4. ARAZİ TEKNİĞİ VE EKİPMANI... 277

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i ŞEKİLLER LİSTESİ...ii GİRİŞ... 1 1. SİSMİK DALGA YAYINIMI... 2 1.1. Katıların Elastik Karakteristikleri... 2 1.2. Sismik Dalgalar... 2 1.2.1. Cisim Dalgalan... 3 1.2.1.1. Boyuna Dalgalar (P)... 3 1.2.1.2. Enine Dalgalar (S)... 4 1.2.2. Yüzey Dalgaları... 5 1.3. Snell Yasası... 5 1.4. Süreksizliklerde Enerji Dağılımı... 6 2. ELASTİK SABİTLER VE ARA İLİŞKİLER... 9 2.1. Yoğunluk (p):... 9 2.2. Dinamik Elastisite (Young) Modülü (Ed)... 9 2.3. Dinamik Bulk Modülü (Kd)... 10 2.4. Rijitide veya Makaslama (Kayma) Modülü (Gd)... 10 2.5. Poisson Oranı (μ)... 10 2.6. Zemin Hakim Titreşim Periyodu ( To )... 11 2.7. Dinamik Zemin Emniyet Gerilmesi ( qs ) ve Taşınma Gücü ( qu )... 12 2.8. Dinamik Zemin Oturması (Sz)... 13 2.9. Sismik HIZ Verilerinin Mühendislikte Kullanımı... 14 2.10. Sökülebilirlik ve P Dalga Hızı Arasındaki İlişki... 15 3. KIRILMA YOLLARI GEOMETRİSİ... 17 3.1. Kesme Zamanı... 17 3.2. Derinlik Hesabı... 18 3.3. Gecikme zamanı... 19 3.4. Yatay Tabakalı Ortamlarda Kırılma... 20 3.4.1. İki Tabaka Dununu... 20 3.4.2. Çok Tabaka Durumu... 23 3.4.3. Eğik İki Tabaka Ters ve Düz Atış... 235 3.4.4. Kör Nokta (Blind Zone) Problemi... 236 4. ARAZİ TEKNİĞİ VE EKİPMANI... 277

4.1. Boyuna ve Enine Dalgaların Elde Ediliş Tekniği... 277 4.2. Kullanılan Sismografın Özellikleri ve Ekipmanı... 288 KAYNAKLAR... 3131 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.I-P Dalgası Yayınımı (Dobrin,1976)... 3 Şekil 1.2- S Dalgası Yayınımı (a) SH, (b) SV... 4 Şekil 1.5. Snell Yasası... 5 Şekil 1.4. Süreksizlik yüzeyine gelen dalganın yansıması ve kırılması... 6 Şekil 1.5- Süreksizliğe gelen P, SV, SH dalgalarının yansıması ve kırılması... 7 Şekil 1.6- Gelen P dalgasının enerji dağılımı... 8 Şekil 2.1. Zemin Kayaç Sınıflaması... 16 Şekil 2.2. Vp ile sökülebilirlik Arasındaki İlişki... 16 Şekil 3.1. İki Tabakalı Hal İçin Işın Yolları ve Zaman Uzaklık Grafiği... 17 Şekil 3.2- iki tabakalı kırılma yolu için gecikme zamanı... 19 Şekil 3.3- İki tabaka durumu için ışın yollan ve zaman - uzaklık grafiği... 20 Şekil 3.5- Çok (dört) tabaka durumunda ışın yolu ve zaman - uzaklık grafiği... 23 Şekil 3.6- İnce Büyük Hız Kontrastlı Tabakalar... 236 Şekil-4.1 Kırılma sismikte boyuna ve enine dalgaların yeraltı yayınım geometrisi.. 277 Şekil - 4.2 : Yatay çekiç prensibi (Frakla, 1986)... 288 Tablo 5.1- Kayıt Süresine Bağlı Kayıt Çizgi Aralıkları... 3030

GİRİŞ Uygulamalı Jeofizik yöntemlerinin, yeraltındaki jeolojik soruman çözmede jeoloji bilimine bulunduğu katkılar oldukça önemlidir. Jeofizik bilimi, jeolojik çalışmalar sonucu iki boyutlu olarak belirlenen yer altı yapışma derinlik boyutunu da katarak bu yapının dana da iyi irdelenmesini sağlar. Ayrıca Jeofizik Mühendisliği çalışımdan sonucu jeolojik yapının mekanik ve fiziksel özellikleri ortaya konularak yapılması amaçlanan mekanik sondajların sayısı en aza indirilir. Yeraltındaki jeolojik yapılan aydınlatmada jeofizik yöntemlerin kullanılması hem ekonomik açıdan hem de zaman açısından kazanç sağlayacaktır. Bu arada önemli olan diğer bir konuda Jeofizik biliminin Jeolojiden ayrı düşünülmesi gerçeğidir Çünkü; Jeofizik Mühendisinin, çalışmalarında, Jeoloji Mühendisinden ayrı bir yol izlemesine karşın her ikisinin de amaçlan ortaktır. Jeolojik sorunlara çözüm üretmede söz sahibi olan Uygulamalı Jeofizik yöntemlerinden birisi de Sismik yöntemdir. Sismik yöntemler kullanılarak yeraltındaki ekonomik kaynaklar aranmakta, mühendislik problemlerinin çözüme ulaştırılabilmesi için gerekli olan tabaka kalınları, zeminlerin elastik özellikleri, sıvı saturasyonu gibi parametrelerin yanı sıra yapısal bozukluklar belirlenebilmektedir. Ayrıca sismik yöntemler yol inşaatlarında, binaların temel özelliklerinden, özellikle zemin taşıma gücü ve zemin oturma miktarı gibi çeşitli mühendislik problemlerinde sıkça kullanılmaktadır. Sismik yöntemleri kullanarak elde edilen bilgilerle, kayaçların ve zeminlerin; sıkılık, çatlaklık, kırıklık ve sertlik dereceleri ile bozuşma miktarları gibi mekanik özelliklerini de ortaya koymak olasıdır. 1

