratejilerini bunların aktarılmasını sağlayacak şekilde düzenlemelidir. Değer odaklı öğretim yaklaşımı, gerçek hayat durumlarını, simülasyonları ve rol oynamayı içeren deneyimsel öğrenmeye uygundur. Kavramlar, eylem ya da davranışlarla ilişkilendirilmelidir. Yardım severlik denildiğinde bunun nasıl göründüğü hakkında da bilgi verilmelidir. Öğrencilerin kendi ve toplum değerlerini keşfetmelerine fırsat sağlanmalıdır. Değerler, konu anlatımı şeklinde aktarılmamalı ve öğretim programı kazanımlarından kopuk olmamalıdır. Değerler, öğrencilere kazanımların içerik boyutu (konu) ile ilişkilendirilerek aktarılmalıdır. Konudan kopuk bir şekilde verilen değerlerin özümsenmesi zor olacak, anlamlılığını ve kalıcılığını yitirecektir. Öğrenme öğretme sürecinde, değerler aktarılırken konu anlatımından ziyade öğrencilerin akıl yürütme, sorgulama, araştırma, yorum yapma, ilişkilendirme ve değerlendirme becerilerini kullanabileceği çalışmalara yer verilmelidir. Öğrencilerin ahlaki ikilemlerin yer aldığı metinleri, gazete haberlerini okumalarına, çıkarımda bulunabilecekleri soruları cevaplamalarına, tartışmalarına, kendi görüş ve düşüncelerini ifade etmelerine, bu ikilemlerin bireysel ve toplumsal yaşama yansımalarını değerlendirmelerine olanak sağlayan etkinliklere yer verilmelidir. Öğrencilerin kendilerini güvende hissedecekleri, destekleyici bir öğrenme ortamı oluşturulmalıdır. Öğrenme öğretme ortamı, öğrencilerde olumlu his ve deneyimler uyandırmalı, kendilerini anlamalarına yardımcı olmalı, sorgulamayı desteklemeli, değerleri keşfettirmeli ve değerlere ilişkin bilgileri uygulamaya dönüştürerek anlamlı kılmalıdır. Sınıfta öğrencilerin kendilerini rahat ve güvende 15
hissetmelerini sağlamak için toplum bilincini geliştiren, karşılıklı sevgi, saygı ve güven ortamı oluşturulmalı; ön yargılı ithamlara, kaba hitaplara ve ayrımcılığa müsaade edilmemelidir. Değerler aktarılırken bütüncül bir bakış açısı benimsenmelidir. Toplumsal değerlerin özümsenmesi ve aktarılması sadece sınıf ortamı ile sınırlandırılmamalıdır. Değer eğitiminde kapsamlı bir yaklaşım benimsenmeli, aile, okul çalışanları ve toplumdaki insanlar eğitim sürecine dâhil edilmelidir. Değerlerin aktarılmasında tek bir yönteme ve yaklaşıma bağlı kalınmamalı, farklı yöntem ve teknikler bir arada dengeli biçimde kullanılmalıdır. 16
2 BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULANMASI 2.1. BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ TEMEL FELSEFESİ VE GENEL AMAÇLARI Bilimsel bilginin üretilmesi, kullanılması ve aktarılmasındaki teknolojik gelişmeler biyoloji biliminde de birçok yeniliklere yol açmıştır. Özellikle genetik mühendisliği ve biyoteknoloji alanında yaşanan yeni gelişmeler ile biyoloji, günlük hayatımızın bir parçası hâline gelmiş ve bu durum biyoloji eğitimine yönelik gereksinimleri de artırmıştır. Biyoloji Dersi Öğretim Programı nda, genelde bilimin, özelde biyolojinin insan hayatındaki rolüne ve bilim tarihine Türk-İslam bilim insanlarının katkılarına yer verilmiştir. Bilim-teknolojitoplum-çevre arasındaki etkileşimlerle ilgili olarak öğrencilerin bilgi, beceri, yeterlilik ve değerlerin geliştirilmesi vurgulanmıştır. Bu bağlamda Biyoloji Dersi Öğretim Programı; biyolojinin temel konu ve kavramları ışığında, sosyal farkındalık, inovasyon, araştırma ve sorgulama, bilişim teknolojilerini kullanma, biyolojiyle günlük hayat arasında ilişki kurma vb. uygulamalara daha fazla yer verecek şekilde güncellenmiştir. 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu'nun 2. maddesinde ifade edilen Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları ile Türk Millî Eğitiminin Temel İlkeleri esas alınarak hazırlanan Biyoloji Dersi Öğretim Programı ile öğrencilerin; 1. Biyolojide yer alan temel teoriler, kavramlar, süreçler ve uygulamalar konusunda bilgi sahibi olmaları, 2. Biyoloji bilgisi ve uygulamalarını günlük hayatta kullanma becerisi kazanmaları, 3. Tarihsel süreç içerisinde biyoloji alanına katkısı olan bilim insanlarını tanımaları, 4. Biyoloji ve bilimle ilgili tartışmalara etkin olarak katılmaları ve bu tartışmaları değerlendirebilmeleri, 5. Biyoloji dersinde edindikleri bilgi, beceri ve yeterlilikleri kullanarak yeni fikirler üretmeye ve özgün çalışmalar yapmaya istek duymaları, 6. Canlılardan esinlenerek geliştirilen teknolojilerin farkına varmaları ve benzer inovasyonlar yapmak için motivasyona sahip olmaları, 7. Bilim ve teknolojinin insanın ve diğer canlıların yaşamlarına olan etkilerini değerlendirebilmeleri, 8. Bilimsel çalışmalarda ve toplumsal hayatta etik değerlere sahip olmanın ve bu değerlere uygun davranmanın gerekliliğini ve önemini kavramaları, 17
