KALP-DOLAŞIM SĐSTEMĐ VE EGZERSĐZ Prof. Dr. Erdal ZORBA
KALP DOLAŞIM SĐSTEMĐ VE SAĞLIK Günümüzde endüstrileşmiş ülkelere baktığımızda kalp damar hastalıklarının %45 den daha büyük bir oranda ölüm nedeni olduğu görülmektedir. Dünya Sağlık Organizasyonunun istatistikleri kalp-damar hastalıklarında devamlı artış olduğunu göstermektedir. Türkiye de ise Devlet Đstatistik Enstitüsünün belirlediği ölüm sebeplerinin başında %38 ile kalp dolaşım sistemi rahatsızlarından gelmektedir
KALP DOLAŞIM SĐSTEMĐNE GENEL BAKIŞ KALP Kalp, kan akım gücünü sağlayan, göğüs boşluğunda,iki akciğer arasında yer alan, kas ve zarlardan yapılmış, yaklaşık bir yılda 40 milyon kez düzenli ve kuvvetli olarak atan hayati bir organımızdır. Dinlenme halinde günde 1.400 galon kanı vücuda pompalar. Kalbin büyüklüğü insan yumruğu kadardır.kadınlarda yaklaşık 250-280 gr.; erkeklerde 280-300 gr. dır. Kalbin tabanı yukarda tepesi aşağıdadır. Kanı bütün vücuda ve akciğerlere göndermekle görevli olan kalbin dakikadaki dinlenme atışı yaklaşık 60-80 arasındadır.
Kalbin fizyolojik özellikleri Kalbin miyokard (kalp kası) iskelet kası ve düz kaslarımızdan çok farklı bir yapıya sahiptir: Bu kas çizgili olmasına karşın düz kaslar gibi istem dışı çalışırlar. Ortamda O2 olduğu sürece, yani kalp kasına O2 gittiği sürece miyokard kası hareket etmeye devam eder. Yaşamın simgesi olan kalp bir çift pompa görevini yapar; 4 ana bölümü vardır. Sol, sağ artium (Sol, sağ kulakcık) ve sol, sağ ventriküler (Sol, sağ karıncık) olarak bölümlere ayrılır. Kalp kapakları kanın geriye dönüşüne müsaade etmeyecek şekildedir. Kalbin kendi dokusunu besleyen damarlar vardır. Bunlara Koroner arteler denir. Sağ ve sol koroner arteler olarak 2 adettir. Koroner arterlerin dalları kanı kalbin bütün dokulara taşınmasını sağlar.
Kalbin fizyolojik özellikleri Kalp bölümleri içindeki basınç ve volüm değişiklikleri olarak açıklanabilir. (Kalbin vurum hacmi: Yaklaşık olarak 70ml.dir. Egzersizde 140ml., sporcularda 200ml ye çıkabilir.) kalp sesleri aslında kalpte bulunan kapakçıkların sesleridir. Bu seslere Nabız adını veririz. Bu kapakçıklar veya değişen basınç dalgaları, basınç dalgası bazı nedenlerle kalbin vurum hacmi azaldığı zaman hafifler, egzersizden sonra vurum hacmi arttığı zaman güçlü duyulur Bu kapakçıklar otonom sinir sistemi ile çalışırlar. Dakika hacmi ise;kalbin bir dakikada pompaladığı kan miktarıdır. Kalbin iş yükü, Sol ventriküler kalp yükünün %80 nini üstlenir.dinlenme anında halindeki kişide kalp dakikada 5-6lt.kanı pompalar.bu miktar formda bir sporcuda ve egzersiz sırasında 30lt ye çıkabilir.
DOLAŞIM SĐSTEMĐ Sol kalp, kanı aorta fırlatır.bu da aorttaki basıncı yükseltir.basınç,kanı vücuda yaydıktan sonra tekrar kalbe getirecek güçtedir. Dolaşımın organizasyonu Dolaşım,Pulmoner (Küçük dolaşım) ve Sistemik (Büyük dolaşım olarak ikiye ayrılır. Pulmoner dolaşım,akciğerleri içeren dolaşım olup hem vücuda gerekli oksijeni sağlar,hem de sol kalp için depo görevini görür. Sistemik dolaşım ise; akciğerlerde temizlenmiş bol O2 li kanı organlara yetiştirebilme amacını güden yüksek basınçlı bir sistemdir.