1. SİSMİK DALGA YAYINIMI Sismik prospeksiyonun temeli, sismik dalgadır. Sismik dalganın yayınımını anlamak için, yayınım karakteristiklerine hakim olan temel fiziksel prensiplerin bilinmesi gerekir. Bunlar; yer materyalleri içinde meydana gelmesi, iletilmesi, yutulması (absorbsiyou) ve azalmasının (sönüm) yanı sıra, süreksizliklerde yansıması, kırılması ve difraksiyon (saçılma) karakteristikleridir. Sismik dalgalar, elastik dalgalar gibi ele alınırlar. Yayındıkları materyalin şeklinin bozulmasına (deformasyon) neden olurlar. Sismik dalgaların yer içindeki hareket karakteristikleri, daha önceleri sismologlar tarafından incelenmiştir. Doğal deprem dalgalarında uzaklıklar ve dalga boylan sismik prospeksiyonda üretilenlere göre çok daha büyük olurken dalga yayınım tipleri aynı fiziksel yasalarla tarif edilirler. 1.1. Katıların Elastik Karakteristikleri Sismik dalga yayınımı kayaçların elastik özelliklerine bağlıdır. Katı bir cismin şekil ve büyüklüğü onun dış yüzeyine uygulanan kuvvetlerle değiştirilebilir. Bu dış kuvvetlere, şekil ve hacim değişmelerine direnç gösteren iç kuvvetler tarafından karşı konulur. Şekil ve hacim olarak bu değişmelere karşı koymak ve dış kuvvetler kaldırıldığı zaman, deforme olmadığı şartlara geri dönüş özelliğine "elastisite" denir. Elastisite Teorisi: Cismin dış yüzeyine uygulanan ve değişmeler meydana gebren kuvvetlerle ilgilidir. Gerilime ( Stress ): Elastik yer değiştirme ile ilgili birim alandaki kuvvettir. Bir cisme uygulanan kuvvetin, alana oranıdır (F/A ). Deformasyon (Strain): Bir elastik cisim gerilmelere manız kaldığında şekil ve boyutlarında değişmeler oluşur. Bu değişmelere "deformasyon" denir. 1.2. Sismik Dalgalar Elastik bir ortamda meydana gelecek dalga hareketi genel olarak klasik dalga denklemi ile verilir. 2

Burada; : Dalga hareketinin genliğidir. V: Dalda hareketinin hızıdır. Stress ve strain analizinden görüldüğü gibi strain; enine ve rotasyonal olmak üzere iki şekilde deformasyon sonucu oluşur. Dalga hareketi denklemi çözüldüğünde her iki deformasyonnun, kendi hılanna bağlı olarak kaynaktan dışa doğru olduğu görülür. Sismik dalgalar genel olarak ikiye ayrılır. Bunlar; cisim dalgalan ve yüzey dalgalandır. Sınırsız homojen ortamlarda yayman dalgalar cisim dalgalandır. Eğer ortam çökel kayaçlardan oluşmuş veya serbest bir yüzeye sahip ise yüzey dalgalan oluşur. 1.2.1. Cisim Dalgalan 1.2.1.1. Boyuna Dalgalar (P) Boyuna dalgalar, sıkışma veya ilk dalgalar olarak bilinirler ve "P" dalgası şeklinde ifade edilirler. Dalganın yayımın doğrultusunda titreşim gösterirler. Dalga yayınımda hacim değişikliğiyle birlikte şekil değişimi de oluşur. Bu şekil değişimi sırasında açılar değişmez. Boyuna dalgalar her türlü ortamda yayınırlar. En hızlı yol alan dalgalar olduğundan deprem kayıtlarında en önce kaydedilir. P dalgalan Vp hızı ile yayılır. Bu Vp hızı; Vp = [(K) + (4G/3))/p] H V p - [ (E (1-u) ) / (p (1+u) (l-2u) ) ]* şeklinde ifade edilir. Burada; K: Bulk Modülü G: Kayma Modülü E: Elastisite Modülü u,: Poisson Oranı p: Yoğunluk Şekil 1.I-P Dalgası Yayınımı (Dobrin,1976) 3

1.2.1.2. Enine Dalgalar (S) Enine dalganın yayınımı sırasında elamanlarda şekil bozulmaları, yani açılarda değişim gözlenir. Bunun nedeni dalga yayınımında, parçacıkların titreşim doğrultusunun, dalga yayınım doğrultusuna dik olmasıdır. Bu tür dalgalar "S" dalgalan olarak adlandırılır. S dalgalarının yayınımında, enine olan parçacık salınımı yatay düzlem üzerinde ise dalga SH adım alır. Eğer parçacık hareketleri düşey düzlem üzerinde kalıyorsa SV adım alır. S dalgasının hızı olan Vs ; oranı ise; V s = (G / p) 1/2 = (E / 2p (l +u) ) 1/2 şeklinde ifade edilir. P ve S dalga hızlarının V p / V s = [ 2 (l -u) / (l -2u) ] 1/2 bağıntısı ile verilir. Poisson oranının (u) genellikle 0.25 olan değeri yukarıdaki bağıntıda yerine konursa Vp /Vs =3Vı olur. Bu da katılarda P dalgasının, S dalgasından 1.7 kat daha hızlı olduğunu gösterir. Sıvılarda rijidite modülü G=0 olduğundan bu tür ortamlarda S dalgası yayınımı gerçekleşmez. Şekil 1.2- S Dalgası Yayınımı (a) SH, (b) SV 4

1.2.2. Yüzey Dalgaları Yüzey dalgalan, Rayleigh ve Love dalgalan olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bu tür dalgalar yan sonsuz ortamlarda meydana gelirler. Rayleigh dalgalan, elastik katı bir cismin sadece serbest yüzeyinde yayınırlar. Partikül hareketi daima düşey düzlemde olmak üzere eliptiktir. Love dalgalan, salınım düzlemleri yatay olduğu halde yayınım doğrultusuna dik salınan parçacık hareketinden meydana gelir. Daima dispersiyon gösterirler. Love dalgalarının hızı, Rayleigh dalgalarının hızından büyüktür. V R, Rayleigh dalgası hızı ve V s, S dalgası hızı olmak üzere; V R = 0.92 V s şeklinde doğrusal bir ilişki vardır. 1.3. Snell Yasası Huygens prensibine göre, dalga yayınımı küreseldir. Fermat Kuralına göre de, iki nokta arasında dalga yayınımı söz konusu ise, dalga en kısa varış zamanını tercih eder. Buna göre, sürekli ortamlarda Huygens Prensibi geçerlidir. Ortam süreksiz ise Fermat Kuralı geçerlidir. Bu durumda Snell Yasası önem kazanır. Şekil 1.5. Snell Yasası 5