9. Sosyobilimsel konular (bilimle ilişkili tartışmalı sosyal konular) hakkında bilinçli değerlendirmeler yapabilmeleri, 10. Araştıran, eleştirel düşünen, iş birliği yapan, etkili iletişim becerisine sahip, problem çözen, sorgulayan, üreten, hayat boyu bilim öğrenmeye istekli bireyler olmaları amaçlanmaktadır. 2.2. ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULANMASINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR 1. Programda yer alan ünite kazanımları esas olmakla birlikte kazanımlara ilişkin açıklamalar da belirleyicidir. Bu nedenle programın uygulanmasında kazanımların yanı sıra açıklamalardaki sınırlama ya da uyarılara dikkat edilmelidir. 2. Biyoloji derslerinde laboratuvar güvenliği, öğrenme etkinliklerinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi açısından önemlidir. Bu nedenle güvenlik açısından oluşabilecek her türlü tehlikeye karşı önlem alınmalıdır. 3. Yaparak ve yaşayarak öğrenme kalıcı öğrenme sağladığından uygun kazanımlarda mutlaka deney ve gözlemlere yer verilmelidir. Her ünitede, ünitenin özelliğine göre en az bir deney yapılmalıdır. Örneğin Hücre ve Hücre Bölünmeleri ünitelerinde öğrencilerin mikroskop kullanmalarına olanak sağlanmalıdır. Canlılar Dünyası, Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları, Komünite ve Popülasyon Ekolojisi ünitelerinde öğrenciler, çevresindeki canlıları ve canlıların içinde yaşadıkları çevre ile etkileşimlerini araştırma, gözlemleme ve incelemeye yönlendirilerek öğrencilere uygulamalar yaptırılmalıdır. Ayrıca okul ve çevre imkânları dâhilinde doğa gezisi, botanik bahçesi gezisi, doğa tarihi müzesi gezisi, koruma alanları gezileri, fabrika gezisi vb. düzenlenmelidir. 4. Performans çalışmaları, deney tasarımları, etkinlikler ve projeler öğretmen rehberliğinde yapılandırılmalı ve uygulanmalıdır. 5. Ulusal ve uluslararası düzeyde düzenlenen proje yarışmalarında dereceye giren biyoloji projelerinin incelenmesi; bu projelerin bilim, toplum, teknoloji, çevre ve ekonomiye katkıları bakımından değerlendirilmesi sağlanmalıdır. 18
2.3. KAZANIM SAYISI VE SÜRE TABLOSU 9. Sınıf Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 Yaşam Bilimi Biyoloji 7 26 36,1 2 Hücre 4 22 30,6 3 Canlılar Dünyası 5 24 33,3 TOPLAM 16 72 100 10. Sınıf Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 Hücre Bölünmeleri 5 18 25 2 Kalıtımın Genel İlkeleri 2 30 41,7 3 Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları 10 24 33,3 TOPLAM 17 72 100 11. Sınıf Ünite No. Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 İnsan Fizyolojisi 30 116 80,6 2 Komünite ve Popülasyon Ekolojisi 5 28 19,4 TOPLAM 35 144 100 12. Sınıf Ünite Ünite Adı Kazanım Sayısı Süre/Ders Saati Oran (%) 1 Genden Proteine 8 56 38,9 2 Canlılarda Enerji Dönüşümleri 11 32 22,2 3 Bitki Biyolojisi 11 44 30,6 4 Canlılar ve Çevre 2 12 8,3 TOPLAM 32 144 100 19
3 BİYOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ YAPISI Biyoloji Dersi Öğretim Programı nın hazırlanmasında ünite temelli yaklaşım esas alınmıştır. Programda 9. sınıf düzeyinde üç, 10. sınıf düzeyinde üç, 11. sınıf düzeyinde iki ve 12. sınıf düzeyinde dört ünite yer almaktadır. Ünitelerin yapısı şematik olarak aşağıda sunulmuştur. 3.1. KAZANIMLARIN YAPISI Ünite Adı Konu Adı Sınıf Düzeyi Ünite No. Konu No. 9.2. Hücre Konu, Kazanım ve Açıklamaları 9.2.1. Hücre aktif taşıma, difüzyon, ekzositoz, endositoz, organel, osmoz, ökaryot, pasif taşıma, prokaryot 9.2.1.1. Hücre teorisine ilişkin çalışmaları açıklar. a. Robert Hooke ve Antonie van Leeuwenhoek un mikroskop ve hücre ile ilgili yaptığı çalışmaların açıklanması ve paylaşılması sağlanır. b. Matthias Schleiden, Theodor Schwann ve Rudolf Virchow un hücre teorisinin oluşumuna yaptığı katkılar vurgulanır. c. Mikroskop çeşitleri ve ileri görüntüleme teknolojilerinin kullanılmasının hücre teorisine katkıları araştırılır. Kazanım Öğrencilerin ulaşmaları hedeflenen bilgi ve beceri düzeyini ifade eden öğrenme çıktısıdır. Kazanım No. Kazanım Açıklaması Kazanımın içerik boyutuna yönelik konu sınırlılıklarına, kazanımların işlenişi sırasında dikkat edilmesi gereken hususlara, etkinlik ve işleniş sırasında kullanılabilecek yöntem ve uygulamalara ilişkin açıklamalardır. Şekil 2. Kazanımların Yapısı 20
3.2. SINIF DÜZEYLERİNE GÖRE ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI 9. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI 9.1. Yaşam Bilimi Biyoloji 9.1.1. Bilimsel Bilginin Doğası ve Biyoloji bilim, bilimsel yöntem, biyoloji, deney, gözlem 9.1.1.1. Bilim ve bilimsel bilginin özelliklerini biyoloji ile ilişkilendirerek açıklar. a. Bilimsel bilginin kaynak ve dayanakları (akıl, duyu organları, daha önce yapılmış bilimsel çalışmalar) ile bunlar arasındaki ilişkiye değinilir. b. Bilimsel bilginin gözlem, çıkarım ve deneysel delillere dayalı olduğu vurgulanır ve paradigma kavramına değinilir. c. Bilimde öznellik ve nesnellik üzerinde durulur. ç. Bilim toplum ilişkisi üzerinde durulur. d. Bilimsel bilginin değişebilir yapısı ve değişiminde etkili olan nedenler üzerinde durulur. e. Bilimde kullanılan yöntemlerin çeşitliliği üzerinde durulur. f. Teori ve kanun örneklerle açıklanır. 9.1.1.2. Biyoloji ile ilgili bir problemin çözümünde bilimsel çalışma basamaklarını uygular. Öğrencilerin günlük hayata ilişkin belirledikleri bir problemin çözümüne yönelik rapor yazmaları sağlanır. 9.1.1.3. Biyolojinin tarihsel gelişim sürecine katkı sağlayan bilim insanlarını tanır. a. Aristo, İbn-i Heysem, İbn-i Sina, Gregor Mendel, Rosalind Franklin, James Watson, Francis Crick ve Aziz Sancar ın biyolojiyle ilgili çalışmalarına değinilir. b. İbn-i Miskeveyh, İbn-i Nefs, Charles Darwin, Alfred Wallace, Louis Pasteur ün biyolojiyle ilgili çalışmalarının araştırılıp paylaşılması sağlanır. c. Bilimin gelişmesinde bilim insanlarının ortak kişisel özelliklerinin (merak, sebat, öngörü, etik ilkelere uygun davranma, hayal gücü, açık fikirlilik) önemi bu kişilerin hayat hikâyelerinden anekdotlara yer verilerek vurgulanır. 9.1.1.4. Biyolojinin günlük hayatta karşılaşılan sorunların çözümüne sağladığı katkılara dair çıkarımlarda bulunur. Gıda sıkıntısı, küresel iklim değişikliği, sağlık sorunları ve biyolojik çeşitlilikteki azalmanın sosyobilimsel açıdan tartışılması sağlanır. 21