KALP-DOLAŞIM SĐSTEMĐ Kalp sol ventrikül ile kanı,büyük dolaşımın arteryel kan damarlarına ve vücut periferinin kapilerine pompalar. Venler üzerinden kan sağ kalbe döner ve oradan sağ ventrikülle akciğerlere pompalanır,sonra yine sol kalbe gelir. Buna küçük dolaşım-pulmoner dolaşım denir. Bütün kan hacminin %80 ni venlerde ve küçük dolaşım damarlarında bulunur. yani Kalbin bir dakikada fırlattığı kan hacmine, kalbin dakika Hacmi (Vm) denir ve kalp atım sayısı (n) ile atım hacminin (V) çarpımı ile hesaplanır. (Vm = x n) Vücudun O2 kullanımı, akciğerlerden O2 alınması ve arteryel venöz O2 konsantrasyonu farkından da hesaplanabilir.vücudun O2 Kullanımı=VO2 /AVDO2
EGZERSĐZ VE KALP DOLAŞIM SĐSTEMĐ Dolaşım sisteminin görevi egzersiz sırasında aktif dokulara gerekli kanı sağlamaktır. Bu sayede doku,kas ihtiyacı olan O2 ve diğer besin maddelerini aldığı gibi metabolizma artıklarından da temizlenmiş olur. Dolaşım sisteminin egzersize olan uyumu akut ve kronik olmak üzere iki şekilde olur. Herhangi bir kişinin egzersiz esnasında gösterdiği dolaşım sisteminin gösterdiği reaksiyon akut bir olgudur.öte yandan bir süre sportif antrenmanlar yapan bir kişide gerek dinlenmede gerekse egzersiz esnasında dolaşım sisteminin gösterdiği reaksiyon ve dolaşım sisteminin kazandığı özellikler kronik uyum olarak adlandırılır.
Dolaşım sisteminin egzersize akut uyumu Normal koşullarda istirahat halinde kalbin dakikada tüm organizmaya gönderdiği kan miktarı 5-6lt.dir.Kassal egzersize geçildiğinde kalbin dakika volümü artar ve ihtiyaçlarına göre dokulara dağılım gösterir. Đstirahat halinde iskelet kaslarına giden kan,kalbin dakika volümünün yüzde 15-20 sini oluşturduğu halde,egzersizde bu oran yüzde85-88e kadar yükselir. Kas çalışmalarında kalbin dakika volümünün artması demek, atım volümü ile kalbin bir dakikadaki atım sayısının artması ile mümkün olur.
Dolaşım sisteminin egzersize kronik uyumu Düzenli dinamik antrenman programları ile meydana gelen en önemli fizyolojik değişikliklerden biri max VO2 nin artmasıdır.maxvo2 deki artma;birinci planda pompa olarak kalp performansındaki artmanın, ikinci planda kan dağılımındaki etkinliğin ve kasın O2 kullanımındaki etkinliğin bir sonucudur. Ayrıca kalbin maksimal dakika volümü(vm) artar..submaksimal eforda Vm değişmez.ve kalp atım sayısı antrene olanlarda olamayanlara oranla daha düşüktür. Bu düşüklük atım volümündeki artma ile telafi edilir.
KRONĐK KALP HASTALIKLARI OLABĐLECEK ETKĐLER OLABĐLECEK SONUÇLAR 1-Organ hareketlerinin azalımı 1. Doku çürümesi 2-Göğüs anjiyosu 2. Felç 3-Bölgesel anemi 3-Mycardial enfeksiyon 4-Uyuşukluk 4.-Böbrek bozukluğu 5- Bacakta dolaşım bozukları 6-Zayıflık 7-Sağlıksız yetersiz düşünme 6. Ölüm
Kroner Kalp Krizi Riskleri Yaş ve cinsiyet Kandaki lipit düzeyi Yüksek kan basıncı Sigara Fiziksel hareketsizlik Şişmanlık Şeker hastalığı Yeme alışkanlığı Kalıtımsal Kişisel ve davranış karakteri Yüksek ürik asit seviyesi Solunum fonksiyon bozuklukları Hayat akışı veya yaşam tarzı EKG anormallikleri (dinlenme ve egzersiz anında) Stres
Kandaki yaklaşık lipoprotein değerleri Sey. Mikron Çok düşük yoğunlukta Lipoproteinler (VLDL:PREBETA) Düşük Yoğunlukta Lipoproteinler (LDL:BETA) Yüksek yoğunlukta Lipoproteinler HDL:ALPHA) Yoğunluk 0.95 0.95 1.006 1.006 1.019 1.063 1.210 Protein (%) 0.5 1.0 5-15 25 45 55 Lipid (%) 99 95 75 50 Cholesterol (%) 2-5 10 20 40 45 18 Triglyceride (%) 85 50 70 5 10 2 Phospholipid (%) 3-6 10-20 20 25 30
Kalp dolaşım sistemini ( CHD) etkileyen en önemli risk faktörleri Risk Faktörü Yaygın E K Toplam N Toplam Örnekler% Şişman (>20% vücut yağı ) 10 4 14 47 30 Düşük Çalışma Kapasitesi (<31 ml.kg 1. min -1 ) ) Yükselmiş kan lipidi: 3 1 4 34 12 Kolesterol (>200 mg% ) 1 3 4 38 10 Trigliserit (>100 mg% ) 4 3 7 38 18 Lipoprotein sınıflandırması Çeşit II Çeşit IV CHD ailedeki geçmişi 1 4 7 1 3 5 2 7 12 38 38 47 5 18 26