Sin Ф 1 / Sin Ф 2 = Vı / V 2, Ф 1 / Vı = Sin Ф 2 / V 2 =...= sabit Sonuçta Snell Yasası : P = Sin Ф 1 / Vı olur. Burada P, dalga yolu parametresidir. Düşük hızlı bir tabaka ile yüksek hızlı tabaka bir süreksizlik teşkil ettiğinde düşük hızlı tabaka içindeki ışın öyle bir açı ile sınıra gelir ki, sınırda diğer ortama geçemez ve süreksizlik yüzeyine paralel olarak yoluna devam eder. tşte bu açıya kritik açı ( C ) denir. Bu durumda; Sin Ф = e Vj / V z, Ф = z 90 olur. Gelme açısı Ф g den büyük olan ışın ikinci ortama kınlamaz ve yansır. Bu olaya "Tam Yansıma" denir. 1.4. Süreksizliklerde Enerji Dağılımı Şekil 1.4. Süreksizlik yüzeyine gelen dalganın yansıması ve kırılması Vp 2 >Vp ı, Vs 2 >Vs ı P = Sin Φ 1 / Vpı = Sin Ф/ Vp2 = Sin θ 1 ] / Vsı = Sin θ 2 i Vs 2 Elastik özellikleri farklı olan iki ortamı -ayıran süreksizlik yüzeyine gelen bir sismik dalga optik yasalara uygun olarak yansır veya kırılır. Bu sınırda gerilmeler ve yer değiştirmeler sürekli olmalıdır. Aksi halde ortamların birbirine göre hareketlenmesi gerekir. 6

Gerilme ve yer değiştirmenin, normal ve teğetsel bileşenlerinin süreksizlikte, sürekli olmaları sınır şartlan ile gösterilebilir. Gelen P Dalgası Gelen S V Dalgası Gelen SH Dalgası Şekil 1.5- Süreksizliğe gelen P, SV, SH dalgalarının yansıması ve kırılması Vp-sv= (Vp. Vsv) 1/2 Genel anlamda yansıyan ve kınlan dalgaların genliklerini veren denklemler potansiyel fonksiyonlarının kullanılması ile sınır şartlarından elde edilirler. Potansiyel fonksiyonları, dalga denklemlerinin çözümü olup, türevlerinden yer değiştirmeler hesaplanabilir. Bu denklemler sınır koşullarına bağlıdır. Sınır koşullarında da gerilmeler deformasyonlara eşittir. Sınır şartlarını veren denklemler şunlardır; 1. Aı Coş Φ 1 - BI Sin θı + A 2 Cos Φ 2 + B 2 Sin θ 2 = AO Cos Φ 1 2. Aı Sin Φ 1 + Bı Cosθı - A 2 Sin Φ 2 + B 2 Cos Φ 2 =-A 0 Sın Φ 1 3. AI Zı Cos2θ 1 - Bı w 1 Cos2θ 1 + A 2 B2W 2 Sinθ 2 - B 2 w 2 Sin2θ 2 = -Ao Zj Cos2θı 4. A 1 βıwısinφı + BIw 1 Cos2θı + A 2 β 2 w 2 Sinθ 2 - B 2 w 2 Cos2θ 2 = AoBıw 1 Sin2θ1 Burada; ΒI= Vsı/Vpı, Zı= pıvpı, w I = pı Vsı 7

Normal gelme açısı hali için, enerji oranlan denklemine göre, yukarıya yansıtılmış ara yüzeye normal gelme enerjisi oranı yalnızca ara yüzeye normal gelme enerjisi oranı yalnızca ara yüzeyin karşı yanlarındaki akustik ernpedanslar arasındaki ilişkiye bağlıdır. Işın yolu ara yüzey ile 90 den başka herhangi bir açı yaptığında yansımış enerji açıya bağlıdır. Ara yüzeye gelen bir P dalgası dört çeşit dalgaya dönüşür. Bunlar; yansımış P, yansımış S, kırılmış P, Kırılmış S dalgalarıdır. Gelme Açısı Şekil 1.6- Gelen P dalgasının enerji dağılımı Dört tip dalga arasındaki enerji dağılımı, gelme açısına, ara yüzeyin her bir tarafındaki hızlara ve yoğunluklara bağlıdır. Bağıntı, Knott ve Zeoppritz denklemleriyle ifade edilir. Düşey bir gelme açısı için ara yüzeyde S dalgası meydana gelmez. Kınlan P dalgası enerjisi kritik açıya ulaşıncaya kadar gelme açısının artışı ile sabit kalır. S dalgası enerjisine dönüşmede kritik açıya yaklaşırken hem yansıyan hem de kınlan olarak bir artma vardır ve maksimum genlik bunun biraz ötesinde gözlenir (Şekil l.6.). 8

2. ELASTİK SABİTLER VE ARA İLİŞKİLER 2.1. Yoğunluk (p): Sismik hızlar bilinirse yoğunluk ampirik olarak hesaplanabilir; P=(1.6)+(0.2)Vp Burada Vp, km/s olarak alınırsa p ampirik olarak gr/cm 3 olarak elde edilir. 2.2. Dinamik Elastisite (Young) Modülü (Ed) Basit bir çekme veya sıkıştırma altında gerilme-deforrnasyon oranının ölçüsüdür. Burada, gerilme birim kesit alandaki kuvvet (F/A), deformasyon ise birim uzunlukta meydana gelen uzama veya kısalmadır. E= (F/A) / (ΔL/L)= (F.L)/ (ΔL. A) şeklinde ifade edilir. P ve S dalga hızları ve ortamın yoğunluğunun bilinmesi ile elastisıte modülü hesaplanabilir. Elastisite modülü zeminlerin ve kayaçların, çatlaklık ve bozuşma dereceleriyle orantılı olarak değişim gösterir. P ve S dalga hızlan ile elastisite modülü arasındaki bağıntılar; V p = [ (E (1-μ) / (ρ (1+μ) (l-2μ) ) ] 1/2 = [ ( (K) + (4G / 3) ) / ρ] 1/2 V s = [ E / 2ρ (l +μ) ] 1/2 = (G / ρ) 1/2 Vp= P dalga hızı Vs= S dalga hızı E = Elastisite modülü şeklinde verilir. Burada; K= Bulk modülü G= Kayma modülü ρ = Ortamın yoğunluğu μ = Poısson oranı Vp ve Vs bağıntıları yardım ile elastisite modülü; E= ρ Vs 2 [ (3Vp 2-4Vs 3 ) / (Vp 2 - Vs 2 ) ] bağıntısı ile elde edilir. 9