9.1.2. Canlıların Ortak Özellikleri anabolizma, beslenme, boşaltım, büyüme, canlılık, gelişme, hareket, homeostazi, hücre, katabolizma, metabolizma, organizasyon, solunum, uyarılara tepki, uyum, üreme 9.1.2.1. Canlıların ortak özellikleri hakkında çıkarımlarda bulunur. a. Öğrencilerin çevrelerindeki canlıları gözlemleyerek bu canlıların ortak özelliklerini gösteren tablo oluşturmaları sağlanır. b. Canlıların; hücresel yapı, beslenme, solunum, boşaltım, hareket, uyarılara tepki, üreme, büyüme ve gelişme, metabolizma, homeostazi, uyum ve organizasyon özellikleri üzerinde durulur. 9.1.3. Canlıların Yapısında Bulunan Temel Bileşikler asit, ATP, baz, DNA, enzim, hormon, inorganik, karbonhidrat, mineral, organik, protein, RNA, su, tuz, vitamin, yağ 9.1.3.1.Canlıların yapısını oluşturan organik ve inorganik bileşikleri açıklar. a. Su, mineraller, asitler, bazlar ve tuzların canlılar için önemi belirtilir. b. Kalsiyum, potasyum, demir, iyot, flor, magnezyum, sodyum, fosfor, klor, kükürt, çinko minerallerinin canlılar için önemi vurgulanır. c. Karbonhidratların, yağların, proteinlerin, nükleik asitlerin, enzimlerin yapısı, görevi ve canlılar için önemi üzerinde durulur. Kimyasal formüllerine girilmez. ç. DNA nın tüm canlı türlerinde bulunduğu ve aynı nükleotitleri içerdiği vurgulanır. d. ATP'nin ve hormonların kimyasal formüllerine yer verilmeden canlılar için önemi sorgulanır. e. Vitaminlerin genel özellikleri verilir. A, D, E, K, B ve C vitaminlerinin görevleri ve canlılar için önemi üzerinde durulur. B grubu vitaminlerinin çeşitlerine girilmez. f. Öğrencilerin besinlerdeki karbonhidrat, yağ ve proteinin varlığını tespit edebilecekleri deneyler yapmaları sağlanır. 9.1.3.2. Yağ, karbonhidrat, protein, vitamin ve minerallerin sağlıklı beslenme ile ilişkisini kurar. a. İnsülin direnci, diyabet ve obeziteye sağlıklı beslenme bağlamında değinilir. b. Öğrencilerin kendi yaş grubu için bir haftalık sağlıklı beslenme programı hazırlamaları sağlanır. 22
9.2. Hücre 9.2.1. Hücre aktif taşıma, difüzyon, ekzositoz, endositoz, organel, osmoz, ökaryot, pasif taşıma, prokaryot 9.2.1.1. Hücre teorisine ilişkin çalışmaları açıklar. a. Robert Hooke ve Antonie van Leeuwenhoek un mikroskop ve hücre ile ilgili yaptığı çalışmaların açıklanması sağlanır. b. Matthias Schleiden, Theodor Schwann ve Rudolf Virchow un hücre teorisine yaptıkları katkılar vurgulanır. c. Mikroskop çeşitleri ve ileri görüntüleme teknolojilerinin kullanmasının hücre teorisine katkıları araştırılır. 9.2.1.2. Hücre modeli üzerinde hücresel yapıları ve görevlerini açıklar. a. Örnekler üzerinden prokaryot hücrelerin kısımları gösterilir. b. Ökaryot hücrelerin yapısı ve bu yapıyı oluşturan kısımlar gösterilir. c. Organellerin hücrede aldıkları görevler bakımından incelenmesi sağlanır. ç. Hücre içi iş birliği ve organizasyona dikkat çekilerek herhangi bir organelde oluşan problemin hücreye olası etkilerinin tartışılması sağlanır. 9.2.1.3. Hücre zarından madde geçişini deneylerle açıklar. 9.2.1.4. Farklı hücre örneklerini karşılaştırır. Farklı hücre örneklerinin karşılaştırılmasında mikroskop/görsellerden yararlanılır. 9.3. Canlılar Dünyası 9.3.1. Canlıların Çeşitliliği ve Sınıflandırılması ikili adlandırma, sınıflandırma, tür 9.3.1.1. Canlıların çeşitliliğinin anlaşılmasında sınıflandırmanın önemini açıklar. a. Canlıların sınıflandırılmasında bilim insanlarının kullandığı farklı ölçüt ve yaklaşımlar tartışılır. b. Canlı çeşitliliğindeki değişimler nesli tükenmiş canlılar örneği üzerinden tartışılır. 23
9.3.1.2. Canlıların sınıflandırılmasında kullanılan kategorileri ve bu kategoriler arasındaki hiyerarşiyi örneklerle açıklar. a. Canlıların sınıflandırılmasında sadece tür, cins, aile, takım, sınıf, şube ve âlem kategorilerinin genel özelliklerine değinilir. b. Carolus Linnaeus un sınıflandırmayla ilgili çalışmalarına değinilir. c. Hiyerarşik kategoriler dikkate alınarak çevreden seçilecek canlı türleriyle ilgili ikili adlandırma örnekleri verilir. ç. Öğrencilerin canlılar dünyası ile ilgili çektiği/edindiği fotoğraflarlardan video vb. oluşturmaları sağlanır. 9.3.2. Canlı Âlemleri ve Özellikleri arkeler, bakteriler, bitkiler, hayvanlar, mantarlar, protistler, virüsler 9.3.2.1. Canlıların sınıflandırılmasında kullanılan âlemleri ve bu âlemlerin genel özelliklerini açıklar. a. Bakteriler, arkeler, protistler, bitkiler ve mantarlar âlemlerinin genel özellikleri açıklanarak örnekler verilir. Bu âlemlerin sınıflandırmasına girilmez. b. Omurgasız hayvanlar; süngerler, sölenterler, solucanlar, yumuşakçalar, eklem bacaklılar, derisi dikenliler olarak gruplandırılır. Bu grupların yapı ve sistematiğine girilmeden sadece örnekleri verilir. c. Omurgalı hayvanlar; balıklar, iki yaşamlılar, sürüngenler, kuşlar ve memeliler olarak gruplandırılır. Bu grupların yapı ve sistematiğine girilmeden sadece örnekleri verilir. 