FĐZĐKSEL AKTĐVĐTENĐN KALP DOLAŞIM SĐSTEMĐNE ETKĐSĐ Egzersiz ile kronik olarak gelişen miyokard dolaşımı ve metabolizmanın gelişmesi hypoxic stress (O2 sizliğin gerilimde) kalbi koruyabilir; Bu kullanılan damarların artmasını içerir, aynı zamanda kardiak glikojen depoları ve glikolikit kapasite temel olarak artar. Kalbe oksijen temini tehlikeye girdiği zaman bundan yararlanılabilir. Egzersiz ile birlikte miyokardiakın kasılma veya mekaniksel özelliklerindeki artışı; bu özel karşı koyma esnasında kasılmanın artması veya devamı için kalbin çalışma şartları geliştirilebilir. Hemostatik mekanizmada ve kanın yapısında düzenleme olur. Kandaki lipit görünüşü normal seviyededir. Egzersiz ve dinlenme esnasında miyokard çalışmasında anlamlı azalma olması, kan basıncı ve kalp atımındaki olumlu değişikliklere neden olabilir. Vücut kompozisyonu istenilen seviyeye gelir. Fizyolojik ve psikolojik stresten uzaklaştırılır Kalp 1/3 oranında faydalı olarak büyüyerek büro kalbi olmaktan kurtularak, yüklenmelere karşı güçlenir. Kalp odacıklarının, hacmi de büyüyeceğinden, kalbin içine aldığı ve vücuda pompaladığı kan miktarı da artacaktır. Đstirahat halinde kalp daha ekonomik çalışacaktır. Kalpte oluşan yeni kılcal damarlar neticesi kalp daha iyi beslenebilecektir. Vücut oksijeni daha verimli kullanabilecektir.
Spor salonuna devam etmenin fiziksel ve ruhsal faydaları Gelişme döneminde büyümeyi ve sosyalleşmeyi destekleyen sporlar yapılmalıdır. Body building ve ağırlık gibi sporlar, fazla yük omurga sorunlarına neden olabileceğinden, bu yaş dönemi için uygun değildir. Düzenli olarak yüzmek ve judo ya da karate gibi uzak doğu sporları yetişme çağındaki gençler ve çocuklar için uygundur. Çok fazla kilosu olanlar ve yağları kullanmak isteyenler deri altındaki kan dolaşımını hızlandıracak spor türlerini tercih etmeliler. Aerobik, step, spinning, kürek gibi sporların yanı sıra kalça, bacak ve basen bölgesini çalıştırmak gerekir. Göğüsleri sıkılaştırmak içinse ağırlık çalışılabilir. Sırt ağrısı çekenler ağırlık kaldırmaya yanaşmamalıdır. Bunun yerine karın ve sırt kaslarını çalıştırarak sırt bölgesini destekleyecek ve acıyı azaltacak sporlara yönelmeliler. Yüzme ve streching gibi spor dallarından başka karın kaslarını çalıştırmak üzere aletlere başvurabilir, ayrıca orta dereceli cimnastik programlarına katılabilirler.
Spor salonuna devam etmenin fiziksel ve ruhsal faydaları Bacak bölgesinde dolaşım problemi olanlar, ayak ve bileklerinin şişliğinden ya da su toplamasından yakınanlar, en az direnç ile bacak kaslarını çalıştıracak idmanlara yönelmeliler. Tavsiye edilenler spinning, aqua-gym ve yürüme bandıdır. 50 li yaşlardan itibaren karın ve kalça bölgesinde yağ birikimi başlar; adaleler gevşemeye başlar. Bu kişilerin uygulaması önerilen spor türleri, kalori yakımını artıracak ve yağ yakımını hızlandıracak olan spinning, aerobik ve yürüme bandıdır. Karın bölgesi için özel hareketler uygulanabilir. Fiziksel aktivite osteoporozu önler. Hareket etmek kemiklerde kalsiyum birikimini kolaylaştırır. Đleri yaştakiler serbest cimnastik, streching, bisiklet gibi sporlar yapmalı, veya aletli hafif cimnastik ile ilgilenmelidir.
Spor salonuna devam etmenin fiziksel ve ruhsal faydaları Yüksek tansiyon ve şeker hastaları için spor zararlı olmak bir yana son derece yararlıdır. Ancak belirli merkezlerde ve belirli kurallar dahilinde uygulanması gerekir. Bu kişiler için en uygun spor cimnastik olacaktır. Uykusuzluk, gerginlik ve stresten şikayetçi olan kişiler için spor uzun ve gerçek bir tedavi yöntemidir. Hatta gerginliği anlamayı ve buna karşı savaşmayı öğretir. Streching, yoga, fitness ve solunum çalışmaları bu kişiler için uygundur. Yine su cimnastiği ve savaş sanatları da soğukkanlılığı ve oto kontrolü öğreteceği için tavsiye edilmektedir.