2.3. Dinamik Bulk Modülü (Kd) Basit bir hidrostatik basınç altındaki gerilme - deformasyon oranının bir ölçüsüdür. Burada gerilme basınç, deformasyon ise hacimce değişme miktarıdır. K= (F/A) / (ΔV/V) = (F.V) / (ΔV.A) Bulk modülü (Kd), yoğunluk ve sismik hızlar yardımı ile; Kd= ρ [Vp 2 - (4Vs 2 ) / 3] /l00 (kg/cm 2 ) Bağıntısı ile hesaplanabilir. Ayrıca, hızlar biliniyorsa, ıslak Bulk yoğunluğu da ampirik olarak tanımlanabilir. ρ=0.31(vp)' /4 (gr/cm 3 ) 2.4. Rijitide veya Makaslama (Kayma) Modülü (Gd) Basit bir makaslama için gerilme - deformasyon oranının bir ölçüsüdür. Makaslama kuvveti, yer değiştiren yüzeye teğettir ve makaslama gerilmesi birim alandaki böyle bir kuvvettir. G= (F/A) / (ΔL/L)- (F.L) / (ΔL.A) Kayma modülü (Gd), yoğunluk ve S dalga hızı ile de hesaplanabilir. Gd= ρ. Vs 2 /loo (kg/cm 2 ) Kayma modülü, heyelan sahalarında., yamaç aşağı etken olan kuvvetin hesaplanmasında kullanılır. Ayrıca deprem haşatını tahmin etmede oldukça önemlidir. 2.5. Poisson Oranı (μ) Bu oran, gerilme - deformasyon ilişkisinin ölçüsü olmayıp, bir geometrik şekil değişmesinin ifadesidir. Enine kısalmanın boyuna uzamaya oranıdır. μ= (Δw/w) / (ΔL/L) Poisson oranı, maksimum 0.5 olabilir. Çoğu elastik katılar için ortalama değeri 0.25 civarındadır. 10

Poisson oranı P ve S dalga hızlarından hesaplanabilir, özellikle zemin ve kayaçların, suya doygunluk derecelerinin bulunması açısından Poisson oranı önemli bir parametredir. Hız oranına direkt olarak bağlıdır ve yoğunluk dikkate alınmadan hesaplanır. μ=[((vp/vs) 2-2)/(2(Vp/Vs) 2-2)] Bazı hız oranlan için elde edilen Poisson oranlan yaklaşık olarak aşağıdaki gibidir; (Vp/Vs)=1.41=>μ=0 (Vp/Vs)=1.50=>μ=0.1 (Vp/Vs)=1.63 =>μ = 0.2 (Vp/Vs) =1.87 =>μ=0.3 (Vp/Vs) =2.45 =>μ= 0.4 (Vp / Vs ) = ω => μ= 0.5 2.6. Zemin Hakim Titreşim Periyodu ( To ) Elastik bir ortamın rijit dairevi bir kısmının torsiyonal salınımında torsiyona uğrayan sütunun doğal frekansı; fn=vs/4h olunca doğal periyot ( To ) To = 4H / Vs (sn) şeklindedir. Türkiye deprem yönetmeliğinde To'ın hesaplanması için To = 4H / Vs (sn) (KEÇELİ, A. 1990) denklemi önerilmektedir. Bu bağıntı taban kayası üzerinde tek bir tabaka durumu için geçerli olmaktadır. Zemin birkaç tabakadan oluşuyor ise her tabakanın Vs değeri için ayrı bir To değeri hesaplanmalıdır. 11

Bunun için Zeevart'in önerdiği; n To = Σ4Hı/4Vsı (sn) I=1 denklemi kullanılır. Türkiye deprem yönetmeliğinde zemin hakim titreşim periyodu To için deneysel ve güvenilir varsayımlara dayanan teorik yaklaşımlarla hesaplama yapılmaz ise ortalama değerler önerilmektedir. Verilen bu ortalama değerler taban kaya üzerinde yer alan zemin tabakaları kalınlığının 50 m olması varsayımına dayanmaktadır. 2.7. Dinamik Zemin Emniyet Gerilmesi ( qs ) ve Taşınma Gücü ( qu ) İnşaat Mühendisliğindeki, zemin mekaniği veya temel inşaatı konularında kullanılan taşıma gücü bağıntılarında; taban kalınlığı, yer altı su seviyesi, gömülü fay, kırıklık, çatlaklık yapılan hesaplarda etüt alanının bütün noktalarım kapsayıp kapsamadığı dikkate alınmamaktadır. Çünkü her noktadan numune almak hem zaman hem de finansman bakımından ekonomik değildir (Keçeli, 1990). Taşıma gücü hesabında yukarıdaki hususları içeren bilgilere ihtiyaç vardır. Ayrıca bu konulardaki klasik yöntemler tek boyutlu olarak kullanılmaktadır. Halbuki son yıllardaki gelişmeler sayesinde 2 veya 3 boyuttaki oturmaları elastik kuramla açıklamak olasıdır. Aşağıda elastisite teorisine dayanan taşıma gücü ve oturma bağıntıları yine tek boyutlu olarak geliştirilmiş olmakla beraber kullanılan sismik parametreler kayacın litolojisine tamamen bağımlı olduğundan istenen hususları daha iyi yansıtacaktır. Temeli taşıyan elastik ortamın homojen, izotrop ve yarı sonsuz olduğu kabul edilmektedir. Genelde toprak zeminin davranışı, elastik özellikte kaya zemininkinden farklıdır. Ancak küçük deforrnasyonlar için toprak zemin de makul bir yaklaşıklıkla elastik bir zemin gibi kabul edilebilmektedir. Esasen dinamik yöntemlerden olan sismik yöntemlerin uygulanmasında tüm zeminler için aynı kabul yapılmakta olduğu bilinmektedir. Zaten sismik titreşimlerin küçük genlikli olup küçük deformasyonlar yarattığı bilinmektedir. 12

Bu amaçla jeofizik yöntemlerle taşıma gücü bağıntıları ampirik olarak birçok kişi tarafından hesaplanmıştır. Ancak bu tezde kullanılan zemin taşıma kapasitesi bağıntıları sırasıyla; (a) Zemin Taşıma Gücü: q u =ρ.vp/100 Burada ρ, gr/cm 3 ; Vp, m/s alınırsa q u kg/cm 2 olarak elde edilir (Keçeli, 1990). (b) Zemin Emniyet Gerilmesi: q s = p. Vs/100 Burada ρ, gr/cm 3 ; m/s alınırsa q s kg/cm 2 olarak elde edilir (Keçecili, 1 990). 2.8. Dinamik Zemin Oturması (Sz) İnşaat mühendisliğinde, zemin oturmalarının üç şekilde oluştuğu bilinmektedir: (a) Ani Oturma: Bu oturma, zeminde hacim değişmesi olmadan meydana gelen oturmadır. Bu oturma, elastisite teorisinde elastik, izotrop ve homojen ortamlar için çıkartılmış formüller hesaplanır. Ancak pratikte çok defa ihmal edilir (Keçeli, 1990). (b) Konsolidasyon Oturması: Bu oturma, yük altında killi siltli ve kumlu taneli zemin içindeki suyun dışan atılması ile meydana gelen düşey doğrultudaki deformasyondur (Keçeli, 1990). (c) Plastik Oturma: Plastik oturma, iyi olarak projelendirilmiş temellerde gerilme artışları, taşıma gücünün çok altında olduğu düşünülerek hesaba alınmaz (Keçeli, 1990). Statik zemin emniyet gerilmesindeki gibi zemin oturmaları için inşaat mühendisliği yöntemi genelde laboratuar çalışmaları ile yürütülmektedir. Ancak bu laboratuar çalışmaları, örselenmiş numune alımı ve doğal koşulların yerine getirilmesindeki güçlükler nedeniyle özellikle kohezyonsuz taneli zeminlerde sınırlı kalmaktadır. 13