9.3.2.2. Canlıların biyolojik süreçlere, ekonomiye ve teknolojiye katkılarını örneklerle açıklar. a. Canlıların biyolojik süreçlere, ekonomiye ve teknolojiye katkıları canlı âlemlerinden örnekler verilerek işlenir. b. Canlılardan esinlenilerek geliştirilen teknolojilere örnekler verilir. 9.3.2.3. Virüslerin genel özelliklerini açıklar. a. Virüslerin biyolojik sınıflandırma kategorileri içine alınmamasının nedenleri üzerinde durulur. b. Virüslerin insan sağlığı üzerine etkilerinin kuduz, hepatit, grip, uçuk ve AIDS hastalıkları üzerinden tartışılması sağlanır. Virütik hastalıklara karşı alınacak önlemler vurgulanır. c. Virüslerin genetik mühendisliği alanında yapılan çalışmalar için yeni imkânlar sunduğu vurgulanır. 24
10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI 10.1. Hücre Bölünmeleri 10.1.1. Mitoz ve Eşeysiz Üreme bölünme, eşeysiz üreme, interfaz, kanser, mitoz, tomurcuklanma, vejetatif üreme 10.1.1.1. Canlılarda hücre bölünmesinin gerekliliğini açıklar. a. Hücre bölünmesinin canlılarda üreme, büyüme ve gelişme ile ilişkilendirilerek açıklanması sağlanır. b. Bölünmenin hücresel gerekçeleri üzerinde durulur. 10.1.1.2. Mitozu açıklar. a. İnterfaz temel düzeyde işlenir ancak interfazın alt evrelerine (G1, S, G2) girilmez. b. Mitozun evreleri temel düzeyde görseller kullanılarak işlenir. c. Hücre bölünmesinin kontrolü ve bunun canlılar için önemi üzerinde durulur. Hücre bölünmesini kontrol eden moleküllerin isimleri verilmez. ç. Hücre bölünmesinin kanserle ilişkisi kurulur. d. Öğrencilerin mitozu açıklayan bir elektronik sunu (animasyon, video vb.) hazırlamaları ve bu sunuyu paylaşmaları sağlanır. 10.1.1.3. Eşeysiz üremeyi örneklerle açıklar. a. Eşeysiz üreme çeşitlerinden sadece bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, rejenerasyon ve bitkilerde vejetatif üreme örnekleri verilir. Sporla üremede sadece örnek verilir, döl almaşına girilmez. b. Eşeysiz üreme tekniklerinin bahçecilik ve tarım sektörlerindeki uygulamaları (çelikle ve soğanla üreme şekilleri) örneklendirilir. 10.1.2. Mayoz ve Eşeyli Üreme diploit, döllenme, eşeyli üreme, haploit, krossing over, mayoz, sinapsis, tetrat 10.1.2.1. Mayozu açıklar. a. Mayozun evreleri görseller kullanılarak temel düzeyde işlenir. b. Öğrencilerin mayozu açıklayan bir elektronik sunu (animasyon, video vb.) hazırlamaları ve bu sunuyu paylaşmaları sağlanır. 10.1.2.2. Eşeyli üremeyi örneklerle açıklar. a. Dış döllenme ve iç döllenme konusu verilmez. b. Eşeyli üremenin temelinin mayoz ve döllenme olduğu açıklanır. 25
10.2. Kalıtımın Genel İlkeleri 10.2.1. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik alel, biyolojik çeşitlilik, dihibrit, dominant, eş baskınlık, eşeye bağlı kalıtım, fenotip, gen, genotip, gonozom, hemofili, heterozigot, homozigot, monohibrit, mutasyon, otozom, Punnett karesi, rekombinasyon, renk körlüğü, resesif, soyağacı, varyasyon 10.2.1.1. Kalıtımın genel esaslarını açıklar. a. Mendel ilkeleri örneklerle açıklanır. b. Monohibrit, dihibrit ve kontrol çaprazlamaları, eş baskınlık, çok alellilik (Kan gruplarıyla ilişkilendirilir.) örnekler üzerinden işlenir. Eksik baskınlık ve pleiotropizme girilmez. c. Öğrencilerin kalıtımla ilgili iş birlikli kavram haritası oluşturmaları sağlanır. ç. Eşeye bağlı kalıtım; hemofili ve kısmi renk körlüğü hastalıkları bağlamında ele alınır. Eşeye bağlı kalıtımın Y kromozomunda da görüldüğü belirtilir. d. Soyağacı örneklerle açıklanır. e. Kalıtsal hastalıkların ortaya çıkma olasılığının akraba evlilikleri sonucunda arttığı vurgusu yapılır. 10.2.1.2. Genetik varyasyonların biyolojik çeşitliliği açıklamadaki rolünü sorgular. a. Varyasyonların kaynaklarının (mutasyon, kromozomların bağımsız dağılımı ve krossing over) tartışılması sağlanır. Mutasyon çeşitlerine girilmez. b. Biyolojik çeşitliliğin canlıların genotiplerindeki farklılıklardan kaynaklandığı açıklanır. 10.3. Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları 10.3.1. Ekosistem Ekolojisi ayrıştırıcı, besin ağı, besin piramidi, besin zinciri, biyolojik birikim, ekosistem, enerji piramidi, heterotrof, holozoik, madde döngüsü, ototrof 10.3.1.1. Ekosistemin canlı ve cansız bileşenleri arasındaki ilişkiyi açıklar. a. Popülasyon, komünite ve ekosistem arasındaki ilişki örneklerle açıklanır. b. Ekosistemde oluşabilecek herhangi bir değişikliğin sistemdeki olası sonuçları üzerinde durulur. c. Öğrencilerin kendi seçecekleri bir ekosistemi tanıtan kısa film hazırlamaları sağlanır. 10.3.1.2. Canlılardaki beslenme şekillerini örneklerle açıklar. Simbiyotik yaşama girilmez. 26
10.3.1.3. Ekosistemde madde ve enerji akışını analiz eder. a. Madde ve enerji akışında üretici, tüketici ve ayrıştırıcıların rolünün incelenmesi sağlanır. b. Ekosistemlerde madde ve enerji akışı; besin zinciri, besin ağı ve besin piramidi ile ilişkilendirilerek örneklendirilir. c. Biyolojik birikimin insan sağlığı ve diğer canlılar üzerine olumsuz etkilerinin araştırılması ve tartışılması sağlanır. 10.3.1.4. Madde döngüleri ve hayatın sürdürülebilirliği arasında ilişki kurar. a. Azot, karbon ve su döngüleri hatırlatılır. b. Azot döngüsünde yer alan mikroorganizmaların tür isimleri verilmez. 10.3.2. Güncel Çevre Sorunları ve İnsan asit yağmurları, ekolojik ayak izi, karbon ayak izi, küresel iklim değişikliği, su ayak izi 10.3.2.1. Güncel çevre sorunlarının sebeplerini ve olası sonuçlarını değerlendirir. a. Güncel çevre sorunları (hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, radyoaktif kirlilik, ses kirliliği, asit yağmurları, küresel iklim değişikliği, erozyon, doğal hayat alanlarının tahribi ve orman yangınları) hatırlatılarak bu sorunların canlılar üzerindeki olumsuz etkilerine değinilir. b. Çevre sorunları nedeniyle ortaya çıkan hastalıklara vurgu yapılır. 10.3.2.2. Birey olarak çevre sorunlarının ortaya çıkmasındaki rolünü sorgular. Ekolojik ayak izi, su ayak izi ve karbon ayak izi ile ilgili uygulamalar yaptırılır. 10.3.2.3. Ülkemizde ve dünyada çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik çözüm önerilerinde bulunur. a. Ülkemizde ve dünyada çevre kirliliğinin önlenmesi için yapılan çalışmalara örnekler verilir. b. Çevreye saygılı olmanın doğaya katkısı vurgulanır. c. Çevreye küresel boyutta zarar veren üretim ve tüketim faaliyetlerinin tartışılması sağlanır. 10.3.3. Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması biyokaçakçılık, endemizm, gen bankası, sürdürülebilirlik 10.3.3.1. Doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin önemini açıklar. a. Doğal kaynakların sürdürülebilirliği için Türkiye genelindeki başarılı uygulamalar örneklendirilerek çevre farkındalığının önemi vurgulanır. b. Gelecek nesillere yaşanabilir sağlıklı bir dünya emanet edebilmek için doğal kaynakların israf edilmemesi gerekliliği vurgulanır. 27
10.3.3.2. Biyolojik çeşitliliğin yaşam için önemini sorgular. a. Türkiye'nin biyolojik çeşitlilik açısından zengin olmasını sağlayan faktörlerin tartışılması sağlanır. b. Endemik türlerin ülkemizin biyolojik çeşitliliği açısından değeri ve önemi üzerinde durularak sağlık ve ekonomiye katkılarına ilişkin örneklere yer verilir. c. Biyolojik çeşitlilik ve endemik türlerin küresel ve millî bir miras olduğu vurgulanır. ç. Tabiatta her canlının önemli işlevler gördüğü vurgulanarak biyolojik çeşitliliğe ve ekosistemin doğal işleyişine saygı göstermenin ve bunlara müdahaleden kaçınmanın önemi üzerinde durulur. d. Soyu tükenen türlerin biyolojik çeşitlilik açısından yeri doldurulamayacak bir kayıp olduğu vurgulanır. 10.3.3.3. Biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik çözüm önerilerinde bulunur. a. Türkiye'de nesli tükenme tehlikesi altında bulunan canlı türleri ile endemik türlerin korunmasına yönelik yapılan çalışmalar örneklendirilir. b. Biyolojik çeşitliliğin korunması ve biyokaçakçılığın önlenmesine yönelik çözüm önerilerinin tartışılması sağlanır. c. Gen bankalarının gerekliliği üzerinde durulur. 28
11. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI 11.1. İnsan Fizyolojisi 11.1.1. Homeostazi homeostazi 11.1.1.1. Homeostaziyi açıklar. a. Homeostazinin sağlanmasında tüm sistemlerin etkili olduğu vurgulanır. b. Sistemler işlenirken homeostaziye yeri geldikçe değinilir. 11.1.2. Dokular doku, organ, sistem 11.1.2.1. Doku çeşitlerini kas, bağ, sinir ve epitel doku olarak açıklar. a. Bağ dokuya örnekler verilir, ayrıntıya girilmez. b. Dokulara, ilgili sistem içerisinde yeri geldikçe değinilir. 11.1.3. Sinirler ve hormonlar diyabet, duyu organları, efektör, endokrin sistem, hormon, impuls, negatif geri bildirim, reseptör, sinaps, sinir hücresi 11.1.3.1. Sinir sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Merkezî ve çevresel sinir sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Beynin bölümleri model üzerinde gösterilir. c. Yapılarına göre nöron çeşitlerine girilmez. ç. İmpuls iletim mekanizmasına girilmez. İmpuls iletiminin elektriksel ve kimyasal olduğu vurgulanır. d. Refleksin insan yaşamı için önemi vurgulanır. 11.1.3.2. Endokrin bezleri ve bu bezlerin salgıladıkları hormonları açıklar. a. Endokrin bezleri ve bu bezlerin salgıladıkları hormonlar işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Hormonların yapısına girilmez. c. Geri bildirim mekanizması örneklerle açıklanır. ç. Hormonların yaşam kalitesi üzerine etkilerinin örnek bir hastalık üzerinden tartışılması sağlanır. 29
11.1.3.3. Sinir sistemi rahatsızlıklarını açıklar. a. Multipl skleroz (MS), Parkinson, Alzheimer ve epilepsi (sara) üzerinde durulur. b. Sinir sistemi rahatsızlıklarının tedavisiyle ilgili teknolojik gelişmelerin araştırılması sağlanır. c. Mahmut Gazi Yaşargil in çalışmalarına değinilir. 11.1.3.4. Sinir sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.3.5. Duyu organlarının yapısını ve işleyişini açıklar. Duyu organlarının yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. 11.1.3.6. Duyu organları rahatsızlıklarını açıklar. a. Renk körlüğü, miyopi, hipermetropi, astigmatizm, işitme kaybı ve denge kaybı gibi rahatsızlıkların araştırılıp sunulması sağlanır. b. Görme ve işitme engelli kişilerin karşılaştığı sorunlara dikkat çekmek ve çevresindeki bireyleri bilinçlendirmek amacıyla sosyal farkındalık etkinlikleri (proje, kamu spotu, broşür vb.) hazırlamaları sağlanır. 