Yerinde numune almadan, doğal koşullarda muhtemel oturmaların saptanması pratikte çok önemlidir. Bunu, sismik yöntemlerden yararlanarak belirlemek olasıdır. Sismik yöntemlerle zemin oturmaları izleyen şekilde saptanabilir (Keçeli. 1990). Mühendislik yapılarının temelleri için (q u ) taşıma, gücü değerinin, düşey istikametteki jeostatik bir basınç gibi dengede bulunduğu kabul edilmektedir. Bu zemine mühendislik yapısı nedeniyle (q s ) zemin emniyet gerilmesi değeri olarak bir yük ilave edilirse iki yükün toplanması gerekir. Buna göre oturma; S z =[(q u+ q s )/E d ].h Burada qu ve q s yerine konulduğunda oturma aşağıdaki gibi yeni bir bağıntı olarak yazılabilir (Keçeli, 1990): Sz= p.[ (Vp+Vs) / 100. Ed ]. H Bu bağıntı sismik hızlar, m/s; d, gr/cm 3 ; Ed, kg/cm 2 ve h, cm alınırsa Sz cm olarak bulunur. Mühendislik yapılarının yüklerinin sonucu oluşan basınç, bu ortamın içinde temel alanına dağılacağından zeminin toplam oturmalarının hesaplanmasında, inşaat mühendisliğinin zeminde belirli noktalanıl oturma hesabına dayanan klasik laboratuar yöntemleri ve plaka yükleme deneyleri ile temel ortamın tüm fiziksel özelliklerini yansıtmak olası değildir. Oysa jeofizik mühendisliğinin yerinde ölçülerinde ortamın toplam etki değerleri ölçüldüğünden saplanacak zemin oturması hesaplamaları daha isabetli ve sağlıklı olacaktır. Bu da, geliştirilen "sismik yöntemlerle zemin oturmalarının hesaplanması yöntemi" nin önemini açıkça ortaya koymaktadır (Keçeli, 1990). 2.9. Sismik HIZ Verilerinin Mühendislikte Kullanımı Arazı ve laboratuar sismik dalga hızlan, zeminin elastik parametre tayininde kullanılır. Mühendislik çalışmalarında, Zeminin tasıma kapasitesi, oturması ve depreme dayanıklılığı gibi problemlerin çözümünde, elastik parametrelerden yararlanılır. Zeminin yapısal özellikleri olan, faylanma kırık ve çatlak durumları, fıssür ve mikrofîssür dağılımı, bozuşma derecesinin bilinmesi için elastik parametreleri bulmak gerekir. 14

Baraj, köprü, tünel, nükleer santral gibi önemli yapıların kurulacağı bölgelerde, olabilecek bir depremin yaratacağı etkiler bilinmelidir. Zeminlerin depremlerden göreceği zarar mikro sismik bölgeline çalışmaları ile bulunacaktır. Özellikle barajlarda su toplanmaya başladıktan sonra, barajın memba kısmıma gövdede yarattığı hidrostatik basıncın meydana getirdiği mikro depremler, sismik istasyonlarla izlenmektedir. Sismik kırılma çalışmalarında, elde edilen bilgilerle yapılan mikro sismik bölgeleme etütleri, incelenen sahanın deprem riskini ortaya çıkarması açısından önemli çalışmalardır. Mühendislik çalışmalarında, zemin ve kayacın kalite tanımlanması, özellikle taşıma güçleri ile ayrışma derecelerine ilişkin verilere sahip olunması gerekir. Yol, baraj, tünel, metro gibi büyük çapta kazı ve soku işleri gerektiren projelerde zeminlerin sökülebilirliğinin çalışmaları sonucu elde edilen (sismik kırılma çalışmaları) P dalgası hız değerleri ile zeminlerin sökülebilirlik dereceleri ve sökücü araç tipleri hakkında bilgi edinilmektedir. P tipi dalga hızlan, sökücü araç seçiminde ve birim kazı fiyatı vermede kullanılır. 2.10. Sökülebilirlik ve P Dalga Hızı Arasındaki İlişki Taşıma ile meydana kil, şilt, kum ve çakıl boyutlu, kohezyonsuz ve az kohezyonlu birikinti ve döküntü malzemelerle kayaçların aşın ayrısına ürünü olan orta derecede kohezyonlu zeminler genellikle 900-1000 m/s (3000 ft/s) değerinin daha küçük bir sismik hız değeri verirler. Bu tip zeminler yerine ve amacına göre grayder, loder, trençer ve kepçeli kazı makinaları gibi araçlarla kolayca sıyrılıp kazınabilirler. Yine taşıma ile meydana gelen kil, kumlu kil, çakılı kıl ve bloklu kil gibi konsolide olmuş (sıkışmış), fazla kohezyonlu ve gevşek çimentolu birikinti ve döküntü malzemeler ile. kayaçların aşın ayrışma ürünü olan fazla kohezyonlu zeminler 1000-1500 m/s (3000-4500 ft/s) arasında bir sismik hız değeri verilir. Bu tip zeminler yerine ve amacına göre, kepçeli-çeneli kazı makinası ve buldozer gibi araçlarla, orta derecede ve bazen zor bir şekilde sıyrılıp kazanabilirler ve sökülebilirler. 15

Magnetik ve metamorfîk kayaçlararın ayrışmaya uğramış zonları, zayıf ve gevşek yapılı, çatlaklı bir ayrışmaya yüz tutmuş sedimanter kayaçlar ve bazı hallerde kil, kum, çakıl ve blokların orta derecede çimentolanması ile meydana gelen "hardpan" adı verilen, zemin ve kayaç arası oluşumlar 1500-2000 m/s (4500-6000 ft/s) arasında bir sismik hız değeri verirler, 2000 m/s (6000 ft/s) değerinden daha büyük bir sismik hız değeri veren kayaçlar ise sırası ile az çakıllı, minimum derecede ayrışmış, gevşek veya sıkışmış bir yapı özelliği gösterirler. Böyle kayaçlar ancak kompresörleme veya dinamitle parçalama yolu ile sökülebilirler. Söz edilen zemin kayaç sınıflaması aşağıdaki şekilde gösterilmektedir. (CHURCI1 H.K 1964) Şekil 2.1. Zemin Kayaç Sınıflaması Başka bir araştırmacı, zemin ve kay açların sökülebilirlikleri ile P tipi dalga hızlan arasındaki ilişkiyi, orta güçlükteki ripperler açısından aşağıdaki Şekil 2.2 deki gibi vermeye çalışmıştır. (BAlLEY, A.D, 1974) Vp(m/s) Sökülebilirlik Derecesi Ekskavatör No 350-670 Çok kolay 1-3 670-1000 Kolay 3-4 1000-1700 Orta 4-6 1700-2300 Zor 6-8 2300-2700 Çok zor 8-9 2700-3000 Son derece zor 9-10 Şekil 2.2. Vp ile sökülebilirlik Arasındaki İlişki 16