11.1.3.7. Duyu organlarının sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. Duyu organları rahatsızlıklarının tedavisiyle ilgili teknolojik gelişmelerin araştırılması sağlanır. 11.1.4. Destek ve Hareket Sistemi eklem, kas, kemik, kıkırdak, tendon 11.1.4.1. Destek ve hareket sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Destek ve hareket sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Kemik ve kas çeşitleri açıklanır. c. Kıkırdak ve eklem çeşitleri ile vücutta bulunduğu yerlere örnekler verilir. Yapılarına girilmez. ç. Destek ve hareket sistemi ile ilgili iş birlikli kavram haritası oluşturulması sağlanır. 11.1.4.2. Destek ve hareket sistemi rahatsızlıklarını açıklar. Kırık, çıkık, burkulma, menisküs ve eklem rahatsızlıklarının araştırılması ve paylaşılması sağlanır. 11.1.4.3. Destek ve hareket sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. Destek ve hareket sisteminin sağlığı açısından sporun ve beslenmenin önemi tartışılır. 30
11.1.5. Sindirim Sistemi emilim, sindirim 11.1.5.1. Sindirim sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Sindirim sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Sindirime yardımcı yapı ve organların (karaciğer, pankreas ve tükürük bezleri) görevleri üzerinde durulur. Yapılarına girilmez. 11.1.5.2. Sindirim sistemi rahatsızlıklarını açıklar. Reflü, gastrit, ülser, hemoroit hastalıkları üzerinde durulur. 11.1.5.3. Sindirim sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. a. Asitli içecekler tüketilmesinin ve fast-food beslenmenin sindirim sistemi üzerindeki etkilerinin tartışılması sağlanır. b. Antibiyotik kullanımının bağırsak florasına etkileri ve bilinçsiz antibiyotik kullanımının zararları üzerinde durulur. 11.1.6. Dolaşım Sistemleri antijen, antikor, aşı, B ve T lenfositleri, bağışıklık, damar, interferon, kan, kan bağışı, kan dolaşımı, lenf dolaşımı, nabız, ödem, serum, tansiyon, varis, yangısal tepki 11.1.6.1. Kalp, kan ve damarların yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Dolaşım sistemi işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Kalbin çalışmasına etki eden faktörler (sempatik sinir sistemi, adrenalin, tiroksin, kafein, tein, asetilkolin, vagus siniri) üzerinde durulur. c. Alyuvar, akyuvar ve kan pulcukları üzerinde durulur. Akyuvar çeşitleri B ve T lenfositleri ile sınırlandırılır. ç. Kan grupları üzerinde durulur. Kan nakillerinde kendi grubundan kan alıp vermenin gerekliliği vurgulanır. Kan nakillerinde genel alıcı ve genel verici kavramları kullanılmaz. d. Öğrencilerin kan ve kemik iliği bağışının önemi ile ilgili farkındalık oluşturmaya yönelik çalışma (broşür, kamu spotu, anket vb.) yapmaları sağlanır. e. Konunun işlenişi sırasında model ve analojilerden yararlanılır. 11.1.6.2. Lenf dolaşımını açıklar. a. Lenf dolaşımı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Lenf dolaşımı kan dolaşımı ile ilişkilendirilerek ele alınır. c. Ödem oluşumu üzerinde durulur. 31
ç. Lenf dolaşımının bağışıklık ile ilişkisi açıklanır. 11.1.6.3. Dolaşım sistemi rahatsızlıklarını açıklar. Kalp krizi, damar tıkanıklığı, tansiyon, varis ve kangren hastalıkları üzerinde durulur. 11.1.6.4. Dolaşım sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.6.5. Bağışıklık çeşitlerini ve vücudun doğal savunma mekanizmalarını açıklar. a. Hastalık yapan organizmalar ve yabancı maddelere karşı deri, tükürük, mide öz suyu, mukus ve gözyaşının vücut savunmasındaki rolleri örneklendirilir. b. Enfeksiyon ve alerji gibi durumların bağışıklık ile ilişkisi örnekler üzerinden açıklanır. c. İmmünoglobulinler verilmez. ç. Aşılanmanın önemi üzerinde durulur. Bazı aşıların zaman içerisinde değiştirilmesinin nedenleri araştırılır. d. Hastalık yapan organizmaların genetik yapılarının hızlı değişimi nedeniyle insan sağlığına sürekli bir tehdit oluşturduğu vurgulanır. 11.1.7. Solunum Sistemi alveol, bronş, diyafram, gaz değişimi, hemoglobin, solunum 11.1.7.1. Solunum sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar. Solunum sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. 11.1.7.2. Alveollerden dokulara ve dokulardan alveollere gaz taşınmasını açıklar. 11.1.7.3. Solunum sistemi rahatsızlıklarını açıklar. KOAH ve astım hastalıkları üzerinde durulur. 11.1.7.4. Solunum sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. Yaygın olarak görülen mesleki solunum sistemi hastalıklarından korunmak için iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınabilecek önlemlerin araştırılması ve elde edilen bilgilerin paylaşılması sağlanır. 11.1.8. Boşaltım Sistemi boşaltım, böbrek nakli, diyaliz, geri emilim, mesane, nefron, salgılama, süzülme, üreter, üretra 11.1.8.1. Boşaltım sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Boşaltım sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Böbreğin alyuvar üretimine etkisi üzerinde durulur. 32