3. KIRILMA YOLLARI GEOMETRİSİ 3.1. Kesme Zamanı (X : Kritik Uzaklık, X: Kesişme Uzaklığı) Şekil 3.1. İki Tabakalı Hal İçin Işın Yolları ve Zaman Uzaklık Grafiği Atış noktasına göre çeşitli uzaklıklara yerleştirilmiş jeofonların uzaklıkları ile ilk gelen dalga zamanlarına göre zaman uzaklık grafikleri çizilir, tik doğru parçası jeofonlara doğrudan gelen dalgaya aittir. Belirli bir uzaklıktan sonraki jeofonlara gelen ilk dalganın ve yörüngesinin bir kısmının ikinci tabakadaki hız ile katettiği görülür. Bu da ikinci doğru parçasıdır. T, kınlan dalganın kat ettiği yol esnasındaki zamandır. T, ABCD kırılma yolu boyunca toplam zaman olmak üzere; T=(AB/V 1 ) + (BC/V 2 ) + (CD/V 1 ) (3.1) olarak verilir. Burada: AB=CD=Z/Cosİ C ve BC = X - 2Z.Tanİc Snell yasasından yola çıkarak; Sinİ C = V 1 /V 2 Cosİ C =[1-(V 1 2 /V 2 2 )] 1/2 Tanİ C =Vı/(V 2 2 -V 1 2 ) 1/2 olarak elde edilir. 17

Bu ifadeler 3. l denkleminde yerine konulursa; AB=CD=Z/(Vı/V 2 ) BC= X- 2Z [ V 1 / (V 2 2 -V 2 1 )]f 1/2 T= (2Z / Vı Cosİc) + (X / V 2 ) - (2Z Tanİ C V 2 ) T=(X/V) + (2Z/V 1 Cosİ 1 )(1 Sin 2 İ C ) T= (X / V 2 ) + (2Z ( V 2 2 V 2 1 ) 1/2 ) / ( V 2 V 1 ) elde edilir. Zaman uzaklık grafiği çizildiğinde bu, eğimi 1/V 2 olan düz bir doğru denklemidir. Bu doğru: T 1 =(2Z(V 2 2 -V 2 1 ) 1/2 )/(V 2 V 1 ) zamanında T ekseni keser. Burada Tj kesme zamanı olarak bilinir. 3.2. Derinlik Hesabı a) Kesişme uzaklığından; X Cros / V 1 = (X Cros / V 2 ) + (2Z (V 2 -V 1 ) / (V 2 V 1 ) olur. Denklem Z için çözüldüğünde: Z= (X Cros / 2) [ (1/V 1 ) - (l / V 2 ) ] [ (V 1 V 2 ) / (V 2 2 -V 2 1 )' /2 ] Z= (X Cros / 2) [ (V 2 -V 1 ) / (V 2 2 -V 2 1 ) 1/2 ] Z=(X Cros / 2) [ (V 2 -Vı) / (V 2 +V 1 ) ] 1/2 elde edilir. b) Kesme zamanında: X= O'daki kesme zamanı; T i =(2Z(V 2 2 -V 2 1 ) 1/2 ) / (V 2 V 1 ) olur. Denklem Z için çözüldüğünde; Z= (T 1 /2) [ (V 2 Vı) / (V 2 2 -V 2 1 ) 1/2 ] elde edilir. 18

c) Eğrinin T kısmı üzerindeki bir noktadan; Z= [ (V 2 V 1 ) / 2 (V 2 2 -V12) 1/2 ] (T 1 - (X/V 2 ) ) bağıntısı ile derinlik hesaplanabilir. 3.3. Gecikme zamanı denir. Sismik prospeksiyonda kesme zamanının yansına gecikme zamanı (Delay Time) Şekil 3.2- iki tabakalı kırılma yolu için gecikme zamanı D 12 = [ (Z/V 1 Cosİ) - (Z Tanİ) / V 2 ] D 12 = [ (Z / Vı Cosİ) (l - Sin 2 İ) ] D 12 =[(Zcosİ) / V 1 ] Gecikme zamanında yararlanarak, paralel çok tabakalı hal kolaylıkla hesaplanabilir. Snell kanunundan; Sinİ 12 = Vı / V 2 Sinİ 13 /SinÎ 23 =Vı/V 2 Sinİ 23 = V 2 / V 3 olduğundan Sinİı 3 = V 1 /V 3 Sinİ 34 = V 3 / V 4 olur. 19

Buradan çok tabaka için; Sinİ MN V m / Vn olur. Ayroca T 1 =X/V 1 T 2 = (X / V 2 ) + 2D l2 T 3 =(X/V3) + 2D 13 + 2D 23 : : T n= (X/ V n ) + 2D1 n + 2D 2n + 2D 3n +... olur. Gecikme zamanları ise; D 12 =(Zı Cosİ 12 )/V 1 olarak elde edilir. Burada Cosl hızlar cinsinden yazılırsa; Di2= (Z (V 2 2 Vı 2 ) / (V 1 V 2 ) elde edilir. 3.4. Yatay Tabakalı Ortamlarda Kırılma 3.4.1. İki Tabaka Durumu Şekil 3.3- İki tabaka durumu için ışın yollan ve zaman - uzaklık grafiği 20