11.1.8.2. Boşaltım sistemi rahatsızlıklarını açıklar. a. Böbrek taşı ve böbrek yetmezliği üzerinde durulur. b. Diyaliz üzerinde durulur. Diyalize bağımlı hastaların yaşadıkları problemler ve böbrek bağışının önemi vurgulanır. 11.1.8.3. Boşaltım sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.9. Üreme Sistemi ve Embriyonik Gelişim büyüme, gelişme, menstrual döngü, tüp bebek, ultrason 11.1.9.1. Üreme sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar. a. Dişi ve erkek üreme sisteminin yapısı işlenirken görsellerden yararlanılır. b. Menstrual döngüyü düzenleyen hormonlarla ilgili grafiklere yer verilir. c. In vitro fertilizasyon yöntemleri üzerinde durulur. 11.1.9.2. Üreme sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur. 11.1.9.3. İnsanda embriyonik gelişim sürecini açıklar. a. Embriyonik tabakalar ve bunlardan meydana gelen organlar ile embriyonik indüksiyon verilmez. b. Hamilelikte bebeğin gelişimini olumsuz etkileyen faktörler (alkol, sigara, madde bağımlılığı, folik asit yetersizliği) üzerinde durulur. c. Hamileliğin izlenmesinin bebeğin ve annenin sağlığı açısından önemi vurgulanır. 11.2. Komünite ve Popülasyon Ekolojisi 11.2.1. Komünite Ekolojisi baskın tür, ekolojik niş, ekoton, habitat, komünite, mutualizm, parazitlik, rekabet, simbiyoz, süksesyon 11.2.1.1. Komünitenin yapısına etki eden faktörleri açıklar. Komünitelerin içerdiği biyolojik çeşitliliğin karasal ekosistemlerde enlem, sucul ekosistemlerde ise suyun derinliği ve suyun kirliliği ile ilişkili olduğu vurgulanır. 11.2.1.2. Komünitede tür içi ve türler arasındaki rekabeti örneklerle açıklar. Komünitelerde av-avcı ilişkisi vurgulanır. 11.2.1.3. Komünitede türler arasında simbiyotik ilişkileri örneklerle açıklar. Parazitlik ve mutualizm insan sağlığı ile ilişkilendirilir (bit, pire, kene, tenya, bağırsak florası). 33
11.2.1.4. Komünitelerdeki süksesyonu örneklerle açıklar. a. Primer ve sekonder süksesyon ayrımına girilmez. b. Süksesyonun evrelerine girilmez. 11.2.2. Popülasyon Ekolojisi popülasyon dinamiği, taşıma kapasitesi, yaş piramidi 11.2.2.1. Popülasyon dinamiğine etki eden faktörleri analiz eder. a. İnsan yaş piramitleri üzerinde durulur. b. Popülasyon büyümesine ilişkin farklı büyüme eğrileri (S ve J) çizilir. c. Dünyada ve ülkemizde nüfus değişiminin grafikler üzerinden analiz edilmesi ve olası sonuçlarının tartışılması sağlanır. 34
12. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI 12.1. Genden Proteine 12.1.1. Nükleik Asitlerin Keşfi ve Önemi DNA ligaz, DNA polimeraz, gen, helikaz, kromozom, nükleik asit, nükleotit, Okazaki parçaları, primer, replikasyon 12.1.1.1. Nükleik asitlerin keşif sürecini özetler. 12.1.1.2. Nükleik asitlerin çeşitlerini ve görevlerini açıklar. 12.1.1.3. Hücredeki genetik materyalin organizasyonunda parça bütün ilişkisi kurar. a. Nükleotitten DNA ve kromozoma genetik materyal organizasyonunun modellenmesi sağlanır. b. Gen ve DNA ilişkisi üzerinde durulur. 12.1.1.4. DNA'nın kendini eşlemesini açıklar. a. Helikaz, DNA polimeraz ve DNA ligaz dışındaki enzimler verilmez. b. DNA replikasyonu ile Aziz Sancar ın çalışmaları ilişkilendirilir. Aziz Sancar'ın hayat hikâyesinden alıntılara yer verilerek vatanseverliği vurgulanır. 12.1.2. Genetik Şifre ve Protein sentezi antibiyotik, antikodon, biyoetik, biyogüvenlik, biyoteknoloji, DNA parmak izi, gen terapisi, genetik şifre, genetik danışmanlık, genetik mühendisliği, insülin, klonlama, kod, kodon, kök hücre, model organizma, RNA polimeraz, transkripsiyon, translasyon, yapay doku/organ 12.1.2.1. Protein sentezinin mekanizmasını açıklar. a. Genetik şifre ve protein sentezi arasındaki ilişki üzerinde durulur. b. Protein sentezine ilişkin görsel materyallerden (resim, video, animasyon vb.) yararlanılır. 12.1.2.2. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji kavramlarını açıklar. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji arasındaki farkların tartışılması sağlanır. 12.1.2.3. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji uygulamalarını açıklar. a. Gen teknolojileri, DNA parmak izi analizi, kök hücre teknolojilerinin ve bunların kullanım alanlarının araştırılması ve sonuçlarının paylaşılması sağlanır. b. Model organizmaların özellikleri tartışılır. c. Model organizmaların genetik ve biyoteknolojik araştırmalarda kullanılmasına ilişkin örnekler verilir. 35
12.1.2.4. Genetik mühendisliği ve biyoteknoloji uygulamalarının insan hayatına etkisini değerlendirir. a. Aşı, antibiyotik, insülin, interferon üretimi, kanser tedavisi ve gen terapisi uygulamaları üzerinde durulur. b. Klonlama çalışmalarının ve organizmaların genetiğinin değiştirilmesinin olası sonuçları üzerinde durulur. Ian Wilmut un klonlama ile ilgili çalışmasına değinilir. c. Biyogüvenlik ve biyoetik konularının tartışılması sağlanır. 12.2. Canlılarda Enerji Dönüşümleri 12.2.1. Canlılık ve Enerji ATP, enerji, enerji dönüşümü, fosforilasyon 12.2.1.1. Canlılığın devamı için enerjinin gerekliliğini açıklar. a. ATP molekülünün yapısı açıklanır. b. Fosforilasyonda kullanılan enerji kaynakları üzerinde durulur. 12.2.2. Fotosentez fotosentez, ışık, klorofil, kloroplast 12.2.2.1. Fotosentezin canlılar açısından önemini sorgular. 12.2.2.2. Fotosentez sürecini şema üzerinde açıklar. a. Klorofil a ve klorofil b nin yapısı verilmez. b. Suyun fotolize uğradığı belirtilir. c. Işığa bağımlı ve ışıktan bağımsız reaksiyonlar, ürün açısından karşılaştırılır. Reaksiyonların basamaklarına girilmez ve matematiksel hesaplamalara yer verilmez. ç. CAM ve C4 bitkileri verilmez. d. Fotosentez süreci görsel materyaller (resim, video, animasyon vb.) kullanılarak sunulur. 12.2.2.3. Fotosentez hızını etkileyen faktörleri değerlendirir. a. Fotosentez hızını etkileyen faktörlerden ışık şiddeti, ışığın dalga boyu, sıcaklık ve klorofil miktarı üzerinde durulur. b. Tarımsal ürün miktarını artırmada yapay ışıklandırma uygulamalarının araştırılması ve paylaşılması sağlanır. 12.2.2.4. Fotosentez hızını etkileyen faktörlerle ilgili deney tasarlar. Deney sonuçlarının tablo ya da grafiklerle gösterilmesi sağlanır. 36