Sismik kınlına yöntemi uygulanırken yere enerji verilir. Bu enerji yer içinde belirli kurallara göre yayılıp, jeofonlar tarafından algılanırlar. Yere verilen bu enerji, dalgalar halinde yayılırken, farklı yapılara sahip tabakalarda yansıma ve kırılmaya uğrayarak yoluna devam eder. Yere enerji verildiğinde ilk tabakada yayılan dalganın hızına Vı, ikinci tabakada yayılan dalganın hızına V 2 denilir. V 2 > Vı olduğu kabul edilir. Şekil 3. 3. 'de de görüldüğü gibi, kaynaktan çıkan dalga ABCD loruma yoluna izleyerek X uzaklığındaki jeofona gelir. Bunun için geliş zamanı; t- (AB / V 1 ) + (BC / V 2 ) + (CD / V 1 ) t= (2Z / Vı Cosİ C ) - ( (2Z Sinİ C ) / (V 2 Costİ C ) + (X / V 2 ) olarak verilir. Açılar hızlar cinsinden yazılırsa; t= (X / V 2 ) + [ (2Z (V 2 2 V 2 1 ) 1/2 ) / (V 1 V 2 ) ] olur. Zaman - uzaklık grafiğinde X= O" da t eksenine; tn=(2zcosi C )/V 1 zamanında keser ve tn'e kesme zamanı denir. Kaynak noktasına yakın olan jeofonlara ilk gelen dalgalar, doğrudan gelen dalgalardır. Bunlar, şekil 3. 3. 'de de görüldüğü gibi zaman - uzaklık grafiğinde sıfır noktasından yani (t,x)'in (0,0) olduğu noktadan çizilen doğrudur. Bu doğrunun eğimi l / Vı 'dir. Şekil 3. 3. 'de görülen ikinci doğru ise, ara yüzeyden kırılarak gelen dalgaların doğrusudur. Eğimi l / V 2 ye eşittir. Kesme zamanı kullanılarak tabaka kalınlığı; Z= (t II / V 2 ) (V 1 V 2 ) / (V 2 2 V 2 1 ) 1/2 ) bağıntısından hesaplanır. Ayrıca kesişme uzaklığı yardımı ile; Z= (X C /2)( (V 2 V 1 ) / (V 2 + V 1 ) 1/2) ) bağıntısından da tabaka kalınlığı hesaplanabilir. 21

Yeraltındaki katmanların ara yüzeyinin eğimli olduğu durumlarda da kalınlığı hesaplamak için yukarıdaki kalınlık bağıntılarından yararlanılabilir. Şekil 3.4- Üç tabaka durumunda işin yolu ve zaman - uzaklık grafiği Üç tabaka durumunda üç hız bulunmaktadır. Hızların V 3 > V 2 > Vj olduğu kabul edilir. Kaynaktan verilen enerjide oluşan dalgalar, yer içinde ilerlerken ABCDEF yolunu izler (Şekil 3.4.). A'dan, F'ye geliş zamanı; t T = (AB / Vı) + (BC / V 2 ) + (CD / V 3 ) + (DE / V 2 ) + (EF / V 1 ) şeklindedir. Buradan; t t = (2AB / V 1 ) + (2BC / V 2 ) + (CD / V 3 ) olarak yazılabilir. AB= Zı / Cosİ C1 BC= Z 2 / Cosİ 2 CD= X - (2Zı Tanİ 1 ) - (2Z 2 TanI 2 ) ve ayrıca açılar da hızlar cinsinden yerlerine yazılırsa; 22

t T = (X/V 3 ) + [ (2Z, (V 2 3 - V, 2 ) 54 ) / (V t V 3 ) ] + [ (2Z 2 (V 2 3 - V, 2 )" 4 ) / (V 2 V 3 ) ] elde edilir. X= 0 olunca t T = ti 2 olur. t i2 / 2 = (Z, /V, Cosİ 1 )(l-(vı 2 /V 2 3 )) + (Z 2 /V 2 Co3İ 2 ) (l-(v 2 2 /V 2 3 )) yazılabilir. Burada; Co S İ I = tl- (V 2 I /V3 2 )) 1/2 ve Cosİ 2 -(l-(v 2 2 /V 2 3 ) 1/2 olarak yerlerine yazıldığında; t i2 / 2= (Z t / V t ) (V 2 1 / V 2 3 ) 1/2 + (Z 2 / V 2 ) (l- (V 2 2 / V 2 3 ) ) 1/2 elde edilir. Bu bağıntı Z 2 için çözüldüğünde; Z 2 = [(0-5 t i2 V 3 ) - (Z, ( (V 2 3 / V, 2 ) - l) 1/2 ) ] / [ (V 2 3 / V 2 2 ) - l ] 1/2 elde edilir. Yeraltındaki kalınanların ara yüzeyinin eğimli olduğu durumlarda da kalınlığı hesaplamak için yukarıdaki kalınlık bağıntılarından yararlanılabilir. 3.4.2. Çok Tabaka Durumu Bu duruma örnek olarak dört tabakalı durum incelenebilir. Hızların V 4 > V 3 > V 2 > V, olduğu kabul edilir. Şekil 3.5- Çok (dört) tabaka durumunda ışın yolu ve zaman - uzaklık grafiği 23

Kaynaktan (A), alıcıya (H) kadar geçen zaman; tr= 2 ( (AB / V,) + (BC / V 2 ) + (CD / V 3 ) ) + (DE / V 4 ) Burada; AB = Z 1 V 4 / (V 2 1 V 2 4 ) ; X, = (Z l V 1 V 4 ) / (V 2 (V 2 4 V 2 1 ) 1/2 ) BC = Z 2 V 4 / (V 2 4 - V 2 2 ) 1/2 ; X 2 = (Z 2 V 2 V 4 ) / (V 3 (V 2 4 - V 2 2 ) 1/2 ) CD = Z 3 V 4 / (V 2 4 - V 2 3 ) 1/2 ; X 3 = (Z 3 V 3 ) / (V 2 4 - V 2 3 ) 1/2 ) DE = (X-2(X 1 + X 2 + X 3 ) / V 4 olarak yerlerine yazılırsa; t T = 2[( (Z 1 V 4 ) / V1(V 2 4 -V 2 1 ) 1/2 )- ((Z 2 V 4 ) / V 2 (V 2 4 -V 2 2 ) 1/2 ) + ((Z 3 V 4 )/V 3 (V 2 4 -V 2 3 ) 1/2 )]+ (X/V4)-2[((Z1V1V4)/(V4(V 2 4 -V 2 1 ) 1/2 )+((Z2V2V4)/(V 3 V 4 (V 2 4 -V 2 2 ) 1/2 )+ (Z 3 V 3 /V4(V 2 4 -V 2 3 ) 1/2 )] olarak elde edilir. Sonuçta, n tabakalı durumda; Z n-i = [ (V n-i V n ) / 2(V 2 n V 2 n-i ) 1/2 ] [t t(n-i) (2Z 1 (V 2 n V 2 1 ) 1/2 / V 1 V n ) -... - (2Z n-2 (V 2 n V 2 n-2 ) 1/2 / V n-2 V n )] bağıntısı geçerlidir. Yeraltındaki katmanların ara yüzeyinin eğimli olduğu durumlarda da kalınlığı hesaplamak için yukarıdaki kalınlık bağıntısından yararlanılabilir. 24

3.4.3. Eğik iki tabakada ters ve düz atış 25

3.4.4. Kör Tabaka (Blind Zone) Problemi İki tabaka arasında kalınlığı küçük olan bir tabaka bulunuyorsa veya bu tabaka ile alttaki tabaka arasında yeterli hız farkı yoksa kayıtlardaki ilk varışlarda aradaki ince tabakadan kırılan dalgalar tanınamaz. Çünkü bunlar daima üstteki ve alttakitabakalardan yayılan dalgalardan daha sonra alıcılara ulaşacaktır. Bu sebeple zaman uzaklık grafiğinde bu tabakaların etkisi gözlenmez. Şekil 3.6- İnce büyük hız kontrastlı tabakalar 26

4. ARAZİ TEKNİĞİ VE EKİPMANI 4.1. Boyuna ve Enine Dalgaların Elde Ediliş Tekniği Karşılıklı ait yöntemi ile zemine ait P ve S dalga hızı değerleri bulunmuştur. Boyuna sismik dalgayı ölçmek için sismik profil boyunca düşey bileşenli jeofonlar eşit aralıklarla serilir. Belirli bir ofsetle yeryüzüne değişik sismik kaynaklar uygulanabilir. Ancak bu çalışmada zemine yerleştirilen demir-dökümden imal edilmiş bir koniye 7 kg'lık bir balyoz üe düşey darbeler uygulayarak P jeofonlarında boyuna sismik dalgalar kaydedilmiştir.(şekil-4.1) Şekil-4.1 Kırılma sismikte boyuna ve enine dalgaların yer altı yayınım geometrisi (Kamacı, 1991). Enine dalgaların çalışma, yeteri derecede gelişmiş sismik becerisiyle ve güvenilebilir bir enerji kaynağına gereksinme gösterir. Çalışma sırasında rastgele olan etkiler yok edilmelidir. Enerji çıkışı büyütülmeli ve elde edilmesi istenen dalgaların polarizasyon (kutuplaşma) yönü kontrol edilmelidir. SH dalgalarını elde etmek için Üç- Kuyu Metodu, SHOVER Metodu. Enine Dalga Titreştirici ve Yatay Çekiç Metodu bilinmektedir. Ancak bu çalışmada bu metodlardan mühendislik çalışmalarından en ekonomik olan yatay çekiç metodu kullanılmıştır. 27

Yatay Çekiç Metodu: Bu metod mühendislik jeofiziğinde çoğu zamanlar uygulanmıştır. Burada tahta kalas yere sıkı bir şekilde yerleştirilir ve uçlarının birine yatay bir darbe ile vurulur. Bu uygulanan yatay kuvvet tahta kalasla yerde üretilen kesme mukavemetine eşitlenir. Aynı anda tahta kalsın diğer ucunda bir sıkışma gerilmesi yaratılır. Elde edilen bu polarite incelenir. Burada da S jeofonları kalasa dik bir hat boyunca eşit aralıklarla dizilir. Yere sabitlenmiş kalasa 7 kg'lık balyoz ile yatay darbeler uygulayarak oluşturulan enine sismik dalgalar S jeofonlarında kaydedilir (Şekil-4.2) Şekil - 4.2 : Yatay çekiç prensibi (Frakla, 1986) 4.2. Kullanılan Sismografın Özellikleri ve Ekipmanı Sismik kırılma tekniği ile yapılan çalışmalardaki ölçüler; Geode marka sismik cihazı ile 24 kanallı olarak alınmıştır. Her bir kanalın "time-brcak" (sıfır başlangıç zamanı) darbe anında çekiç üzerinde bağlanmış anahtarla elde edilmiştir. Sismik dalgaların kırılmaları 0.5 ms (milisaniye) duyarlıkla okunabilmektedir. Sinyal Biriktirici (Sıgnal Enhancement) : Hafızanın büyüklüğü, her bir kanalda 10 küçük parite 1024 sözcükten oluşur. Örnekler, sayısal hale getirilmiş ve birikmiş sinyaller hafızaya geçer. Tekrarlanmış sinyaller silinir veya sınırlanır. 24 kanaldan istenilenlerde hafıza dondurulabilir. Kazanç (Gain) : Her bir kanalın tek tek güçlendirişini düzenler. Gam düğmesi, 28

0-66 db'e katlar 6 db'lik katlar liflimde kalibre edilmiştir. Sistemin bütün kazancı ise bundan çok daha yüksektir. Her 6 db'lik kademe kazançların iki kat değerlerini vermektedir. İz Büyüklüğü (Trace Size) : Değerlendirme sırasında en iyi iz büyüklüğünü belirlemekte kullandır. Bu kontrol hafızaya girer. Veriler üzerinde her hangi bir etki yapmaz. Hafıza Dondurma (Memory Freeze) : Bu sistem, iz büyüklüğü düğmesinin yukarı doğru çekilmesiyle başlar. Yaptığı iş, tek tek kanala veri biriktirmekten veya veriyi silme işlemi yapmaktan engellemektir. Hafızayı Silme (Clear Memory) : Bu sistem, kayıdın silinerek aletin yeni bir veriye hazırlanması için kullanılır. Osilograf (Oscillograph) : 10 cm genişliğindeki elektroya duyarlı ve kağıt üzerinde 12 kanalın hepsinde aynı zamanda oluşan sürekli kayıt alır. Kayıt ışıkta kararmaz ve fotokopisi alınır. Frekans (Freguency) : Filitrelerin köşe frekansını seçer ve 30 ile 300 Hz arasında ayarlanabilir. CRT Kadranı (Caahode Ray Tube Display) : CRT kadranı gün ışığında karatma yapmadan görülebilir. Zaman çizgilerini seçen anahtarla değişik zaman uzunluğundaki bölgelerde sinyal izleri izlenebilir. Kayıt Zamanı (Record Time) : Kayıt uzunluğunun zamanlamasıdır. Bu işlem, sinyallerin örnekleme oranıma değiştirilmesiyle yapılır. Kayıt süresi 50 ms'den 2000 ms"ye kadar değişir. 29

Kayıt Süresi ( Record Tüne ) Kayıt Çizgileri Aralığı ( Time Line Interval ) 50 ms 0.5 ms 100 ms 1.0 ms 200 ms 2.0 ms 500 ms 5.0 ms 1000 ms 10.0 ms 2000 ms 20.0 ms Tablo 5.1- Kayıt Süresine Bağlı Kayıt Çizgi Aralıkları Gecikme Zamanı (Delay Time) : Kayıdın başlamasını, zaman içerisinde 9999 ms'ye kadar erteleyecektir. 30

KAYNAKLAR KAMACI, Z., 1998. Sismik Prospeksiyon ders Notları, S.D.Ü. Mühendislik ve mimarlık Fakültesi Jeofizik mühendisliği Bölümü (Yayınlanmıştır). KAMACI, Z., 1998. Zemin Dinamiği ve Mühendislik Sismolojisi Ders Notları, S.D.Ü. Mühendislik ve mimarlık Fakültesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü (Yayınlanmıştır). KARA, V., 1992. Sismik Prospeksiyon, K.T.Ü. Mühendislik ve mimarlık Fakültesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü (Yayınlanmıştır). 31