12.2.3. Solunum alkolik fermantasyon, glikoliz, laktik asit fermantasyonu, mitokondri, oksijenli solunum, solunum 12.2.3.1. Hücresel solunumun canlılar için önemini açıklar. 12.2.3.2. Hücresel solunumun glikoliz evresini açıklar. a. Tüm canlılarda glikozun çeşitli tepkimeler zinciri ile pirüvik asite parçalandığı vurgulanır. Pirüvik asite kadar olan ara basamaklara ve ara ürünlere değinilmez. b. Tepkimelerdeki ATP tüketim ve üretimi üzerinde durulur. 12.2.3.3. Fermantasyonu günlük hayattan örnekler ile açıklar. a. Etil alkol ve laktik asit fermantasyonunda sadece son ürünler belirtilir. b. Laktik asit fermantasyonu ile insanlarda görülen kas yorgunluğu ilişkilendirilir. c. Hamur, yoğurt, sirke ve boza yapımı ile ilgili deneyler yapılması sağlanır. 12.2.3.4. Oksijenli solunum sürecini şema üzerinde açıklar. a. Krebs döngüsünde açığa çıkan moleküller belirtilir. Krebs döngüsünün basamaklarına girilmez. ETS de ATP üretildiği belirtilir ancak ETS elemanları verilmez. b. Oksijenli solunumda fermantasyona göre enerji verimliliğinin daha fazla olmasının nedenleri üzerinde durulur. c. Solunumla ilgili matematiksel işlemlere girilmez. ç. Oksijenli solunum süreci görsel materyaller (resim, video, animasyon vb.) kullanılarak sunulur. 12.2.3.5. Oksijenli solunumda reaksiyona girenler ve reaksiyon sonunda açığa çıkan son ürünlere ilişkin deney tasarlar. 12.2.3.6. Fotosentez ve solunum ilişkisi ile ilgili çıkarımlarda bulunur. a. Fotosentez ve solunumun doğadaki madde ve enerji dengesinin sağlanmasındaki önemi vurgulanır. b. Fotosentez ve solunum olaylarının bir arada gözlemlenebileceği deney tasarlanması sağlanır. 12.3. Bitki Biyolojisi 12.3.1. Bitkilerin Yapısı fotoperiyodizm, nasti, oksin, tropizma, uç meristem, yanal meristem, yaş halkaları 12.3.1.1. Çiçekli bir bitkinin temel kısımlarının yapı ve görevlerini açıklar. a. Kök, gövde, yaprak kesitlerinde başlıca dokuların incelenmesi sağlanır ve bunların görevleri açıklanır. b. Uç ve yanal meristemlerin büyümedeki rolü vurgulanarak yaş halkaları ile bağlantı kurulur. c. Prokambiyum, protoderm ve temel meristem konularına girilmez. ç. Kök, gövde ve yapraklarından yararlanılan bitkilere günlük hayattan örnekler verilir. 37
d. Bitki çeşitleriyle ilgili çektikleri/edindikleri fotoğrafları eğitsel sosyal bir ağ üzerinden paylaşmaları sağlanır. 12.3.1.2. Bitki gelişiminde hormonların etkisini örneklerle açıklar. 12.3.1.3. Bitki hareketlerini gözlemleyebileceği deney tasarlar. a. Nasti ve tropizma hareketleri gözlemlenerek bu hareketlere ilişkin gözlemlerin paylaşılması sağlanır. b. Oksin hormonunun tropizmadaki etkisi vurgulanır. 12.3.2. Bitkilerde Madde Taşınması adhezyon, basınç akış teorisi, floem, gutasyon, gübre, kohezyon gerilim teorisi, kök basıncı, ksilem, mikoriza, minimum kuralı, nodül, stoma, terleme 12.3.2.1. Köklerde su ve mineral emilimini açıklar. a. Su ve minerallerin bitkiler için önemi vurgulanır. b. Minerallerin topraktan alınması, nodül ve mikoriza oluşumu üzerinde durulur. c. İyonların emilim mekanizmasına girilmez. ç. Bitkilerin büyüme ve gelişmesinde gerekli olan minerallerin isimleri verilir. Ayrı ayrı görevlerine girilmez. 12.3.2.2. Bitkilerde su ve mineral taşınma mekanizmasını açıklar. a. Suyun taşınmasında kohezyon gerilim teorisi, kök basıncı, adhezyon ve gutasyon olayları açıklanır. b. Suyun taşınmasında stomaların rolüne değinilir. Stomaların açılıp kapanma mekanizmasına girilmez. 12.3.2.3. Bitkilerde fotosentez ürünlerinin taşınma mekanizmasını açıklar. 12.3.2.4. Bitkilerde su ve madde taşınması ile ilgili deney tasarlar. 12.3.3. Bitkilerde Eşeyli Üreme çiçek, çimlenme, dormansi, döllenme, meyve, tohum, tozlaşma, üreme hücreleri 12.3.3.1. Çiçeğin kısımlarını ve bu kısımların görevlerini açıklar. 12.3.3.2. Çiçekli bitkilerde döllenmeyi, tohum ve meyvenin oluşumunu açıklar. a. Bitkilerde eşeyli üreme, kapalı tohumlu bir bitki örneği ile görsel üzerinden işlenir. b. Bitkilerin üreme ve yayılmasında tohum ve meyvenin rolü örneklerle ele alınır. 12.3.3.3. Tohum çimlenmesini gözleyebileceği deney tasarlar. Çimlenmeye etki eden faktörlerin tespit edilmesi sağlanır. 12.3.3.4. Dormansi ve çimlenme arasında ilişki kurar. 38
12.4. Canlılar ve Çevre 12.4.1. Canlılar ve Çevre adaptasyon, doğal seçilim, mutasyon, varyasyon, yapay seçilim 12.4.1.1. Çevre şartlarının genetik değişimlerin sürekliliğine olan etkisini açıklar. a. Varyasyon, adaptasyon, mutasyon, doğal ve yapay seçilim kavramları üzerinde durulur. b. Bakterilerin antibiyotiklere karşı direnç geliştirmesinin nedenleri vurgulanır. c. Herbisit ve pestisitlerin zaman içerisinde etkilerini kaybetmelerinin nedenleri üzerinde durulur. 12.4.1.2. Tarım ve hayvancılıkta yapay seçilim uygulamalarına örnekler verir. 39